HUKUK AÇIDAN DE ERLEND RME

ncelemi oldu umuz defterde hukuki olaylar n çok fazla oldu u söylenebilir ve bu olaylar n h rs zl k, miras, gasp ve kavga v.b. hadiselerden müte ekkil oldu u görülmektedir. Bu davalar aras nda özellikle ölen ki inin miras n mirasç lar aras nda dava konusu oldu u çokça görülmektedir. ncelemi oldu umuz defterdeki davalar konular na göre tasnif edildi inde, en çok davan n miras (tereke) ile ilgili oldu u ve bu davalar n says n 80 adet oldu u görülmektedir. (bk. 2.5.1. Tablo).

Bu miras davalar n çe itli ekillerde gerçekle ti i görülmektedir. Bazen fevt olan ki inin akrabalar , kendilerinin pay na dü en miras n kendilerine verilmesi gerekti i bazen kendi pay na dü en miras n ba ka akrabalar taraf ndan el konuldu u bazen miras n adil olmayan bir ekilde da ld eklinde bazen de akrabal k

ecerelerini mahkemeye sunup kendilerinin ölen ki inin akrabas oldu unu ve miras için kendisine dü en pay n verilmesi gerekti i ile iligili birçok hadisenin gerçekle ti i görülmektedir. Biz burada tekrara dü memek için davalar n hepsine tek tek örnek vermeyece iz. Miras davalar yla ilgili bir iki örnek vermekle yetinece iz. Örne in davalar n birinde, ölen ninesinin miras n yaln z kendisine ait oldu unu ve bunun için ninesinin cariyesinde kalan alt bin liral k nakit paran n kendisine verilmesi gerekti iyle ilgilidir. Dava defterde “Canbâz erîf Alemdâr taraf ndan vekîl-i sâbitü’l-vekâlesi Hâc Ahmed Efendi Münevver Hâtûn taraf ndan vekîl-i sâbitü’l-vekâlesi Ah shal Ahmed Hâce mahzar nda üzerine dedem ‘Arab ‘Abdullah fevt olub verâseti babam ‘Alî ile zevcesi ninem Emîne Hâtûna münhas r olub ba‘de babam ‘Alî dahi vefât idub veraseti bana ve nineme ve anas mezbûre Emîneye münhas r olub târih-i kitâbdan sekiz sene mukaddem ninem mezbûre Emîne dahi fevt olub verâseti yaln z bana münhas r olma la dedem müteveffâ ‘Abdullahdan müntakil alt bin guru luk nakid ninem mezbûrenin ‘indinde olub fevt oldukta mezbûre Münevver müteveffâye-yi mezkûre Emînenin

câriyesi olma la nakd- mezkûr mezbûre Münevver ‘indinde kâlma la taleb-su’âl112.” eklinde geçmektedir.

Bir ba ka hadise de bir kad n ölen kocas n arkas ndan intikal eden mallara kocas n o lunun el koydu u ve bu el konulan mallardan kendi hissesine dü en pay n verilmesi gerekti i hatta kocas n kendisinin mehr-i mü’eccelesini sa ken vermedi i için bu intikal eden mallardan 300 kuru luk mehr-i mü’eccelesinin de verilmesi gerekti iyle ilgilidir. “Mahall sâkinlerinden iken bundan akdem fevt olan Ulvi Seydan n zevcesi Han m müteveffâ-y merkûmun o lu âkir mahzar nda üzerine müteveffâ-y merkûmdan müntakil bir ‘aded sim kemer ve iki kazgan ve iki te t ve dört lengerî ve dört re’s küheylân esb ve iki bâr-gîr ve üç yüz koyun ve sekiz öküz ve dört inek ve bir âlvar ve iki hançer ve bir fes ve on ‘aded keçe ve iki bin guru nakd ve iki tencere ve iki sahan ve iki çâd r ve iki kapu? h ntadan hisse-yi irsîye-yi er‘iyyemi virmediklerinden e ya-y mezkûrdan hissem ile müteveffâ-y merkûmun zimmetinde olan üç yüz guru mehrimin merkûmdan taleb-su’âl113.” eklinde defterde geçmektedir. Miras davalar nda yeri geldi inde ki inin en küçük e yas n bile mahkeme taraf ndan kay t alt na al nd ve yukar daki örne in bu duruma güzel bir numune te kil etmekte oldu u aç kt r. Davada kad n, kendisine dü en pay n kocas n di er o lu taraf ndan el konuldu u, bu da kocas n birden fazla e sahibi oldu unu göstermektedir. Genel olarak bu dönemde birden fazla e sahibi olman n yayg n oldu u söylenebilir. Bunun sebebi de büyük bir olas kla slamiyet’in aralar nda adaleti sa layabiliyorsan z dörde kadar evlenebilirsiniz dusturudur.

