1. Deneme Süreli İş Sözleşmesinin Tanımı ve Unsurları
Deneme süreli iş sözleşmesi ile taraflar iş sözleşmesinin başlangıç dönemi için bir deneme süresi kararlaştırırlar ve bu süre içerisinde sözleşme ile bağlanıp bağlanmama hususunda karar verme haklarını saklı tutarlar127. Deneme süresi içerisinde işveren, işçinin bilgisi, yetenekleri, çalışkanlığı, kişiliği konusunda bilgi sahibi olacağı gibi, işçi de bu süre içerisinde işyeri ve çalışma şartları hakkında bilgi sahibi olacaktır ve her iki taraf da iş ilişkisinin kendi beklentilerine uyup uymadığını değerlendirerek karara varır128.
Kanun koyucu 4857 sayılı İş Kanunu’nun 15. maddesinde iş sözleşmesindeki deneme kaydının en fazla iki ay olabileceğini ancak toplu iş sözleşmesi ile bu sürelerin dört aya kadar uzatılabileceğini hükme bağlamıştır. Deneme süresinin iki aydan fazla olması durumunda deneme kaydı geçersiz sayılmamalı, yasadaki iki aylık deneme süresi uygulanmalıdır 129.
124 KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde Cezai Şart, s.146.
125 SÜZEK, İş Hukuku, s.396; NARMANLIOĞLU I, s.256; TUNÇOMAĞ, s.342; CENTEL, İş
Hukuku, C.I, s.170.
126 EKONOMİ, Cezai Şartın Uygulanması, s.571; KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde Cezai Şart, s.147. 127 TUNÇOMAĞ/CENTEL, s.71; ALPAGUT, s.75.
128 SÜZEK, İş Hukuku, s.212; ÇELİK, İş Hukuku, s. 92 129 SÜZEK, İş Hukuku, s.212.
Deneme süresi, belirli süreli ve belirsiz süreli her türlü iş sözleşmesinde kararlaştırılabilir. Taraflar deneme süresi kararlaştırıp kararlaştırmamakta serbesttir130.
İş Kanunu’nun 15/2 maddesine göre; “Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilirler. İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır”. Deneme süresi içerisinde taraflar herhangi bir gerekçe gösterme zorunluluğu olmaksızın belirli süreli iş sözleşmesini süresinden önce, belirsiz süreli iş sözleşmesini herhangi bir bildirim süresine uymaksızın feshedebilirler. Deneme süresi içerisinde taraflar iş sözleşmesinden doğan hak ve borçlarını karşılıklı olarak yerine getirmekle yükümlüdürler. Örneğin; işçi bu sürede sigortalı sayılacak ve fesih anına kadar tüm işçilik alacaklarını işverenden talep edebilecektir131. Deneme süresinden sonra sözleşmenin feshi halinde ise belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmenin feshinin sonuçlarına ilişkin hükümler uygulanacaktır132.
2. Deneme Süreli İş Sözleşmesinde Cezai Şart
Deneme süreli iş sözleşmesinde taraflar henüz kesin bir şekilde sözleşme ile bağlanmamakla birlikte, deneme süresinden itibaren geçerli bir iş sözleşmesi mevcut olduğundan taraflar bu sözleşmeden doğan hak ve borçlarını yerine getirmekle yükümlüdürler.
Taraflar iş sözleşmesinin deneme süresinin bitiminden önce dürüstlük kuralına aykırı olarak feshedilmesi halinde cezai şart ödenmesini kararlaştırabilirler. Ancak deneme süresi içerisinde taraflar gerekçe göstermeksizin iş sözleşmesini feshedebildikleri için fesih hakkı kötüye kullanılabilir. Bu nedenle karşı tarafı zarara uğratan tarafın zararı gidermesi gerekir. Örneğin; deneme süresi içerisinde işçinin
130SÜZEK, İş Hukuku, s.212; ÇELİK, İş Hukuku, s. 92; CENTEL, İş Hukuku, C.I, s.96; TUNÇOMAĞ/CENTEL, s.71.
131 SÜMER, İş Hukuku, s.33. “Davacı işçinin, davalı Kuruma ait işyerinde 103 gün çalıştırılmış
olduğu konusunda bir uyuşmazlık yoktur. Ancak iş sözleşmesinin bir deneme süresine bağlı tutulmuş olması, insan emeğinin ücretsiz bırakılması vakıasına bir meşruiyet izafe edemez. Çalışılan süre için hak kazanılan ücretin neden ibaret olduğu araştırılıp varılacak sonuç uyarınca bir karar alınması gereklidir”. Y.9.HD, T.23.10.1970, E.1970/8604, K.1970/11400, Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi Bankası(www.kazanci.com.tr) Erişim Tarihi.07.08.2008.
işyeri ile ilgili mesleki sırları öğrenmiş olması ve rekabet yasağına aykırılık teşkil eden eylemde bulunması halinde işverenin zarara uğrayacağı açıktır133.
