C. Cezai Şartı Ödeme Yükümlülüğün Gerçekleşme Anı
1. İş Sözleşmesinin İşçi Tarafından Feshedilmesi
Eğitim giderlerinin geri ödenmesi konusunda cezai şart, sözleşmenin bağlanma süresinden önce feshedilmesini önlemek amacı ile kararlaştırılmaktadır. Ancak bu kayıtlar, işçinin fesih hakkını imkânsızlaştıracak veya çalışma özgürlüğünü kısıtlayacak nitelikte olmamalıdır. Burada önemli olan nokta işçinin Anayasa’nın 48. maddesinde yer alan çalışma hürriyetinin ne ölçüde cezai şart ile sınırlandırılabileceği ve bunun karşısında işverenin menfaatlerinin ne ölçüde
korunması gerektiğidir. Kural olarak işçi, sözleşmeyi nedensiz olarak veya işverenin kusurlu sayılamayacağı nedenler dolayısıyla feshettiği takdirde ödeme yükümlülüğü ile karşı karşıya kalacaktır332.
Fransız Hukukunda da, eğitim giderleri karşılığında öngörülen cezai şartın ancak işçinin nedensiz şekilde istifa etmesi veya işçiye ilişkin nedenlerle iş sözleşmesinin sona ermesi halinde uygulanabileceği kabul edilmektedir333.
İşçi iş ilişkisini süreli fesih bildirimi yolu ile sona erdirebileceği gibi haklı neden ile de sona erdirebilir.
a. İşçinin süreli fesih bildirimi ile sözleşmeyi feshetmesi
İşçi haklı bir neden olmaksızın süreli fesih bildirimi ile iş sözleşmesini feshederse, sözleşmede belirlenen cezai şart kayıtlarını da ödemekle yükümlü olacaktır. İşçi çalışma hürriyeti çerçevesinde dilediği zaman iş sözleşmesini feshederek iş ilişkisini sona erdirebilir. Cezai şartın konuluş amacı ise; tarafları sözleşmeyi ifaya zorlamaktır. İşçi, sebepsiz olarak sözleşmeyi feshederse cezai şart ile yükümlü olacağını bilmektedir. Buna rağmen sözleşmeyi sona erdirmek isterse sonuçlarına katlanacak ve bu durumda cezai şartı ödemekle yükümlü olacaktır334.
Yargıtay’ın uygulaması da aynı doğrultudur. Örneğin konuya somut bir uyuşmazlıkta Yargıtay; “Taraflar arasında imzalanan belirli süreli hizmet akdinin dokuzuncu maddesi eğitim taahhüdünü düzenlemiştir. Davacı somut olayda eğitim süresini tamamlamış ancak belirli süreli hizmet süresini tamamlamamıştır. Davalı itirazları dikkate alınarak eğitim giderleri konusunda yeniden bilirkişi incelemesi yapılmalı ve talebin kabulüne karar verilmelidir” şeklindeki kararı ile fesih bildirimi ile iş sözleşmesini fesheden işçinin cezai şarttan sorumlu olduğuna işaret ederek yerinde bir sonuca ulaşmıştır335.
Benzer bir kararında da “İşçi, davalı işverenin işyerinden bağlanma süresinin bitiminden önce neden göstermeksizin istifa ederek ayrılmıştır. Feshi ihbar ile iş sözleşmesini fesheden işçi eğitim giderleri karşılığı olan cezai şarttan
332 SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s. 379; ÖZDEMİR, s.153; KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde
Cezai Şart, s. 234.
333 ÖZDEMİR, s. 153.
