İmtiyaz konuları152, işin niteliği gereği, önemli teknoloji ve altyapı eksikliklerinin bulunduğu alanlardır. Dolayısıyla imtiyaz verilme nedenlerinde detaylı şekilde açıklandığı gibi, Osmanlı Devleti’nin bu konularda yabancı devletlerin sermaye ve teknolojik imkânlarına ihtiyaç duyması kaçınılmazdır. Bununla beraber, söz konusu imtiyazların, yabancılara nüfuz sağlayacağı da şüphesizdir. Özellikle demiryolu imtiyazları, imtiyaz sahibi ülkenin, o bölgeyi kendi nüfuz alanı haline dönüştüreceği anlamına gelmektedir. Bunun nedeni, demiryolu imtiyazlarının, geniş bir alanı kapsayan ve büyük çaplı yatırımlar gerektiren; ilgili oldukları çalışma alanının ötesinde, tüm ülkeye yayılan bütünsel bir niteliğe sahip olmalarıdır.153
150 Turgut TAN, “Osmanlı Devleti’nde Yabancılara Verilen Kamu Hizmeti İmtiyazları”, AÜSBFD, 1967, C. XXII, S: 2, s. 285. Ayrıca borçlanmalar ve Düyûn-ı Umumiye İdaresi hakkında geniş bilgi için bkz.
Donald C. BLAISDELL, Düyûn-ı Umûmiyye-Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Malî Denetimi, Nesnel Yayınlar, İstanbul, 2008.
151 RATHMANN, s. 23.
152 Osmanlı Devleti, niteliği itibariyle kamu hizmeti olarak değerlendirilemeyecek sanayi alanında birçok üretim ve ticareti yapma hakkını da imtiyaza vermeyi tercih etmiştir. Özel fabrikalar kurmak için yapılan başvurularda, genellikle fabrikalar için özel imtiyazlar istendiği ve başvuru dilekçelerinde “imtiyaz küşadı” talep edildiği belirtilmektedir. Başvuru dilekçesi metinlerinde kavram, “imtiyaz itasıyla küşad ve inşasına ruhsat” verilmesi şeklinde geçmektedir. ÖZTÜRK, (2003), s. 52. Geniş bilgi için bkz. A.
Gündüz ÖKÇÜN, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayi Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, AÜSBFD, 1972, C. XXVII, S: 1, s. 135-166.
153 Murat ÖZYÜKSEL, Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul, 1988, s. 2; CAN, s. 39.
Osmanlı Devleti’nde imtiyaz usulü, demiryollarından tramvaya, telefondan telgrafa154, elektrikten havagazına155, kamu hizmetine ilişkin değişik alan ve konularda uygulama alanı bulmuştur.
1870-1911 yılları arasında Osmanlı Hükümeti, 238 imtiyazın 109’unu yabancılara, 67’sini ise azınlıklara vermiştir. Yabancı şirketler daha çok demiryolu, liman işletmesi gibi ulaştırma hizmetleriyle, elektrik, havagazı, su gibi altyapı ve bankacılık, sigortacılık alanlarında yatırım yapmışlardır. Bu dönemde yapılan yabancı sermaye yatırımlarının % 53,3’ü demiryolları, % 5,7’si elektrik, tramvay, su gibi kentsel hizmetler alanında olmuştur.156
Diğer taraftan, 1876-1909 yıllarını kapsayan II. Abdülhamit döneminde, yabancılara verilen imtiyazların sayısı 192’dir. Fakat bunlardan 170’ine hiç başlanmamış; 16’sına başlanmış ama tamamlanamamış; yalnız 6’sı işlettirilmiştir. 1879-1884 döneminde yabancılara demiryolu, vapur işletmesi, rıhtım, tütün rejisi, su, tramvay, maden işletmesi, yol inşaatı gibi çeşitli konulara ilişkin olarak 44 imtiyaz verilmiştir.157
15 Mayıs 1899 tarihli “Osmanlı” gazetesinde, II. Abdülhamit’in borç karşılığında yabancılara rehin vermediği tek şeyin hava olduğu, günün birinde onun da verilerek halkın boğulacağı yazılmaktadır. Gazetede yer alan şu sözler, varolan durumu özetlemektedir: “Demiryolları, limanlar, maden ocakları... Hepsi verilen imtiyazlarla yabancıların ellerindedir... Onların arkasında da elçilikler, bankalar ve kapitülasyonlar bulunmaktadır”.158
Demiryolları dışında verilen kamu hizmeti imtiyazlarından bazı örnekler ise şunlardır:
154 Detaylı bilgi için bkz. Yakup BEKTAS, “The Sultan’s Messenger-Cultural Constructions of Ottoman Telegraphy, 1847-1880”, Technology and Culture, October 2000, Vol. 41, pp. 669-696; Soli SHAHVAR,
“Concession Hunting in the Age of Reform: British Companies and the Research for Government Guarantees; Telegraph Concessions through Ottoman Territories, 1855-58”, Middle Eastern Studies, Vol. 38, No. 4, October 2002, pp. 169-193.
