İŞLETME

İktisadi mamüller ve hizmetler, genellikle üretim faaliyeti sonucu ortaya çıkarılırlar. Üretim yapmak için de üretim elemanları (faktörleri) –emek, doğa ve sermaye- bir araya getirilmelidir. İşletmeler, üretim elemanlarını bir araya getirip mal veya hizmet üretimi faaliyetinde bulunurlar. İşletmeler genellikle kar elde etmek için kurulup işletilirler. Kar amacı yanında, başka amaçların, sözgelişi, sosyal amaçların öngörüldüğü işletmeler de vardır. Bu açıklamalar ışığında, işletme, iktisadi mal veya hizmet üretmek (ve / veya pazarlamak)

için faaliyette bulunan kuruluş, diye tanımlanabilir104. Her işletme dinamik çevre koşulları içinde, belli bir amacı / amaçları gerçekleştirmek üzere çeşitli fiziksel, kavramsal ya da işlevsel bileşenlerin bir araya gelmesinden oluşur. Bu bileşenler arasında ilişkiler vardır ve bu ilişkiler işletmeye özel karakterini verir105.

İşletmeler belli bileşenlerden ve bu bileşenlerin belli kurallara göre örgütsel amaçları gerçekleştirmek için birleşmesinden oluşmaktadır. Bu bileşenleri hammadde, sermaye, emek, teşebbüs olarak belirtebiliriz. Günümüzde “enerji” ve “bilgi” gibi kavramları da bunlara ekleyenler bulunmaktadır.

A.Yontar çalışmasında işletmelerin temel özelliklerinin belirlenmesine yarayan ölçütleri şu şekilde sıralamaktadır106: Bunlar, kavramı daha iyi anlamaya yardımcı olabilir.

 Amaç, hedef ve işlevlerin varlığı,  Mal / hizmet üretimi,

 Kar / yararı artırma (fiyat / maliyet, rekabet / işbirliği, iflas ve rizikonun varlığı),

 Mal / hizmet sağlama, üretim ve pazarlama,

 Üretim araçlarına sahip olma ve bunların koordinasyonu (eşgüdümü),  Bir yönetim birimine sahip olma ve yönetim işlevlerini yürütme,

 Personel koşulları,

 İşletmecilik ilkeleriyle tutarlılık.

104

İşletmecilik Bilgisi, (Haz. İlhan Cemalcılar [ve öte]…), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 1989, s. 3. 105

Mesut Yalvaç, Kütüphane ve Bilgi Merkezlerinde Sistem Analizinin Önemi ve

Uygulanabilirliği: Bir Örnek: İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Bağlı Birimlere Yayın Sağlama Alt Sistemi’nde Sistem Analizi Çalışması, İstanbul:

Çantay Kitabevi, 2000, s. 20. 106

Aysel Yontar, “Kütüphane İşletmesinde Maliyet Hesaplaması ve Sorunları” (Basılmamış doktora tezi), İstanbul: İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kütüphanecilik Bölümü, 1983, s. 27.

Kütüphane ve belge bilgi merkezlerinin örgütsel yapılarının “işletme” olarak tanımlanması ve çağdaş işletmecilik esaslarına uygun bir biçimde yorumlanması çok eski bir durum değildir. Bu devrimsel bakış açısının tarihi ancak 20. yüzyılın son çeyreğine dek götürülebilir.

Konuyla ilgili iki başka kavram da “organizasyon” ve “örgüt” kavramlarıdır ki bunların zaman zaman işletme kavramıyla karıştırılmakta olduklarını söyleyebiliriz. Gharegbiglo’ya göre organizasyon terimi iki farklı anlamda kullanılabilir. Birincisi, önceden planlanmış ilişkiler topluluğu, yapı, iskelet anlamındadır. İkincisi ise organizasyon, bu yapının oluşturulması sürecini, bir seri faaliyeti, organize etme faaliyetlerini (fonksiyonunu) ifade eder. Ona göre organizasyon, insanların beraberce iş görme ve verimli bir şekilde çalışmasını sağlayan bir yapı oluşturmaktadır. Örgüt ise “belirli bir görevi sürekli olarak yüklenmek üzere, tek bir otoritenin emrinde birleşmiş, birbirlerine bağlı insanlar topluluğu”dur107.

