İngiltere Sayıştayı’nın Tarihsel Gelişimi, Kurumsal Yapısı ve Görevleri

Halka danışmadan vergi toplayan krallar ile söz konusu verginin belli bir ölçüye dayanmasını isteyen varlık sahiplerinin iki tarafı olduğu Magna Carta Belgesi (1215) ile vergi yükümlülüğünün halk meclisinin onayı olmadan uygulanamayacağı karara bağlanmıştır.

1689 senesinde Bills of Rights(Halklar Yasası) adlı yasanın kabul edilmesiyle MagnaCarta’nın etkisi kalıcı hale gelmiştir. Böylece verilen mücadele sonucunda halk, kendisinden alınan verginin nerede, ne kadar ve nasıl harcandığını belirlemede görüş hakkı elde etmiştir. Bu durumun neticesi olarak “bütçe hakkı”, hükümdarın tekelinden halk temsilcilerinin oluşturduğu parlamentoya geçirilmiştir (Akyel ve Baş, 2010: 375).

Böylelikle ilk olarak İngiltere’de teşekkül eden parlamento, birincil amaç olarak halkın ödediği verginin kontrolünün sağlanmasını ve kamusal harcamaların sınırlandırılmasını

amaçlamıştır. Söz konusu sürecin sonucunda parlamento tarafından hükümdarın vergi yönünden denetlenmesi ihtiyacı ortaya çıkmış ve 1314 senesinde dünyada ilk Sayıştay

“AuditorExchequer” ismiyle İngiltere’de kurularak faaliyete başlamıştır.1866 yılında resmi adı “ExchequerandAuditDepartmentsAct” olan ve Sayıştay’ın kuruluşunu resmi olarak kabul eden yasa yürürlüğe girmiştir. Bu yasa ile birlikte parlamentonun harcama yapma yetkisine sahip olduğu ve Sayıştay Başkanının da yapılan bu harcamalara ilişkin kamusal hesapları kontrol ederek sonuçlarını parlamentoda oluşturulan komisyona raporlama yetki ve görevine sahip olduğu belirtilmiştir. Farklı tarihlerde yapılan mevzuat düzenlemeleri ile Sayıştay’ın yapısında değişiklikler meydana gelmiş ve reform çalışmaları devam etmiştir. Bunlardan önemli niteliğe sahip olan düzenlemelerin sonuncusu 1983 yılında hayata geçirilmiştir. “NationalAuditAct (Ulusal Denetim Yasası)” ismiyle yürürlüğe giren yasa ile Sayıştay’ın bağımsızlığının artırılması amaçlanmıştır. Bununla birlikte klasik denetimin yanı sıra kamu kaynaklarının verimli ve etkin bir şekilde kullanılmasının raporlanmasına yönelik düzenlemeler yapılmıştır.

Sayıştay Başkanı’na resmi olarak parlamento üyesi (avam kamarası) statüsü verilmesi, Sayıştay’ın adının Ulusal Denetim Ofisi (NationalAudit Office, NAO) olarak değiştirilmesi, gerçekleştirilen faaliyetlerin denetlemesi amacıyla Parlamento içerisinde kamu hesapları komisyonunun kurulması bu düzenleme ile yapılan diğer reformlardır (NAO, 2020a).

Günümüzde İngiltere’de kamusal alanda dış denetim faaliyetleriNAO tarafından yerine getirilmektedir. NAO’nun temel görev ve sorumlulukları, parlamentoya, kamusal kaynakların kullanılmasına yönelik bağımsız ve tarafsız güvence temin etmek, bilgi sağlamak ve gerekli durumlarda tavsiyede bulunmak, bununla birlikte paranın karşılığı denetimi (Value for Money) aracılığıyla da iyi bir mali yönetimin oluşturulmasına katkı sağlamaktır. Bu görev ve sorumluluklar ile ulaşılmak istenen amaç, İngiltere parlamentosuna ve hükümete, kamu hizmetlerinde gelişim ve ilerlemenin

sağlanmasında çağdaş bir denetim anlayışı ile katkıda bulunmaktır. Bununla birlikte İngiltere Sayıştayı’nın Türk Sayıştayı’nın haiz olduğu gibi bir yargılama fonksiyonu söz konusu değildir (Arslan vd., 2011: 28).

NAO’nun esas amacı, hükümet tarafından yapılan mali işlemlerde hesap verilebilirliğin ve sunulan kamu hizmetlerinde kalitenin artırılmasıdır. Denetim raporları kamu hesapları komitesinde gündeme alınır. Söz konusu komisyon Sayıştay tarafından hazırlanan raporlar doğrultusunda hükümete iletilmek üzere tavsiye kararları alır.

Hükümetin, alınan kararlara ilişkin olarak kamu hesapları komitesine cevap verme zorunluluğu vardır (Başoğlu, 2014: 41).

NAO, bir başkan tarafından yönetilmektedir. Ofise başkanlık eden kişi aynı zamanda avam kamarası üyesidir. Başkan, parlamento tarafından onay sürecinin tamamlanmasının ardından Başbakanın ve Kamu Hesapları Komitesi başkanının önerisi üzerine İngiltere Kraliçesi tarafından atanır. Görevden alma prosedürü ise parlamento tarafından iletilen talep doğrultusunda Kraliçe tarafından gerçekleştirilir. Kurumda çalışan personeller Başkan tarafından atanır (ECA, 2019c).2019 yılı itibariyle kurum bünyesinde 814 personel görev yapmaktadır (NAO, 2019).