155 Detaylı bilgi için bkz. Ayla EFE, “Osmanlı Devleti’nde Aydınlatma Uygulamaları ve İmtiyazlar (1850-1914)”, Türk Dünyası Araştırmaları, S: 175, Ağustos 2008, s. 201-224.
156 ÖZTÜRK, (2003), s. 76, 76 dn. 413.
157 Süleyman Kâni İRTEM, Şark Meselesi-Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul, 1999, s. 39, 40.
158 ÖZYÜKSEL, s. 140.
- Dersaadet-Bozcaada-Selanik-Limni telgraf kabloları imtiyaz mukavelenamesi159, - Beyrut şehrinin havagazıyla tenviri hakkında imtiyaz mukavele ve şartnamesi160, - Dersaadet’te Büyükada’da makine vasıtasıyla su ihraç ve tevzi’ imtiyazı hakkında mukavelename161,
- Beyrut liman ve rıhtım imtiyaz mukavele ve şartnamesi ile liman ve rıhtım tarifesi162,
- Selanik şehrinin havagazıyla tenviri imtiyazı hakkında mukavele ve şartnamesi163, - Dersaadet ve havalisinin havagazıyla tenviri imtiyazı hakkında mukavele ve şartnamesi164,
- Edirne şehrinin havagazıyla tenviri hakkında mukavele ve şartnamesi165, - Şam şehrinin havagazıyla tenviri hakkında mukavele ve şartnamesi166, - Selanik tramvayı imtiyaz mukavele ve şartnamesi167,
- Dersaadet rıhtımları imtiyaz mukavele, şartname ve tarifesi168,
- İzmir rıhtımlarının Hükümet-i Seniyye hesabına olarak iştira ve işletilmesi hakkında imtiyaz mukavelenamesi169,
- Beyrut-Şam tramvayı imtiyaz mukavele ve şartnamesi170,
- Kadıköy ve Üsküdar ile Boğaziçi’nin Anadolu cihetinin havagazıyla tenviri imtiyazına dair mukavelename171,
- İzmir şehri ile civarına su celp ve icrası imtiyazına dair mukavelename172,
Görüldüğü gibi imtiyaz usulü, özellikle yerel kamu hizmetlerinin görülmesi açısından başta İstanbul173 olmak üzere, birkaç büyük kent ile sınırlı kalmıştır.
159 8 Nisan 1884, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 55-60.
160 26 Kasım 1885, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 352-364.
161 29 Mart 1886, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 450-459.
162 20 Haziran 1887, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 806-839.
163 8 Temmuz 1887, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 839-852.
164 26 Ağustos 1887, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 880-886.
165 29 Aralık 1887, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 950-963.
166 7 Aralık 1885, Düstur, I. Tertip, C. V, s. 978-990.
167 19 Ağustos 1889, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 416-429.
168 10 Kasım 1890, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 785-804.
169 10 Kasım 1890, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 814-816.
170 18 Mayıs 1891, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 967-986.
171 28 Temmuz 1891, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 1009-1018.
172 17 Temmuz 1893, Düstur, I. Tertip, C. VI, s. 1411-1423.
Bütün imtiyaz çeşitlerinin verilme nedenleri, yerel ve/veya ulusal düzeyde daha özellikli koşullara bağlanabilir. Ancak sonuç olarak, imtiyaz usulünün geniş ölçüde bir uygulama alanı bulmasının Osmanlı Devleti açısından temel nedeni, şirketlere imtiyaz verilmediği takdirde Devletin söz konusu hizmetleri yüklenecek malî gücü ve örgütlenmesinin olmaması, dolayısıyla altyapı ve kamu hizmeti yatırımları yapma imkânının yokluğu; bu doğrultuda gerçekleştirilecek faaliyetlerle idarî, malî, ekonomik ve askerî beklentilerin karşılanmasıdır.174