Deneme süreli iş sözleşmesinde sözleşmeye aykırılık halleri bakımından öngörülen cezai şartın muaccel olması için deneme süresinin geçirilmiş olması ve tarafların iş sözleşmesi ile bağlanma iradelerinin kesinleşmiş olmasına bağlıdır. Ancak, kural olarak deneme süresi içerisinde geçerli olmak üzere cezai şart kararlaştırılamaz. Çünkü deneme süreli iş sözleşmesinin amacı; tarafların karşılıklı olarak iş sözleşmesi ile bağlanıp bağlanmama iradelerini saklı tutarak karşılıklı olarak iş ilişkisinin kurulması halinde işleyişin nasıl olacağı konusunda bilgi edinmeleridir134.
Somut bir uyuşmazlıkta, iş sözleşmesinde bir aylık bir deneme süresi belirlenmiş ve yine sözleşmede bir aylık deneme süresi içerisinde hizmet akdinin, önceden bildirilmeye gerek olmaksızın ve tazminatsız derhal feshedilebileceği kararlaştırılmıştır. Yargıtay örnek bir kararında cezai şartın deneme süresinin geçirilmesinden sonra etkisini göstereceğini ve talep edilebilir hale geleceğini, işçinin deneme süresi içerisinde sözleşmeyi feshetmesi nedeni ile cezai şart ödeme yükümlülüğünün olmadığını belirtmiştir135. Kanımızca da Yargıtay’ın bu kararı yerinde olup deneme süreli iş sözleşmesinin amacına uygundur. Deneme süresi içerisinde taraflar fesih haklarını saklı tutarlar. Kanunen tanınan fesih hakkı kanunun amacına aykırı olarak sınırlandırılmamalıdır.
II. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNDE CEZAİ ŞART
Toplu iş sözleşmesi, işçi sendikası ile işveren sendikası veya sendika üyesi olmayan işveren arasında iş sözleşmesinin yapılması, muhtevası ve sona ermesi ile ilgili hükümleri düzenlemek için yapılan, tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, toplu iş sözleşmesinin uygulanması ile uyuşmazlıkların çözüm yollarına ilişkin hükümleri de içerebilen yazılı bir sözleşmedir136.
Toplu iş sözleşmesi hakkı Anayasanın 53. maddesinde bir anayasal hak olarak düzenleniştir. Anayasanın 53. maddesine göre; “ İşçiler ve işverenler,
133 NARMANLIOĞLU, I, s.187-188; EKONOMİ Münir, “Deneme Süresinde Çalışan İşçiye Ücret
Ödenmesi, İHU İş Kanunu m.12(No.1), s.88.
134 KARAGÖZ, İş Sözleşmesinde Cezai Şart, s.154.
135 Y.9.HD, 24.04.1996, E.1995/35258, K.1996/9448, Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi
Bankası(www.kazanci.com.tr) Erişim Tarihi.14.08.2008.
karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler. Toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı kanunla düzenlenir”. 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev Ve Lokavt Kanunu’nun 2. maddesinde ise toplu iş sözleşmesi şöyle düzenlenmiştir: “Toplu iş sözleşmesi, hizmet akdinin yapılması, muhtevası ve sona ermesi ile ilgili hususları düzenlemek üzere işçi sendikası ile işveren sendikası veya sendika üyesi olmayan işveren arasında yapılan sözleşmedir. Toplu iş sözleşmeleri, tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, sözleşmenin uygulanmasını ve denetimini, uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları düzenleyen hükümleri de ihtiva edebilir”.
Toplu İş Sözleşmesi Grev Ve Lokavt Kanunu’nun 4. maddesinde toplu iş sözleşmelerinin geçerli olması için şekil şartı getirilmiş olup buna göre; toplu iş sözleşmesi yazılı olarak yapılmadıkça geçerli olmayacaktır.
Toplu iş sözleşmesinin tarafları, toplu iş sözleşmesi özerkliği çerçevesinde aralarındaki iş ilişkisini düzenleyen kurallar koyabileceklerdir. Böylelikle; toplu iş sözleşmesi hukuk kaynağı olarak iş sözleşmesine göre öncelikli olarak uygulanacaktır137.
Toplu İş Sözleşmesi Grev Ve Lokavt Kanunu’nun 2. maddesinden anlaşılacağı üzere toplu iş sözleşmesi hükümleri normatif(düzenleyici) ve borç doğurucu hükümler olmak üzere iki grupta toplanabilir. Toplu iş sözleşmesinin doğumu için normatif kısmın varlığı şarttır138. Ancak, normatif kısımda iş sözleşmesine ilişkin olarak belirtilen konuların tümünün değil, bunlardan en az birinin düzenlenmesi biçiminde anlamak gerekir139.
137 ÇELİK, İş Hukuku, s. 462.
138 ÇELİK, İş Hukuku, s. 467; TUNCAY Can, Toplu iş Hukuku, İstanbul 1999, s. 123.
139 ÇELİK, İş Hukuku, s.469; SUR Melda, Toplu İş Sözleşmesi Özerkliği ve Teşmil, Ankara 1991,
s.162; TUNCAY, İş Hukuku, s.123; NARMANLIOĞLU, İş Hukuku II, Toplu İş İlişkileri, İzmir 2001, s. 354; AKYİĞİT Ercan, İş Hukuku, Ankara 2005, s. 453.