1994 yılında altı Avrupa ülkesinin üniversitelerinin işbirliği ile özdeğerlendirme konusunda Avrupa’daki ilk araştırma yapılmıştır. Araştırma bulgularına göre; kuruluşların özdeğerlendirme sürecini başlatmalarının en önemli sebepleri, iyileştirme için fırsatlar yaratmak, iyileştirme sürecini yönetmek ve TKY uygulamalarında ödül modeline odaklanmaktır. Kalite belgesine (ISO 9000 gibi) hazırlık sebebi %21.4 gibi düşük bir seviyededir. Görüşlere göre, özdeğerlendirme başlatıldıktan sonra en fazla iyileştirme sağlanan konu, yöneticilerin TKY yaklaşımını daha iyi anlaması ve önemini kavraması olmuştur. Bunu, süreçlerin yönetimi ve müşteri tatmini alanındaki iyileştirmeler izlemiştir.” (TÜSİAD-KalDer, 1999: 77-80).
CIMA (Chartered Institue Management Accountants) ve ECTQM (European Centre for Total Quality Management) tarafından 1996 yılında özdeğerlendirme uygulamaları konusunda Avrupa’daki 215 kuruluşta araştırma yapılmıştır. Araştırma bulgularına göre: “98 kuruluş özdeğerlendirmeyi uygulamaktadır. Bu kuruluşların çoğu (%72.4) özdeğerlendirmeyi her yıl uygulamaktadır. Özdeğerlendirmeye başlamak için görülen en önemli sebep, sürekli iyileştirme için itici güç olmasıdır. Avrupa’da en fazla kullanılan özdeğerlendirme modeli, EFQM İş Mükemmelliği Modeli’dir.” (TÜSİAD- KalDer, 1999: 81-87).
Kaiserslautern Üniversitesi (K.J. Zink, A. Schmidt, W. Voss) tarafından Almanya’da 1998 yılında, yöneticilerin kalite yönetimi ve özdeğerlendirme bilgileri hakkında fikir edinmek, bu kavramları ve teknikleri ne ölçüde ve nasıl uyguladıklarını anlamak amacıyla 313 şirkette bir araştırma yapmıştır. Araştırma bulgularına göre: “Avrupa Kalite Ödülü ve Malcolm Baldrige Ulusal Kalite Ödülü hakkında en çok bilgi sahibi olunan TKY ve mükemmellik modelleridir. Şirketlerin %51’i özdeğerlendirme uygulamış, %30’u uygulamayı plânlamış, %19’u ise uygulama konusunda kararsız kalmış durumdadır. Şirketlerin özdeğerlendirmeye başlamalarının en başta gelen dört nedeni; kalite bilincini arttırmak, ekonomik verimliliği arttırmak, sürekli iyileştirme sağlamak ve iletişim fırsatları yaratmaktır. Şirketler özdeğerlendirme için en çok ISO 9000 standartlar serisini ve Soru Listesi yöntemini kullanmaktadır.” (EFQM-KalDer, 1999a: 46-49).
Narkuz (2007: 84) tarafından 2007 yılında yapılan “Avrupa Kalite Yönetimi Vakfı Mükemmellik Modeli ve Bir Uygulama” adlı çalışmada, EFQM Mükemmellik Modeli’ni uygulamaya başlayan ve uygulamayan iki kamu kuruluşunun, 2005 ve 2006 yıllarında EFQM Kalite Ödülü’ne başvurdukları varsayılarak, bu süreçteki gelişimleri puanlandırma yöntemiyle tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan araştırmada, EFQM Mükemmellik Modeli’ni uygulamaya başlayan kuruluşun yıllık gelişimi 56.1313 puan iken, modeli uygulamayan kuruluşun yıllık gelişimi 24.8062 puan olarak tespit edilmiştir.
YÖNTEM
Bu bölümde, araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, verilerin toplanması ve verilerin analizine ilişkin bilgiler yer almaktadır.
3.1. Araştırmanın Modeli
Araştırmada ilköğretim okullarında mevcut özdeğerlendirme uygulamalarının yönetici ve öğretmen görüşlerine göre betimlenmesi amaçlandığından, bu araştırma betimsel tarama modeli niteliğinde bir çalışmadır. Örneklem grubuna herhangi bir deneysel uygulama yapılmamış, veriler sadece anket yoluyla toplanarak var olan durum ortaya konulmuştur.
3.2. Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini, 2009-2010 eğitim-öğretim yılında Ankara ilinin Çankaya ilçesindeki resmî ilköğretim okullarında görev yapan yöneticiler ve öğretmenler oluşturmaktadır. Ankara İl Millî Eğitim Müdürlüğü’nün İstatistik Bölümü (ankara.meb.gov.tr.) verilerine göre, 2009 yılında Çankaya ilçesinde toplam 108 ilköğretim okulu bulunmakta ve bu okullarda 3901 öğretmen görev yapmaktadır.
Araştırmanın örneklemini, Çankaya ilçesinden basit tesadüfî örnekleme yöntemi ile seçilen 25 ilköğretim okulunun her birinden yine basit tesadüfî yöntemle seçilen 15’er öğretmen ve bu okulların tüm yöneticileri oluşturmaktadır.
Uygun bulunan ve değerlendirmeye alınan anket sayısı, 57 yönetici ve 339 öğretmen anketi olmak üzere toplam 396’dır. Örneklem dağılımı kuramına göre, 5000 evren büyüklüğü olan bir araştırmada örneklem büyüklüğü %95 kesinlik düzeyi ve %5 tolerans gösterilebilir hata düzeyi için 356 olarak belirlenmelidir (Balcı, 2001: 106- 107).