NAO’nun yönetimini başkan ve yedi farklı bölümün yöneticiliğini yapan 7 başkan yardımcısı oluşturmaktadır. Söz konusu yönetim bölümlerinden 6 tanesi denetim görevlerini yürütürken diğer yönetim bölümü de denetime destek sağlayacak faaliyetleri yerine getirmektedir (NAO, 2021a).

NAO tarafından yerine getirilen denetimin kapsamını merkezi hükümet hesapları, kamusal ajanslar, kamu kaynağı kullanan şirketler ve diğer kamu kuruluşları oluşturmaktadır (ECA, 2019c). Kurumun görevleri;mali denetim, performans denetimi (valueformoney), gerekli durumlarda kamu fonlarının kullanımına ilişkin soruşturmalar, parlamentoya sunulan raporlar ve tavsiyeler ile destek sağlanması ve uluslararası nitelikteki görevleri yerine getirmek şeklinde belirtilebilir. Bu faaliyetlerden mali

denetim ve performans denetimi kurumun en önemli fonksiyonları olarak karşımıza çıkmaktadır. Kurum bütçesinde yer alan kaynakların önemli bölümü bu denetimler için kullanılmaktadır. Nitekim 2018-2019 döneminde yaklaşık 85 milyon pound olarak belirlenen bütçe kaynağının 57,9 milyon pound’u mali denetime, 14,6 milyon pound’u ise performans denetimine ayrılmıştır (NAO, 2019).NAO’nun görevlerine ilişkin açıklamalara aşağıda yer verilmiştir:

- Mali Denetim, kamu hesaplarının bağımsız ve objektif bir şekilde denetlenmesi şeklinde yapılır. Söz konusu denetim faaliyetleri yerine getirilirken uluslararası denetim standartları dikkate alınır(NAO, 2021b).

- Paranın Karşılığı Denetimi: Performans denetiminin İngiltere Sayıştayı’nda kavramsal karşılığı olan paranın karşılığı denetimi (Value For Money), kamu kurumlarının kendilerine tahsis edilen kaynakları etkililik, ekonomiklik ve verimlilik ilkeleri çerçevesinde kullanılıp kullanılmadığının değerlendirilmesine yönelik yapılan denetimdir (NAO, 2019).

Parlamentoya Bilgi Sağlama: NAO tarafından yerine getirilen faaliyetlerden bir diğeri de parlamento tarafından seçilerek görevlendirilen komitelere, bilhassa kamu hesapları komitesine kamu kaynaklarının kullanımına ve kamusal hizmetlerin işleyişine dair bilgiler sağlamaktır. Bu kapsamda 2019-2020 döneminde NAO tarafından 10 personel görevlendirilmiş ve kamu hesapları komitesinde 34 oturum gerçekleştirilmiştir (NAO, 2020b).

Uluslararası Kuruluşların Denetimi: NAO aynı zamanda Birleşik Krallık fonlarını kullanan ülke yüksek denetim kuruluşları ve uluslararası kuruluşlar nezdinde de denetim faaliyetleri yürütmektedir. 2018-2019 dönemi içerisinde Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü ve Pan Amerikan Sağlık Örgütü’nün dış denetimleri bu kapsamda yerine getirilmiştir (NAO, 2019 ve 2020b).

NAO, 2018-2019 denetim döneminde yapılan denetim faaliyetleri sonucu 390 kamu idaresi, kamusal ajans ve BBC gibi kamusal şirketlere ait toplam 1,7 trilyon Pound’dan daha fazla bir büyüklüğe sahip mali tabloya doğru ve tam bilgi sunduğuna dair güvence vermiştir. Aynı dönemde kamu gelir ve giderlerinden oluşan bütçenin büyüklüğü 1.6 trilyon Pound, gayri safi milli hasıla ise 2.1 trilyon pound olarak gerçekleşmiştir. Buna göre yapılan denetimler kamu bütçesinin tamamını kapsarken gayri safi milli hasılanın %76’sını karşılamıştır (NAO, 2019, Her Majesty’sTreasury, 2020 ve United KingdomGovernment, 2020).

Türk Sayıştayı’nın iş hacminde önemli bir paya sahip olan mahalli idare denetimleri yalnızca performans denetimi bakımından NAO’nun görev alanı içerisinde almaktadır.Bununla birlikte mahalli idarelerin mali ve uygunluk denetimlerini yerine getiren yerel denetçilerin yasal yetkilerini kullanırken sahip olması gereken mesleki donanımları belirleme yetkisive söz konusu denetçilere rehberlik etme görevi NAO’ya aittir (NAO, 2016a). NAO tarafından yerine getirilen faaliyetler, parlamentoda yer alan Kamu Hesapları Komisyonu tarafından performans bakımından denetlenmektedir.

Bununla birlikte kurum bütçesinin onayı da söz konusu komisyon tarafından gerçekleştirilmektedir (NAO, 2021c).