İncelenen İşletmelerde Üzümün Pazarlama Marjı

Üzüm; iklim ve toprak istekleri yönünden çok seçici olmayışı, çok yıllık olması ve

çoğalma yöntemlerinin kolay olması gibi faktörlerin de etkisiyle dünyada en yaygın

kültür bitkilerinden biri haline gelmiştir. Bağcılık için en elverişli iklim kuşağı üzerinde

bulunan Türkiye, yıllardır süre gelen alışkanlıklarını bir bağcılık kültürü haline

dönüştürmüştür. Bununla birlikte, bağların toplam alanı toplam tarım alanı içerisinde

önemli bir pay elde etmesinden dolayı da ekonomik öneme ve güce sahiptir. Ancak bu

ekonomik gücün pazarlanması çoğu zaman üreticinin kendi imkanlarını kullanmasından

öteye de gitmemiştir. Pazarlama stratejilerinden uzak olan yaklaşımlar da aynı şekilde

üreticinin zararını her yıl artırmaktadır. Türkiye’de tarımsal ürünlerin pazarlama sistemi üründen ürüne farklılık göstermektedir. Türkiye’de tarımsal yapıdaki bozukluklar, tarımsal ürünlerin pazarlama organizasyonuna da yansımakta ve genellikle çok sayıda aracının yer aldığı uzun pazarlama kanalları ile pazarlama hizmetlerinin yeterince yerine

getirilmediği, yüksek pazarlama marjlarının görüldüğü, bir pazarlama sistemi ortaya

çıkmaktadır. Ürünün üreticiden tüketiciye ulaşıncaya kadar çok sayıda el değiştirdiği bir

pazarlama yapısı hem ürünün niteliği bakımından hem de üreticinin karlılığı açısından

sürekli bir azalma yaşanmasına gibi bir sorunu beraberinde getirmektedir (Tüfekci,

2006).

Bu bölümde; Tokat ili Merkez ilçede üzümün pazarlama yapısının üretici üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla üzümün üretici satış fiyatı ile piyasa fiyatından (tüketici

fiyatı) hareketle pazarlama marjı hesaplanmıştır. Ayrıca, üzüm üretim faaliyetinin başarı

düzeyinin değerlendirilebilmesi için birim alana üzüm üretim faaliyetinin karlılık düzeyi

52

Bu amaca ulaşabilmek için aşağıdaki yöntem uygulanmıştır.

Değişen masraflar olarak; işgücü ve çekigücü masrafları, materyal masrafları ve döner

sermaye faizi alınmıştır. Değişen masraf grubunu oluşturan masraf unsurlarının

belirlenmesinde dışarıdan temin edilen hammadde ve yardımcı maddelerde maliyet

bedeli, işletmeden temin edilenlerde ise çiftlik avlusu fiyatı esas alınmıştır (Birinci ve

Er, 2006). Değişen masraflar toplamının % 3’ü genel idare giderleri olarak

hesaplanmıştır. Döner sermaye faizi, değişen masraflara T.C. Ziraat Bankasının bitkisel

üretim kredilerine uyguladığı faiz oranının yarısı uygulanarak hesaplanmıştır. Çıplak

arazi değerinin faizi, araştırma bölgesindeki çıplak arazinin cari alım satım değerinin %

5’i alınarak tespit edilmiştir (Demircan ve ark., 2005).

Tesis masrafları, işçilik; toprak hazırlama, dikim, gübreleme, sulama, çapalama,

ilaçlama, hammadde-yardımcı madde malzeme; fidan, gübre, ilaç, yakıt, diğer, arazi

kirası, alet-makine kirası, diğer dolaysız giderlerden oluşmaktadır (Birinci ve Er, 2006).

Tesis masrafları yıllık amortisman payı, tesis dönemi boyunca yapılan toplam tesis masraflarının bağın ekonomik ömrüne bölünerek elde edilmiştir. Tesis sermayesi faizi

ise toplam tesis masrafları yarı değerine % 5 faiz uygulanarak hesaplanmıştır.

Birim alana brüt üretim değeri, üretim masrafı, brüt, net, oransal kar ve birim ürün

maliyetinin hesaplanmasında aşağıdaki formüller kullanılmıştır (Demircan ve ark.,

2005).

Brüt Üretim Değeri (YTL/da) = Verim (kg/da) x Satış Fiyatı (YTL/kg)

Üretim Masrafları (YTL/da) = Değişen Masraflar (YTL/da) + Sabit Masraflar (YTL/da)

Üretim Masrafları (YTL/kg) = Üretim Masrafları (YTL/da) / Verim (kg/da) Brüt Kar (YTL/da) = Brüt Üretim Değeri (YTL/da) – Değişen Masraflar (YTL/da)

Net Kar (YTL/da) = Brüt Üretim Değeri (YTL/da) – Üretim Masrafları (YTL/da)

53

Pazarlama marjı, ilk satıcıya ödenmiş olan fiyat ile piyasa zincirindeki son alıcının

ödediği fiyat arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır (Anonim, 1991).

Üzüm için pazarlama marjı; 1 kg üzüm için üreticiye ödenmiş olan fiyat ile son alıcının

ödediği fiyat arasındaki farktır. Bu fark, aracılara (komisyoncular, perakendeciler,

büyük marketler) intikal etmektedir.