Organizasyon ve örgüt birbirine yakın kavramlardır. Organizasyonu bir süreç olarak ele alırsak, örgüt de bu süreç sonucunda oluşan yapı, iskelet olarak nitelenebilir108.

Kaynaklara göre kütüphane işletmesini açıklayacak şekilde, “kütüphaneler, yayın ya / ya da bilgi sağlama, işleme ve kullanıcıyı en çabuk ve isteme en uygun olarak bunlardan yararlandırma hizmetlerini üretmek amacıyla, insan, araç-gereç, yer, koleksiyon ve parasal kaynaklar gibi üretim araçlarını birleştiren, kar amacı gütmeyen, kendine özgü birer özel ya da kamu hizmet işletmeleridir” tanımlamasına yer verilmektedir109. Bu tanım konunun bütün yönlerini ele alan yeterli bir tanımdır. Ancak şu belirtilmelidir ki, günümüzde özel hatta özel olmayan bazı kütüphaneler kimi hizmetlerini ücretli sunabilmektedirler. Dolayısıyla parasal anlamda da bazı karlardan söz edilebilmektedir. Tabii bunlar belirli kurallara göre belli hizmetlerden alınan ücretlerdir. Bu yaklaşım, kütüphane ve belge bilgi merkezlerinin bir kültür, eğlence ve dinlenme merkezi olarak tasarlanmış bugünkü kimi türlerinde daha bariz bir şekilde görülmektedir. Kimi kütüphaneler, örneğin ödünç yayın almak isteyen kullanıcılarına üyelik zorunluluğu getirmekte ve kendilerinden düşük de olsa üyelik ücreti almaktadır. Genel olarak söylenebilir ki, kütüphane bütçelerinin yetersizliğinden dolayı, sık tekrar içeren, yüksek maliyetli veya özel nitelikli hizmet taleplerinin ücretlerinin alındıktan sonra yerine getirilmesi bir zorunluluk olabilmektedir..

Tanımlama konusunda son olarak M. Yalvaç “bilgi işletmesi” kavramını kullanır ve bu kavramı “bilginin ortaya çıkışı ve kullanıcıya ulaşması arasında geçen bilginin toplanması, analizi, işlenmesi, depolanması ve erişimi sürecini gerçekleştiren, bunların sonunda bilgi sistemi zincirinin son halkasını, aynı zamanda da bilgi işletmesinin temel amaç ve hedefini

107

Hossein Gharegbiglo, “İşletmelerde Halkla İlişkiler Bölümünün Organizasyonu ve Uygulamaya İlişkin Bir Araştırma” , (Basılmamış doktora tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı, 1996, s. 121.

108

Gharegbiglo, a.g.e., s. 122. 109

meydana getiren bilgi erişimini gerçekleştirmek için çeşitli ikincil bilgi ürünleri ve hizmetleri üreten kuruluş” olarak tanımlamaktadır110.

Günümüzde işletme kavramının sadece mal değil hizmet üretenleri de içeren bir kullanımı olduğuna değinilmişti. Durum böyle olmakla birlikte ticari ürün üreten işletmelerle kütüphane ve belge bilgi merkezleri arasında kimi farklılıklar bulunması da doğal karşılanmalıdır. Bu konudaki görüşler, yukarıda verilen ölçütlerden yola çıkarak şu şekilde özetlenebilir111:

 Kütüphaneler, işletmeler için öngörülen, amaç, hedef ve işlevlere sahiptirler. Ancak bu konuda çözülmesi gereken sorunları vardır. Bunlar amaç ve hedefleri belirleme ve tanımlama sorunlarıdır. Zira birçok kütüphane türü bulunmaktadır.

 Kütüphaneler, insanların “kütüphane hizmeti” gereksinimini karşıladıkları için bir tür hizmet üreten kuruluşlardır.