Abdurrahman Şengel İlköğretim Okulu, Ahmet Andiçen İlköğretim Okulu, Ahmet Bahadır İlhan İlköğretim Okulu, Ahmet Haşim İlköğretim Okulu, Alparslan İlköğretim Okulu, Arjantin İlköğretim Okulu, Atasülün İlköğretim Okulu, Ayten-Şaban Diri İlköğretim Okulu, Bilgi İlköğretim Okulu, Dedeman İlköğretim Okulu, Gülten Kösemen İlköğretim Okulu, Halide Edip Adıvar İlköğretim Okulu, Hasan Özbay İlköğretim Okulu, Millî Egemenlik İlköğretim Okulu, Misak-ı Millî İlköğretim Okulu, Hüseyin Hüsnü Tekışık İlköğretim Okulu, Özbirlik İlköğretim Okulu, Rauf Orbay İlköğretim Okulu, Süleyman Uyar İlköğretim Okulu, Şahinbey İlköğretim Okulu, Türk-İş Blokları İlköğretim Okulu, Türkiye Emlak Bankası İlköğretim Okulu, Türkiye Noterler Birliği İlköğretim Okulu, Ülkü Akın İlköğretim Okulu.
3.3. Verilerin Toplanması
Araştırmada, veri toplama aracı olarak anket kullanılmıştır. Veri toplama aracı, “Baldrige Ulusal Kalite Programı - Performans Mükemmelliği İçin Eğitim Kriterleri” (NIST, 2006b) esas alınarak geliştirilmiştir. Bu kriterlerin seçilmesindeki neden, eğitime uyarlanmış olması ve okullarda özdeğerlendirme için ayrıntılı bir yol haritası sağlamasıdır. Bu eğitimde kalite modeli İngilizce bir kaynak olduğundan, iki uzman tarafından Türkçe’ye çevrilerek karşılaştırılması yapılmıştır. Alana ilişkin terimler ve kavramlar da incelenip gerekli düzeltmeler yapılarak çeviriye son şekli verilmiştir. Ayrıca, EFQM Mükemmellik Modeli ve Millî Eğitim Bakanlığı’nın Eğitimde TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi (MEB, 2005, 2009) ve MEB Taşra Teşkilâtı TKY Uygulama Projesi Kılavuzu (MEB, 2002a) da incelenmiştir. “Baldrige Ulusal Kalite Programı - Performans Mükemmelliği İçin Eğitim Kriterleri” temelinde, diğer incelenen kaynaklar da sentezlenerek veri toplama aracı oluşturulmuştur.
Anket üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde araştırmaya katılanlarla ilgili “Kişisel Bilgiler”, ikinci bölümde okulda uygulanan kalite programına ilişkin “Kalite Yönetim Sistemi” ve üçüncü bölümde ise okuldaki özdeğerlendirme çalışmalarının değerlendirilmesine yönelik “Özdeğerlendirme Anket Formu” yer almaktadır. “Özdeğerlendirme Anket Formu” toplam 81 maddeden oluşmaktadır. Özdeğerlendirme Anket Formu; “1. Liderlik (19 madde), 2. Stratejik Plânlama (5 madde), 3. Öğrenci, Paydaş ve Piyasa Odaklılık (5 madde), 4. Ölçüm, Analiz ve Bilgi Yönetimi (8 madde),
7. Organizasyonel Performans Sonuçları (16 madde)” olmak üzere 7 alt boyuttan oluşmaktadır.
Öğretmen ve yöneticilerin okullarındaki özdeğerlendirme uygulamalarına ilişkin görüşleri, özdeğerlendirme anket formu için “Özdeğerlendirmesi Yapılmakta” ve “Özdeğerlendirmesi Yapılmamakta” şeklinde oluşturulan ikili seçenek kullanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır.
3.4. Verilerin Analizi
Anket hazırlama süreci, uzman görüşleri alınarak sürdürülmüştür. Hazırlanan anket ölçme değerlendirme bilim dalından iki ve alan uzmanlarından da üç akademisyene sunulmuş; gelen öneriler doğrultusunda gerekli düzeltmeler yapılarak uygulamaya hazır hâle getirilmiştir. Uzmanların görüş ve önerileri anketin geçerliği için yeterli kabul edilmiştir. Anketin güvenirliği için ise test-tekrar test güvenirlik belirleme yöntemi kullanılmıştır. Öncelikli olarak hazırlanan anket güvenirlik için 30 kişilik katılımcı gruba uygulanmıştır. İlk uygulamadan 4 hafta sonra yine aynı 30 kişilik katılımcı gruba anket tekrar uygulanmıştır. İki uygulama arasındaki korelasyon yani test-tekrar test güvenirlik katsayısı .93 olarak tespit edilmiştir. Güvenirlik katsayısının .70 ve daha yüksek olması test puanlarının güvenirliği için genel olarak yeterli görülmektedir (Büyüköztürk, 2008: 171). Bu durum anketin oldukça güvenilir olduğu şeklinde yorumlanabilir.
Verilerin analizinde, cevapların frekans (f) ve yüzde (%) dağılımları hesaplanmıştır. Öğretmen ve yöneticilerin cevapları arasındaki farklılıklar Kay Kare Testi ile analiz edilmiştir. Kay Kare Testi için anlamlılık düzeyi .05 olarak kabul edilmiştir.