İncelenen işletmelerde işletmeler ortalaması itibarı ile üzüm üretiminin karlılık durumu

Çizelge 4.29’da verilmiştir. Çizelgeye göre incelenen işletmelerde dekara üzüm verimi

381,66 kg, 1 kg üzümün maliyeti ise 0,21 YTL olarak belirlenmiştir. Araştırma

bölgesinde üzümün ortalama satış fiyatı 0,61 YTL/kg olarak saptanmıştır. İncelenen

işletmelerde üzüm üretim faaliyetinde dekara düşen brüt üretim değeri 232,81 YTL,

brüt kar ise 174,40 YTL olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde dekara net kar

154,04 YTL olup, oransal kar ise 2,96 olarak bulunmuştur. Bu durumda üzüm

üretiminde yapılan 1 YTL’lik masrafa karşılık 2,96 YTL kar elde edilmiştir.

Çizelge 4.29. İncelenen işletmelerde üzüm üretiminin karlılık durumu

İşletmeler Ortalaması (70)

Verim (kg/da) 381,66

Satış Fiyatı (YTL/kg) 0,61

Brüt Üretim Değeri (YTL/da) 232,81

Değişen Masraflar (YTL/da) 58,41

Sabit Masraflar (YTL/da) 20,36

Üretim Masrafları (YTL/da) 78,77

Üretim Masrafları (YTL/kg) 0,21

Brüt Kar (YTL/da) 174,40

Net Kar (YTL/da) 154,04

54

Şekil 4.1. Tokat ili Merkez ilçede üzümün (taze ve işlenmiş olarak) pazarlama kanalları

Şekil 4.1’de görüldüğü gibi Tokat İli Merkez İlçede üzüm (taze ve işlenmiş olarak)

pazarlamasında altı tür kanal belirlenmiştir. Bunlardan ilk üçünde üzüm taze olarak

üreticiden ya aracısız ya da komisyoncu, perakendeci ve büyük marketler aracılığı ile

tüketicilere ulaşırken diğer üçünde ise taze olarak yöredeki üreticiler aracılığı ile şarap

fabrikalarına (Dimes, Kavaklıdere ve Doluca) ve buradan işlenmiş (şarap) olarak

toptancı, perakendeci, ihracatçı ve büyük marketler aracılığı ile tüketicilere

ulaşmaktadır.

İşletmeler ortalamasına göre 1 kg üzüm için pazarlama marjı Çizelge 4.30’da

verilmiştir.

ÜRETİCİ

KOMİSYONCU YÖREDEKİ ÜRETİCİ

(ARACI)

PERAKENDECİ TOPTANCI FABRİKA

(ŞARAP)

TÜKETİCİ BÜYÜK

MARKETLER

55 Çizelge 4.30. 1 kg üzüm için pazarlama marjı

İşletmeler Ortalaması (70)

1 kg üzümün üretici satış fiyatı (YTL) (A) 0,61

1 kg üzümün piyasa fiyatı* (YTL) (B) 1,08

Pazarlama marjı (YTL) (B-A) 0,47

Pazarlama marjı (%) 77,05

* Kaynak: Anonim, 2005. Enflasyon ve Fiyat İstatistikleri. T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), http://www.tuik.gov.tr/tufeapp/Madde_Fiyat_Rapor.do;

(15.05.2008).

Çizelgeden görüldüğü gibi üretici üzümün 1 kg’ını 0,61 YTL’den satışa arz ederken,

1,08 YTL üzerinden piyasada talep edilmektedir. Tüketicinin 1 kg üzüm için ödediği

1,08 YTL’nin % 77,05’i aracılara pazarlama marjı olarak kalmaktadır. Bu sonuçlara göre üretici-tüketici arasında yer alan aracılar % 77,05 oranında kar sağlamışlardır.

Diğer ürünlerde yapılan benzer çalışmalara göre aracı marjlarının Türkiye kırmızı et

pazarlama sisteminde % 70 (Güneş, 1998) ve ABD’de ise % 77,90 (Altman, 1994)

olduğu belirlenmiştir. Topcu (2004), bu oranı besi işletmeleri ortalamasında % 32,86,

Uzunoz ve ark. (2007) ise yerli ırk besi işletmelerinde % 42,18, melez ırk besi

işletmelerinde % 41,18 ve kültür ırkı besi işletmelerinde % 42,18 olarak hesaplamıştır.

Kaygısız (2000, 2002) tarafından yapılan çalışmalarda aracı marjları kasaplık sığır ve

sığır eti pazarlamasında % 33,40, kasaplık koyun ve koyun eti pazarlamasında ise %

21,30 olarak saptanmıştır. Birinci ve Er (2006) tarafından organik ve konvansiyonel şeftali üretimi ve pazarlaması üzerine yapılan çalışmada aracı marjları organik şeftali

pazarlamasında % 63,64, konvansiyonel şeftali pazarlamasında ise % 12,10 olarak

hesaplanmıştır.

Sonuç olarak, araştırma bölgesinde 2005 yılı fiyatlarına göre üzüm üretiminin karlı bir

üretim faaliyeti olduğu söylenebilir. Ancak üretici-tüketici arasında yer alan aracıların

üreticilere göre daha yüksek gelir sağladıkları tespit edilmiştir. Bu durumun üretici

lehine değişmesi bakımından, üretici-tüketici arasında oluşan pazarlama zincirinin

56

üzüm üzerine yapılan bu tür çalışmaların çok az olması dikkat çeken diğer bir husus

olup, yapılan bu çalışmanın sonuçlarının değerlendirilip yöreye katkıda bulunması da

sağlanmalıdır.

4.3. İncelenen İşletmelerde Bağcıların Karşılaştıkları Üretim ve Pazarlama