İnternet Kullanımını Açıklayan Modeller

İnternet kullanımını açıklayan çeşitli modeller bulunmaktadır. Bu çalışmada Davis’in Bilişsel Davranışçı Modeli (2001), Caplan’nın Bilişsel Davranışçı Modeli (2002), İnternet Bağımlılığının 3 Faktörlü Modeli (2008), İnternet bağımlılığı bitleri ve baytları modeli (1999) ve Grohol’un Aşamalı İnternet Kullanımı Modeli (1999) açıklanmıştır.

2.1.8.1Davis’in Bilişsel Davranışçı Modeli

Davis (2001) internet kullanımıyla ilgili sorunları tanımlamak için ‘’Patolojik

İnternet Kullanımı’’ terimini kullanmıştır. Genel patolojik internet kullanımı ve

spesifik/özel patolojik internet kullanımı olmak üzere iki kategoride incelemiştir. Spesifik patolojik internet kullanımı internetin sadece bir yönü ile ilgilidir ve birden fazla internet işlevinden tamamen bağımsızdır. Genel patolojik internet kullanımı, internetin genel, çok boyutlu aşırı kullanımını içerir. Patolojik internet kullanımı çevrimiçi olarak sohbet etme ve e-postaya bağımlılık ile ilişkilendirilebilir. Bunun internetin sosyal yönü ile ilişkili olduğu varsayılmaktadır. Çevrimiçi olarak elde edilen sosyal temas ve pekiştirme ihtiyacı, sanal bir sosyal yaşamda kalma arzusunun artmasına neden olur (Davis, 2001). Bilişsel Davranışçı Model, patolojik internet kullanımı semptomlarının ortaya çıkması için distal bir neden olarak depresyon, sosyal anksiyete veya madde kötüye kullanımı gibi

26

psikopatolojilerin gerekli olduğunu düşündürmektedir (DiNicola, 2004). Bilişsel önyargılar, gerçek benliğin asla yeterince iyi olmadığı ve yalnızca çevrimiçi benliğin tatmin edici olduğu yönündeki aşırı düşüncelerdir. Bu önyargılar gerçek dünyada şüphe, düşük öz-yeterlik duygusu, olumsuz öz-değer ve sanal dünyada benlik değerine dair olumlu duyguları içerir (Mai ve diğ., 2012). Bu duruma örnek olarak bireyin sosyal medyada aldığı kişisel tatmini gerçek arkadaş çevresinde almayacağına ilişkin yargıları verilebilir. Psikopatoloji patolojik internet bağımlılığı semptomlarına tek başına neden olmaz, ancak bozukluğun etiyolojisinde temel bir bileşendir. Bilişsel-Davranışsal Model, orijinal psikopatolojinin bireyi patolojik internet kullanımı semptomlarını geliştirmeye daha yatkın bırakacağını varsayar (DiNicola, 2004).

2.1.8.2 Caplan’ın Bilişsel Davranışçı Modeli

Caplan (2002), ‘’Problemli İnternet Kullanımı’’ terimini Davis (2001)’in modelini revize ederek yeni bir model ortaya koymuştur. Problemli internet kullanımı; internet kullanımıyla ilişkili, kullanıcı için olumsuz kişisel ve profesyonel sonuçlara yol açan davranışlar ve bilişler olarak tanımlamıştır (Caplan, 2002).

Caplan (2003) problemli internet kullanımı ile ilgili ortaya koyduğu modelde 3 farklı hipotezde bulunmuştur.

1. Hipotez: Psikososyal yönden sıkıntılı bireyler, çevrimiçi sosyal etkileşimi sıkıntılı olmayan bireylere göre güçlü bir şekilde tercih etmektedirler.

2. Hipotez: Bireylerin çevrimiçi sosyal etkileşimi tercih etmesi, problemli internet kullanımı belirtileri ve internet kullanımından kaynaklanan olumsuz sonuçlar arasında pozitif bir ilişki vardır.

3. Hipotez: Psikososyal iyi oluşla problemli internet kullanımı arasında negatif ilişki vardır. Aynı zamanda çevrimiçi sosyal iletişim ve problemli internet kullanımı arasındaki ilişkiye aracılık eder (Caplan, 2003).

2.1.8.4 İnternet Bağımlılığının 3 Faktörlü Modeli

Demetrovics, Szeredi ve Rózsa (2008); Young (1998a)’ya dayanarak internet kullanımıyla ilişkili sorunları ve zararları ölçmek için uygun olan ve daha sonra bir teşhis aracı oluşturmak ve problemli internet kullanımının bileşenlerini tanımlamak için model oluşturmuşlardır. Problemli internet kullanımını 3 boyutta incelemişlerdir:

27

1. Bireyin internetle ilgili hayaller kurması, çevrimiçi olmayı beklemesi, internet kullanım eksikliğinden dolayı üzüntü duyması, kaygı ve depresyon yaşaması takıntı boyutunda ela alınmıştır.

