İsveç, parlamenter monarşi ile yönetilen üniter yapılı bir ülkedir. Kral XVI. Karl Gustaf, resmi olarak fazla yetkiye sahip olmamakla birlikte sembolik de olsa ülkenin başındadır. İsveç’in, monarşik yönetimi nedeniyle demokratik olarak sınıflandırılmasının zor olmasına karşın, 167 ülke içinde en demokratik ülke olarak tanımlanmıştır (the Economist Intelligence Unit” Araştırması). Ülkenin yasama merkezi Riksdag (İsveç Meclisi) 349 üyeye sahip olup, başbakanı seçme yetkisine de sahiptir. Meclis seçimleri her dört yılda bir, eylül ayının üçüncü pazar günü yapılmaktadır (İsveç Anayasası, Bölüm 3, Md.1).
İsveç’te ilk ve bölgesel yerel yönetim yapılanmaları vardır. Bu yapıların seçilmiş meclisleri kararların alınmasından sorumludurlar. Ayrıca bu yapılar kendi görevlerini yerine getirebilmek için vergi koyma ve toplama yetkisine sahiptirler (İsveç Anayasası, Md.7).
İsveç devlet yönetimi aşağıdaki çizelgede de görüleceği gibi, 3 aşamalı bir yapıdan oluşmaktadır. Bunlar; ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerdir. Ek olarak İsveç’in Avrupa Birliği ilişkilerini düzenleyen AB düzeyi de söylenebilir. Genel seçimlerde her 3 düzey için de oy kullanılmaktadır.
İsveç Parlamentosu 349 üyesi ile siyasi olarak üstün karar mekanizmasıdır.
Aşağıdaki çizelge incelendiğinde, temsil düzeyleri ayrıntılı bir şekilde görünmektedir. Buna göre;
Ulusal düzeyde; parlamento ve hükümet yetkili ve etkin iken,
Bölgesel düzeyde; İsveç 21 idari bölgeye bölünmüştür. Siyasi görevler vatandaşlar tarafından doğrudan seçilen bölge meclisi tarafından yerine getirilirken, diğer yandan hükümetin bir organı olan bölge yönetim kurulları yer almaktadır. Bölge kurulları gibi bazı kamu idareleri de bölgesel ve yerel düzeyde işlevler üstlenebilmektedirler.
Yerel düzeyde; isveç’te 290 belediye bulunmaktadır. Her belediyede seçilmiş bir meclis vardır. Belediye meclisi yerel sorunlara ilişkin kararlar alır. Belediye Meclisi, yerel hizmetlerin yürütülmesi ve koordine edilmesinden sorumlu belediye yürütme kurulunu seçer ve atar.
Avrupa düzeyinde; İsveç 1995 yılında AB'ye girmesiyle bu düzeyde de temsil önemli bir hale gelmiştir. Birliğin bir üyesi olarak, AB müktesebatına tabi olmakla birlikte, ortak karar alma süreçlerine katılmaktadır. İsveç AB'nin temel karar alma organı olan Avrupa Bakanlar Konseyinde Hükümetlerince temsil edilmektedir(http://www.government.se/sb/d/2858).
Çizelge 3.5 İsveç’teki Üç Kademeli Demokratik Sistem
Kaynak: SALAR, 2008.
İsveç anayasası seçilmişler ile atanmışlar arasında olduğu gibi, merkez ve yerel arasında da birçok hüküm içermektedir. Bu düzeyler arası sorumluluk ve görev bölüşümü oldukça önemlidir. İsveç’teki denge, her geçen yıl, yetki ve görevlerin merkezden yerele devredilmesi yönünde gerçekleşmiştir. Zira yerel düzeyde, hem karar vericiler ile yürütücüler, hem de karar vericiler ile bireyler arasında daha etkin iletişim sağlanabilmektedir. Bu nedenledir ki, hükümet, devlet içindeki çeşitli düzeyler arası sorumluluk bölüşümünü inceleyecek olan bir Parlamento Komitesi kurmuştur (http://www.government.se/sb/d/2858).