334 SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s.379 ; SOYER, Karar İncelemesi, s.31.
335 YHGK, T.11.02.2009, E.2009/9-29, K.2009/67, Kazancı Mevzuat Ve İçtihat Bilgi Bankası
sorumludur. Ancak sorumluluğun 1 yıllık süre içinde çalışılan ve çalışılması gereken süreye göre belirlenmesi gerekir” şeklinde mevcut görüşünü devam ettirmiştir336.
b. İşçinin İş Sözleşmesini Haklı Nedenle Feshetmesi
İşçi sözleşmeyi haklı nedenle feshederse; işveren haklı nedenle feshin sonuçlarıyla sorumlu olacaktır; ancak, eğitim giderleri alacağı yönünden ise sözleşmeyi haklı nedenle fesheden işçiyi sorumlu tutmak mümkün gözükmemektedir. Tarafların yaptıkları iş sözleşmesinde “her ne sebeple olursa olsun” sözleşmenin feshi halinde cezai şart ödeneceğinin kararlaştırılmış ise “her ne sebeple olursa olsun” sözü “haklı neden olmaksızın” şeklinde anlaşılmalıdır. Aksi halde, tarafların haklı fesih hakkı kaldırılmış olacaktır. Haklı fesih hakkı ise sözleşme ile ortadan kaldırılamayacağı gibi, bu haktan feragat dahi mümkün değildir337.
Haklı fesih sebebinin doğması halinde iş sözleşmesinin devamı işçi yönünden katlanılmaz hale gelmişken, işçiyi fesih halinde eğitim giderlerini ödemekle sorumlu tutmak işçinin eğitim giderini ödeyemeyeceği düşüncesi ile sözleşme ilişkisini devam ettirmeye zorlamak olacaktır ki bu husus çalışma özgürlüğüne de aykırılık teşkil eder338.
İşçinin iş sözleşmesini İş Kanunu’nun 24. maddesinin II. bendinde düzenlenen “ahlak ve iyiniyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri” nedeni ile feshinde kusurlu olduğundan söz edilemeyeceği için işçi cezai şart ödemekle yükümlü olmamalıdır339.
Yargıtay konuya ilişkin bir kararında işçinin fazla mesai yapmaya zorlanması ve fazla mesai ücretlerinin ödenmemesi nedeni ile iş sözleşmesini
336 Y.9HD, 25.09.2007, E.2007/20016, K.2007/28104, Çalışma ve Toplum 2008/1, S.10, s.232-233. 337 CENTEL, İş Hukuku, Cilt I, Bireysel İş Hukuku, İstanbul 1994, s.164; SOYER, Karar
İncelemesi, s.23; SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s. 376-377; ÖZDEMİR, s.152; KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde Cezai Şart, s. 203; “İşverenin fesih hakkının tamamen ortadan kaldırılamayacağı için buna aykırı düzenleme içeren Toplu İş Sözleşmesi hükmü geçerli olamayacaktır”. Y.HGK, T.12.03.2003, E.2003/9-150, K.2003/151, Kazancı Mevzuat Ve İçtihat Bilgi Bankası, (www. kazanci.com.tr) Erişim Tarihi. 10.01.2009.
338 SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s. 376-377; SOYER, Karar incelemesi, s. 23; SÜZEK, İş
Hukuku, s. 546; SÜZEK Fesih Hakkının Sınırlanması, s. 92; EKMEKÇİ, Değerlendirme Semineri, 1999, s. 65; ÖZDEMİR, s.152; KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde Cezai Şart, s. 203-204.
339 ÖZDEMİR, s. 153; “İşverenin iş sözleşmesi yapılırken işçiyi yanıltması nedeni ile işçinin
bağlanma süresinden önce iş sözleşmesini feshetmesi halidir. Bu örnekte; işçi yönünden İş Kanunu madde 24/II-(a) bendine dayanan haklı bir sebep mevcuttur ve işçi kendi kusurundan kaynaklanmayan bu neden ile sözleşmeyi feshederse cezai şart ödemekle yükümlü olmayacaktır”. GÜNAY, İş Hukuku, s.491.
feshetmesini haklı fesih olarak kabul etmiştir ve bu nedenle işçinin eğitim gideri karşılığı cezai şart ödemekle yükümlü olmadığını karara bağlamıştır340.