Genel olarak miras ve tereke hükümlerine bakt mzda, mirasa konu olan mallar n neler oldu u, ne s kl kla hükümlerde yer ald ortaya konulabilmektedir. Ayn

ekilde bu hükümlerde miras davas kimin açt , miras sahibi olan ki inin ismi, babas n, büyükbabas n, e i veya e lerinin ad , k z ve erkek karde leri ile

abeylerinin ad yine varsa çocuklar n isimleri, davada ahitlik eden ah slar n lakap ve isimleri ayr nt olarak yer almaktad r. Defterde yer alan bu isimlerin yerel tarih ve aile tarihleri için önemi oldukça fazlad r.

Defterde sirkat ve kaybolma olaylar n yayg n bir ekilde vuku buldu u görülmektedir ve bu sirkat ve kaybolma hadiseleriyle ilgili defterde 21 adet dava mevcuttur. Her ne kadar mahkemeye yap lan ba vurularda kar taraf n h rs zl k

112

D S 376, 3/4, s. 28.

113

yapmad ve h rs zl k hadisesinden haberinin olmad iddia etse de mahkeme kay tlar bize h rs zl k hadiseleriyle ilgili olaylar n vuku buldu unu göstermektedir. (bk. tablo 2.5.1). Bir duruma bir örnek olarak “Musullu ‘Abduallah (mim) Kânis pi karyesi kahyas Mollâ Mehmed mahzar nda üzerine i bu mü âhede olunan Tori ya z k srak irâen mülküm iken târih-i kitâbdan be sene mukaddem Musul kazâs nda Çevlik nâm mahalde gice ile sirkat olunub el-hâletü hâzihi merkûmun yedinde buldum bi’l-istihkâk taleb-su’âl merkûm cevâb nda târih-i kitâbdan üç sene mukaddem eyh Ahmed nâm kimesneden yüz doksan guru a i tirâ idub ve merkûm dahi z mmî Serkodan ahz idub ‘indinde iki sene kalub mersûm dahi Hasaranlu ‘a îretinden i tirâ idub iki sene ‘indinde kalub cem‘an yedi sene dereke bizlerin yedindedir merkûmun mâl olub yedinde zâyi‘ oldu u ma‘lûmum de ildir deyu114.” davas gösterilebilir.

Defterde sirkat hadiselerinin yan s ra gasp olaylar da mevcuttur. Bu tür davalara örnek deftere “Kerküki Kör Ahmed taraf ndan vekîl-i sâbitü’l-vekâlesi Kat rc Kulo lu ‘Osmân A a (mim) Cemekanlu Yûsuf ve Zülfi mahzar nda üzerine i bu mü âhede olunan Tori Ekdi müvekkilimin irâen mâl iken târih-i kitâbdan bir sene mukaddem esnâ-y râhda müvekkilimi soyub yedinden gasb itmeleriyle bi’l-vekâle teslîmi matlûbumdur deyu115.” eklinde kaydedilmi tir.

ncelemi oldu umz defterde vuku bulan gasp ve h rs zl k olaylar nda, çal nan veya gasp edilen mallar n genel olarak hayvanlar oldu u görülmektedir. Bu hayvanlar n içerisinde binek veya yük hayvanlar diyebilece imiz hayvanlar ço unluktad r. Bunlar esb, beygir, merkep, kat r, gibi hayvanlard r. nek, öküz, koyun, keçi gibi di er hayvanlar n da h rs zl k olaylar nda isimleri geçmektedir fakat bu hayvanlar binek veya yük hayvanlar yla k yaslad mz da bunlarla ilgili h rs zl k olaylar n say azd r. Dönemin ula m ko ullar göz önüne al nd nda bu dönemde binek veya yük havanlar n oldukça k ymetli oldu unu söyleyebiliriz. Bilindi i üzere bu dönemde günümüzdeki gibi araçlar n olmamas hasebiyle ta nmas a r olan eylerin bu hayvanlar vas tas yla ta nmas ve bir yerden bir yere gidildi i zaman bu hayvanlar n binek olarak kullan lmas hatta bu binek veya yük hayvanlar n tarlalar n ekilmesinde kullan ld hesaba kat ld nda bu hayvanlar n önemi daha iyi anla lmaktad r.

Defterde zikredilen h rs zl k olaylar ndan birinde, bir vatanda n ahitlik yaparak h rs zl k olay n bir kad n taraf ndan gerçekle tirildi ini ve hakimde bu

114

D S 376, 24/5, s. 93.

115

ahitlik olay na dayanarak h rs zl k suçunun kar olarak kad darb etmesi, daha sonra kad n suçsuz oldu unun anla lmas ve kad n hamile olmas hasebiyle çocu unu dü ürmesi ve ahitlikte bulunan ki iden dü ürülen çocu un diyetinin verilmesi talebiyle dava aç lm r. Bu hadise incelemi oldu umuz 376 numaral defterde “Osmân (mim) smâ‘îl mahzar nda üzerine bundan Derûn- Kal‘ada bir mikdâr

yâ sirkat olundukta merkûm hâkim Arife gidub e yâ-y mezkûru benim zevcem sirkât eyledi ine ehâdet eyleyub hâkim dahi zevcemi darb ve darbinden haml olma la sakat vâki‘ olub ba‘de e yâ-y mezkûr âher kimesnede bulunub zevcemin haberi olmad ndan sâk t olan o lumun diyetinin merkûmdan taleb-su’âl116.” eklinde geçmektedir.