U LU SA L B O YU T YE RE L B O YU T BÖLG ES EL BOY U T
BELEDİYE SEÇİMLERİ BÖLGE MECLİSLERİ
SEÇİMLERİ PARLAMENTO SEÇİMLERİ BELEDİYELER İL YÖNETİMLERİ ve Ö ULUSAL DÜZEY BELEDİYELER; 290 İL YÖNETİMLERİ VE BÖLGELER; 21 PARLAMENTO; 349 ÜYE HÜKÜMET İL YÖNETİM KURULLARI:21 YETKİLİ MAKAMLAR
Adalet sağlama işlevi için Mahkemeler kurulmuş iken, kamu yönetimi için ise merkezi ve yerel yönetim yapılanmaları oluşturulmuştur (İsveç Anayasası, Md.8). Mahkemeler, her tür kararlarında, eşit, objektif ve tarafsız olmak durumundadırlar (İsveç Anayasası, Md.9).
Genel olarak İsveç merkezi yönetim yapısı aşağıdaki şekilde ele alınabilir.
Anayasa: 1975 tarihli İsveç Anayasası; temel ilkeler, temel hak ve özgürlükler, parlamento, parlamentonun işlevleri, devlet başkanlığı, hükümet, hükümetin işlevleri, yasalar ve diğer düzenlemeler, Mali güç ve diğer devletlerle olan ilişkiler şeklinde 10 bölümden oluşmaktadır (İsveç Anayasası, Md.1),
İsveç anayasası öz olarak dört anayasal madde tarafından yönlendirilmektedir: Devletin şekli, basın özgürlüğü, ifade özgürlüğü ve tahta geçme- veraset sistemi. Anayasa maddeleri, diğer bütün yasaların üzerindedir. Anayasa, vatandaşların özgürce bilgi edinme, gösteri yapma, politik parti kurma ve dini ibadette bulunma hakkı olduğunu beyan eder. İsveç’te insan hakları başlıca üç anayasa maddesiyle korunmaktadır: Yönetim şekli, basın özgürlüğü ve ifade özgürlüğü. Kamu yetkisi, herkesin eşitliğine ve bireylerin özgürlüğü ve onuruna saygı gösterilerek ve yasalara uygun şekilde uygulanmalıdır (İsveç Anayasası, Md.1,2,3).
Parlamento ve görevleri: Yasal olarak 349 üyeli İsveç meclisi ya da parlamento vatandaşların asıl temsilcisidir. Parlamento yasaların konulması ve yürürlüğe girmesi, vergilerin belirlenmesi, kamu kaynaklarının nasıl kullanılacağı gibi hükümet ve yönetim yapısını incelemektedir (İsveç Anayasası, Md.4). Hükümet ülkeyi yönetirken parlamentoya karşı sorumludur (İsveç Anayasası, Md.6).
Parlamento yasalar çıkartır, vergiler ve devletin giderleri hakkında kararlar alır. Hükümeti ve kamu kurumlarını denetler ve ülkenin dış politikasını belirler. Parlamento kararları genellikle hükümetin verdiği önerilere dayanır.
Parlamento başkanı, parlamentonun çalışmalarına önderlik eder, örgütler ve planlar. Toplantılar, görüşmeler esnasında ve kararlar alınırken genel kurula başkanlık yapar.
Sadece hükümet, milletvekilleri ve parlamento içindeki değişik organlar parlamentoya öneri sunabilirler. Hükümetin önerilerine hükümet önergesi, milletvekillerininkine parlamento teklifi denilir. Parlamento teklifi genellikle hükümet önergesine karşı verilir.
Ombudsmanlık: Ombudsmanlık 1809 yılından beri İsveç’te var olan bir kurumdur. O tarihte, yasa ve tüzüklerin uygulandığını temin etmesi açısından kraldan bağımsız bir kurumun gerekliliği kararlaştırılmıştı. İlk Parlamento Ombudsmanı 1810’da atanmıştır. O günden bugüne aynı temel ilkeler etrafında aşağıdaki alanlarda ombudsmanlık kurumu sözkonusudur.