İşçinin sözleşmeyi feshettiği ve işverenin feshin haklı nedene dayanmadığını iddia ederek işçiden sözleşmede kararlaştırılan cezai şartı talep ettiği somut ve bir uyuşmazlıkta Yargıtay; “Davacı işveren, davalı işçiye pahalı bir eğitim vermiştir ve bunun karşılığında on yıllık çalışma süresi getirmiştir. Davalı pilot, davacı işverenin isteği üzerine festivaller için Yunanistan’a gitmiş olup, işverenin talebi üzerine 3 gün daha Yunanistan' da kalmıştır. Bu süre içinde harcıraha hak kazandığı halde işveren bu harcırahı uzun süre ödemediği için işçi fesihte haklıdır. Haklı fesih nedeni ile davacı işveren ihbar tazminatına hak kazanamayacağı gibi eğitim gideri ve cezai şartı da talep edemez” şeklindeki kararı ile işçinin sözleşmeyi haklı olarak feshetmesi halinde işverenin eğitim giderleri karşılığı olan cezai şartın hükümden düşeceğini karara bağlamıştır”341.
Aynı konuya ilişkin benzer bir kararında da, işveren eğitim gideri ve cezai şart alacağının ödetilmesi için işçisine karşı dava açmıştır. İşçi de karşılık dava açarak iş sözleşmesini fazla çalışma karşılığı ücretlerinin ödenmemesi nedeniyle haklı nedenle feshettiğini iddia etmiş ve işverenden kıdem tazminatı, fazla çalışma ve yıllık ücretli izin alacaklarını talep etmiştir. Yargıtay ise, “İşçinin fazla çalışma karşılığı olan ücretini alamaması nedeni ile sözleşmeyi feshetmesi haklı nedene dayanmaktadır. Bu nedenle davacı işveren lehine eğitim gideri ücretinin kabulüne karar verilmesi hatalı olup, haklı fesih halinde işçi 1475 sayılı İş Kanunu'nun 16/II-d maddesi uyarınca kıdem tazminatına hak kazanacaktır ancak işçi için yapılan eğitim gideri alacağı istenemez” şeklinde isabetli bir sonuca ulaşmıştır342. Kanımızca aksine
340 Y. 9.HD, T.05.06.2002, E. 2001/ , K.2002/ , YKD, C.29, S.2, Şubat 2003, s.205-206.
341 Y. 9HD, T.26.6.2001, E.2001/5714, 2001/10954, Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi Bankası; Aynı
yönde; “İş Sözleşmesinin 5. maddesinde sözleşmeyi haksız olarak fesheden tarafın karşı tarafa cezai şart ödeyeceği kararlaştırılmıştır. Sözleşmenin işçi tarafından haklı fesih halinde cezai şartın işverence ödeneceğine dair bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Mahkemece sözleşmenin davacı işçi tarafından haklı nedenle feshedildiği kabul edildiğine göre sözleşmede geçen cezai şartın hüküm altına alınması imkanı da bulunmamaktadır” Y.9.HD, T. 27.10.2004, E.2004/5632, K.2004/24444, Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi Bankası.
342 Y. 9.HD, T.12.4.2004, E.2003/19260, K.2004/8271, Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi Bankası;
“Taraflar arasında imzalanan beş yıl süreli hizmet akdinin 11. maddesinde işveren için öngörülen üç aylık brüt ücret tutarındaki cezai şart, hizmet akdinin İş Kanunun 17.maddesinde belirtilen haklı fesih sebepleri dışında işverence fesih durumunda uygulanacak bir cezai şarttır. Somut olayda hizmet akti davacı işçi tarafından feshedildiğinden, haklı nedene dayansa dahi fesih davacı tarafından gerçekleştirilmekle işveren aleyhine cezai şartın hüküm altına alınması mümkün değildir.” Y.9.HD, T.24.11.2005, E.2005/9434, K.2005/37137, Kazancı Mevzuat Ve İçtihat Bilgi Bankası.
yorum şekli her türlü fesihte işçinin eğitim gideri alacağını ödemesi sonucuna neden olacağı için hakkaniyete uygun değildir ve işçinin haklı nedenle fesih hakkının sınırlandırılmasına neden olacaktır.