 Kar amacı gütmeyen kütüphaneler ve benzeri kuruluşlar için ticari işletmelerinkine benzer bir kar anlayışı yerine, verilen hizmetlerle, parasal terimlerle kolay ölçülemeyen yararlar sağlama amacından söz edilebilir. Kütüphane gibi yararı amaçladığı belirtilen bir kuruluşun ürettiği hizmetlerin, uzun dönemde ülke ekonomisi açısından, dolaylı biçimde de olsa parasal karlar ortaya koyabileceği öne sürülebilir.

 Kütüphaneyi kullanan okur sayısı yahut nüfus başına kütüphane hizmetlerinin ortalama kaça mal olduğu belirlenebilir. Bu ise kütüphane hizmetinin bir bakıma fiyatıdır.

 Her kütüphane, benzer türdeki diğer kütüphanelerle verimli ve iyi hizmet verme yarışına girebilmelidir. Kötü hizmet veren bir kütüphane ise bir anlamda kendisine yapılan yatırımların karşılığını veremeden zarar etmeyi sürdürür.

 Kar amacı gütsün ya da gütmesin her işletmenin bir pazarı vardır. Ancak, kütüphanelerde satış yerine hizmetlerin okurlara sunulması söz konusudur. Ama bu sunuşun örgütlenmesinde, kar işletmeleri örnek alınabilir.

 Kütüphanelerdeki üretim işlevi ile kar işletmelerinin üretim işlevleri arasında benzerlikler bulunduğu, hatta kar işletmelerinde üretim işlevi içinde yararlanılan çeşitli tekniklerin kütüphanelerde de uygulanabildiği görülür.

 Kütüphanenin koleksiyon ve belli demirbaş eşyaları bir bakıma yatırım mamüllerin benzer bir sermaye olarak ele alınabilir. Özellikle kütüphane koleksiyonu, bazen işletme ürünlerinin oluşmasına yardımcı olan hammaddeye de benzetilebilirse de, koleksiyonlar belli işlemlerden geçirildikten sonra nitelik değişikliğine uğramaz ve satılan ürünler gibi tüketilmezler.

110

Yalvaç, Kütüphane ve Bilgi Merkezlerinde…, a.y. 111

 Her işletmede olduğu gibi kütüphanelerde de belli yönetim birimleri vardır. Yönetsel işlevleri yönetirler. Bu işlevler planlama, örgütleme, personel alma, yönlendirme, eşgüdüm, raporlandırma (denetim) ve bütçelemedir.

Çağdaş işletmelerde uygulanan bilimsel yönetim kuram ve yöntemleri, kütüphane işletmesinin yönetiminde de uygulanabilir ve böyle bir uygulama, çağdaş kütüphaneciliğin yönetimsel sorunlarının çözümlenmesi konusunda yararlı sonuçlar ortaya koyabilir112. Kanımca, çağdaş kütüphaneciliğin en önemli niteliklerinden biri kullanıcı odaklılıktır. Bu kavram bir kütüphanede hangi ölçüde kurumsallaşmışsa o kütüphane, o ölçüde başarılı ve çağdaştır, denilebilir. Kullanıcı odaklılık adeta, kütüphane ve belge bilgi merkezini ileriye doğru, gelişmeye doğru güdüleyen bir olgu, aynı zamanda da bir denetim mekanizmasıdır. Bu mekanizma, bilimden destek alarak kullanıcının belirlediği ölçülerle hareket eder ve varış noktası da kullanıcıdır.

Kütüphane ve belge bilgi merkezlerinin “işletme” olarak ele alınması bu çalışma kapsamında yaşamsal önemdedir. Bu önem, Müşteri İlişkileri Yönetiminin kütüphane ve belge bilgi merkezlerinde ele alınabilmesinin bir ön koşulu olarak da düşünülebilir. Bu merkezler, çağdaş işletmecilik yaklaşımlarını benimsedikleri ölçüde kullanıcılarına etkin hizmet verebilir ve ancak bu sayede sürekli değişen, rekabetçi çevre koşullarında varlıklarını sürdürebilirler.