• Parlamento Ombudsmanı, • Ayrımcılık Ombudsmanı, • Çocuk Ombudsmanı, • Basın Ombudsmanı, • Tüketiciler Ombudsmanı,
Hükümet ve görevleri: Hükümet başbakan ve kabineye seçtiği diğer bakanlardan oluşmaktadır (İsveç Anayasası, Bölüm 6, Md.1). Üyeliği biten bakan ya da başbakan yerine yeni biri atanıncaya kadar görevlerini yerine getirmek durumundadır (İsveç Anayasası, Bölüm 6, Md.8). Hükümet işleri bakanlıklar arasında dağıtılır ve başkanlar bakanlıklar içerisinden başbakan tarafından seçilirler (İsveç Anayasası, Bölüm 7, Md.19). Kabinenin almış olduğu kararların hüküm doğurması için, başbakan ya da ilgili bakanlıklar tarafından imzalanmaktadır (İsveç Anayasası, Bölüm 7, Md.7).
Hükümetin bakanlarını, başbakan tayin eder. Bakan olacak kişinin, parlamento seçimlerine katılma hakkı olmalıdır. Başka bir deyişle, İsveç vatandaşı ve 18 yaşını doldurmuş olmalıdır. Bakan olmak için aranan tek resmi şart budur.
İsveç’i hükümet yönetir. Bu, hükümetin meclise öneride bulunması (hükümet önergesi) ve parlamentonun aldığı kararları uygulamasıyla olur. Bu çalışmalar esnasında, değişik bakanlıklar ve yaklaşık 400 devlet dairesi hükümete yardımcı olmaktadır (http://www.riksdagen.se. Erişim: 02,03,2013).
Komisyonlar: Parlamento kendi üyeleri arasından komisyonları seçer; Parlamento yasasına göre: Anayasa komisyonu, Mali Komisyon ve Vergi Komisyonu sürekli var olan komisyonlardır. Aciliyet ve gereklilik koşullarına bağlı olarak, soruna ilişkin net karar alınmadan önce ya Komisyon kurulmakta ya da Hükümet bu işlevi yerine getirmektedir (İsveç Anayasası, Bölüm 4, Md.3).
Parlamento komisyonları, milletvekillerinden oluşan bir tür çalışma grupları olup, parlamentoya verilen tüm önerileri denetlerler. Bunun arkasından genel kurula önerilerini sunarlar ve kurulun değişik konular üzerinde nasıl karar vermesi gerektiği üzerinde kendi görüşlerini bildirirler.
On beş meclis komisyonu vardır ve her komisyonda on yedi milletvekili bulunur. Parlamentodaki dağılımın aynısı burada da vardır, yani üye dağılımı partilerin seçimde aldıkları oy sayısına göredir. Her komisyon belli bir alandan sorumludur. Örneğin Eğitim Komisyonu, okullarla ilgili öneriler üzerinde çalışmalar yürütür (http://www.government.se/sb/d/2858).
Başbakan: Başbakanın kim olacağına ilişkin meclis başkanının önerisi genel kuruldaki milletvekillerinin oyuna sunulur. Ancak, meclis başkanı öneriyi getirmeden önce meclisteki siyasi partilerle görüşmelerde bulunur (http://www.government.se/sb/d/2858).
Devlet başkanı olarak kral: Veraset Kanununa göre; İsveç tahtında bulunan Kral ya da Kraliçe Ülkenin başkanıdır (İsveç Anayasası, Md.5). Devlet başkanı olabilme sınırı, İsveç vatandaşı olmak, 25 yaşını doldurmuş olmak ve başkaca herhangi bir icrai görevde bulunmamaktır (İsveç Anayasası, Bölüm 5, Md.2). Devlet başkanı yurtdışına çıkmadan önce başbakan’a danışmaktadır (İsveç Anayasası, Bölüm 5, Md.2).
Kralın görevi, her yıl sonbaharda parlamentonun açılışını yapmaktır. Bu, yasama yılının başlangıcıdır. Kral İsveç’in devlet başkanıdır; ama kraliyet, öncelikle temsili ve törensel görevleri olan bir makamdır.
Devlet başkanı olarak Kral’ın yetki, görev ve sorumluluğu genel olarak, sembolik ve törenseldir.