Fransız Yargıtay’ı da aynı konuya ilişkin bir kararında, işçinin iş sözleşmesini ücretinin ödenmemesi nedeni ile feshetmesi halinde işçinin cezai şart ödemekle yükümlü olmayacağına karar vermiştir343.
İşçiye, gördüğü eğitim sonucunda hak ettiği pozisyonun (işletmedeki organizasyonu yapmaya yetecek) makul bir süre içinde verilmemesi de, feshi haklı kılan en önemli nedenlerden biridir. İşçiden zahmetli bir eğitim sürecinden sonra işyerinde eski koşullara göre çalışmasını devam ettirmesi beklenemez. Bu nedenle işçinin feshi haklıdır ve işçi haklı fesih nedeni ile cezai şart ödemekle yükümlü tutulamaz344.
SOYER, Borçlar Kanunu’nun 352/II maddesini dikkate alarak; işverenin gözetim borcunu ihlâl etmesi, işçiye onuru ve konumu ile bağdaşmayacak şekilde davranılması, işverenin kendi tutumu ile işletmedeki çalışma iklimini bozması, işçiye yardımcı olan önemli kişileri nedensiz olarak ve kendisine hiç danışmadan işten çıkarması gibi örneklerde belli bir vasıf kazanmış işçinin işletmeye sadık kalmaya zorlanmasının doğru olmadığını ve bu örneklerin cezai şart alacağını hükümsüz kılan birer haksız fesih nedeni oluşturduğunu ifade etmiştir345.
ÖZDEMİR ise, sayılan örneklerin bazılarının İş Kanunu’nun 24. maddesinde düzenlenen haklı nedenle fesih hallerini oluşturduğunu ancak sayılan örneklerden işverenin işçiye yardımcı olan önemli kişileri nedensiz olarak ve kendisine hiç danışmadan işten çıkarması durumunu haklı fesih sebebi olarak değerlendirilmesinin güç olduğunu belirtmiştir. ÖZDEMİR’e göre, cezai şartı hükümden düşüren nedenler, salt rekabet yasağını hükümden düşüren Borçlar Kanunu’nun 352/II maddesi ile sınırlı olarak değil İş Kanunu hükümleri gözetilerek yorumlanmalıdır346.
İşçinin iş sözleşmesini İş Kanunu’nun 24/I maddesinde yer alan sağlık sebepleri veya 24/III maddesinde yer alan zorlayıcı sebepler ile feshetmesi halinde
343 ÖZDEMİR, s. 153.
344 SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s.379. 345 SOYER, Cezai Şartın Geçerliliği, s. 379-380. 346 ÖZDEMİR, s. 154.
ise işverenin kusurundan bahsedilemez. Bu gibi hallerde işverenin kusuru bulunmasa da, işçinin edimini ifa etmesi işçiden beklenemeyeceği için cezai şartın uygulanmaması gerektir. Aksi düşüncenin kabul edilmesi halinde ise, işçi haklı fesih sebebine rağmen cezai şartı ödemek kaygısı ile iş ilişkisini devam ettirmeye zorlanmış olacaktır. Örneğin; işin yapılması işin niteliğinden doğan bir sebeple işçinin sağlığı veya yaşayışı için tehlikeli olursa İş Kanunu 24/I(a) maddesine göre işçinin haklı nedenle fesih hakkı vardır ve bu nedenle işçi iş sözleşmesini feshederse eğitim giderleri karşılığı olan cezai şartı ödemekle yükümlü tutulamaz 347.
Konuya ilişkin bir kararda taraflar, 30 ay içinde haklı neden olmadan sözleşmenin feshedilmesi halinde eğitim giderinin talep edilebileceğini kararlaştırmışlar, ancak davacı muvazzaf askerlik sebebiyle işten ayrılmak zorunda kalmıştır. İşçi, askerlik dönüşü işverene başvurmuşsa da işe alınmamıştır. Yargıtay ise askerlik gibi yasal bir zorunluluk nedeni ile işçinin işten ayrılması sonucunda işverenin davacı işçiden eğitim gideri talep edemeyeceğine karar vermiştir348.