Davalar n görülmesi esnas nda, zaman zaman dönemin ileri gelenlerinin ahit olarak kullan ld görülmektedir. Bunlara “rical- müslümîn ya da ühûd- ahrar ve rical- müslümîn” denilmektedir. Buna örnek olarak “ ühûd- ahâr ve ricâl- müslimînden Canbâz Kâs m A a ve Hasan ve Çâr u A as Ahmed A a ehâdetleriyle sâbit ve teslîm ud117.” eklinde davada ismi geçen ah slar gösterilebilir.

Defterde adam öldürme ve yaralama hadiseleri neticesinde aç lan diyet davalar mevcuttur. Bu davalar n say toplam 14 adettir. Bunlar; kavga esnas nda meydana gelen yaramalar neticesince aç lan diyet davalar , kavga esnas nda meydana gelen ölüm sonucunda aç lan diyet davalar , zehir yedirme ve bu zehirin etkisi sonucu meydana gelen ölüm diyeti davalar , hatta kendisinden bo anan eski kar n kendisinden hamile çocu unu bir cisimle karn ndaki çocu a vurup yaralamas ve çocuk do duktan sonra a ndaki yaralardan dolay süt içememesi ve ölmesi ve bunun soncunda aç lan diyet davas . Bu son hadise ilgimizi çekti i için bu davay defterde zikredilmi ekliyle vermek istedik ve hadise defterde “Mollâ ‘Ömer (mim) zevce-yi mutallakas Hani mahzar nda üzerine mezbûrenin batn nda benden haml olub hul‘ eyledi imden sonra mezbûr bir te t-i memlu esvâb kald rub te ti karn na dokunub haml- zuhûrunda vucûda gelen çocu un yüzünün yar ve duda te ten mecrûh olub cürh-i mezkûr ile süt ekl itmeyub fevt olma la diyetini taleb-su’âl118.” eklinde geçmektedir. 116 D S 376, 28/5, s. 104. 117 D S 376, 24/1, s. 91. 118 D S 376, 23/1, s. 89.

Defterde bir adet k sasa k sas davas bulunmaktad r. Bu türden davalar incelemi oldu umuz defterde en az bulunan dava türlerindendir. Bu dava deftere eyhân ‘a îretinden ‘Osmân Çöl Millilerinden brâhîm mahzar nda üzerine Zerki topra nda kar nda m çift sürer iken merkûm gelub arâz-i merkûm içün kar nda m merkûmla nizâ‘ eyledikde kar nda m merkûm kendisine k ç çekup darb eylemek murâd eyledikde merkûm k a na virub merkûmun k iki parça oldukda merkûm brâhîm belinden hançerini çekub kar nda m merkûmu sa kolundan darb ve darbinden fevt oldu undan verâseti bana ve hem îresi Zeyneb ve anas Elîfe münhas r olma la merkûmtân? taraflar ndan dahi vekâletim me iyet oldu undan k sâs olunmas bi’l-vekâle ve bi’l-ihâle matlûbumdur didikte119.” eklinde kaydedilmi tir. Meydana gelen yaralama ve adam öldürme neticesinde diyet olarak ödenmesi gereken de erle ilgili, defterde herhangi bir bilgiye rastlan lmamaktad r. Bu de er bir nevi mahkemeninin insiyatifine b rak lmaktad r.

ncelemi oldu umuz defterde, bir adet tecavüz davas mevcuttur. Tecavüz olaylar n fazla meydana gelmemesi, halk n bu konudaki a hassasiyeti ve bu hassasiyetin bu tip olaylara a tepkiyi do urmas ve insanlar n bu tarz suçlar yapmaktan çekinmesi ya da bu tarz olaylara kar ciddi yapt mlar n olmas gibi etmenler tecavüz olaylar n az meydana gelmesine sebep olmu olabilir. Defterdeki kay tlara göre genç ya da evlenmemi bir k za tecavüz edilmesi ve bu tacavüz sonucunda k n k zl kaybetmesi ve hamile kalmas ve bu olay için mahkeme taraf ndan er‘an gere inin yap lmas istenmektedir. Bu dava “Züleyhâ bint-i Resûl (mim) Mahmûd bin Mehmed mahzar nda üzerine ben suya giderken merkûm damdan gelub Kolnuk mahallinde gizlenub ba‘de sudan geldi imden ç kub çar e erken kub kapuyu bend idub rz ma geçub bikrimi izâle hâmile oldu umdan mûcib-i er‘îsi matlûbumdur deyu120.” eklinde devam etmektedir.