2. Artan internet kullanımı ihtiyacı yüzünden günlük aktiviteler ve temel ihtiyaçların ihmal edilmesi ve diğer faaliyetlere önemin azalması ihmal boyutunda ele alınmıştır.

3. Kişinin interneti daha önce planlanandan daha sık ve / veya daha uzun süre kullanması ve planlarına rağmen internet kullanım miktarını azaltamama durumu ise kontrol bozukluğu boyutunda ele alınmıştır (Demetrovics, Szeredi ve Rózsa, 2008).

2.1.8.5 İnternet bağımlılığı bitleri ve baytları modeli

Pratarelli, Browne ve Johnson (1999) tarafından yürütülen çalışmada bilgisayar / internet bağımlılığının altında yatan olası yapıları keşfetmek için bir faktör analitik yaklaşımı kullanılmıştır. 2 majör (faktör 1 ve faktör 2) ve 2 minor (faktör3 ve faktör 4) faktöre ulaşılmıştır. Faktörler Şekil 3’ de gösterilmektedir.

Pratarelli, Browne ve Johnson (1999)’un çalışmalarında ilk faktör, bireylerin internetin yoğun kullanımı nedeniyle beslenme düzenin bozulması, egzersiz azlığı ve göz yorgunluğu, yalnızlık ve sosyal izolasyon veya geç kalmaları nedeniyle randevuları kaçırmalarıyla karakterize edilir. 2. faktör internet kullanımının işlevsel yapısını gösterir. Bireylerin internet ihtiyaçları olan ürünleri almak veya bilgiye ulaşmak gibi bireyin işine yarayan faydalı kullanımlarına işaret eder. 3. faktör ise cinsel tatmini sağlama, içi dönük yapının etkisi veya kişiler arası etkileşim becerilerinin zayıf olmasından dolayı internete yönelimi içerir. 4. faktörde bilgisayar ve internet kullanımına karşı hafif bir isteksizlik yansıtılır. Bireyler internete bağlanmamayla ilgili bir endişe duymazlar ve internetteki iletişim yerine yüz yüze iletişimi tercih ederler (Pratarelli, Browne ve Johnson, 1999).

Bilgisayar/ İnternet Bağımlılığı

1. Faktör: Soruna Yol Açan Ağır Kulllanım 2. Faktör: İşlevsel Kullanım 3. Faktör: Cinsel Tatmin ve İçe Dönük Yapıdan Dolayı Kullanım 4. Faktö:r İlgisiz ve Sınırlı Kullanım

28

2.1.8.6 Grohol’un Aşamalı İnternet Kullanımı Modeli

Grohol (2020)’un 1999 yılında geliştirdiği modelde, internet bağımlısı olduğu düşünülen insanların çoğunun muhtemelen acı çektiği, hayatlarındaki diğer sorunlarla uğraşmayı istememe arzusu sahip olduğu öne sürmüştür. Bu sorunların zihinsel bir bozukluk (depresyon, anksiyete vb.), ciddi bir sağlık sorunu, engellilik veya bir ilişki sorunu olabileceği belirtilir.

Şekil 4. Grohol’un internet kullanım modeli (Grohol, 2020)

Şekil 4’de görüldüğü üzere Grohol (2020) çalışmasında internet kullanımı modelini üç aşamada değerlendirir. Mevcut internet kullanıcısı yeni bir etkinlik keşfedebilir veya birey yeni olarak internet kullanımına başlayabilir. Yenilikle karşı karşıya kalan bireyler, internette çok zaman geçirerek birey birinci aşamaya geçebilmektedir. 1. Aşamada birey çevrimiçi büyük dünyanın içerisinde takılı kalabilir. Birey internetin kendisine sunduğu hizmetten etkilenmesinden dolayı internette uzun süre vakit geçirebilir. 2. Aşamada birey belirli bir süre sonra internet kullanımıyla ilgili hayal kırıklığına uğrayıp internet kullanımını azaltabilir. 3. Aşamada ise birey internet kullanımının normalleştiği aşamaya ulaşır. Bazı bireyler 1 Aşamaya takılır ve ilerleyemezler bu durumda desteğe ihtiyaçları olabilir. Bu modelde dikkat çekici nokta tüm çevrimiçi aktiviteler bir dereceye kadar aşamalı olduğundan, tüm insanların sonunda kendi başlarına 3. Aşamaya ulaşacaklarının varsayılmasıdır (Grohol, 2020).