EKONOM K AÇIDAN DE ERLEND RME

Osmanl ailesi ya am tarz itibariyle ehirlerde esnafl k, sanat ve ticaretle; k rsal kesimde hayvanc k ve ziraatla u ra an köylü aileler olmak üzere iki gruba ayr lmaktad r. Temelde ahsî üretim kaynakl bir ya am düzeni hüküm sürdü ünden ve

119

D S 376, 5/1, s. 32-33.

120

genellikle tar m, esnafl k ve ticaret ba ca geçim kaynaklar oldu undan bu durum do al bir sonuçtur.

Diyarbak r’da gerek kent sakinlerinin gerekse de köy halk n en önemli geçim kaynaklar aras nda, pastac k, canbazl k, tuzculuk, penbecilik, mumculuk, tütüncülük, kasabl k, bakkall k, karhânecilik, sarracl k, debba k, basmac k, kavvasl k, sabunculuk, meyhanecilik, erbetçilik, kat rc k, dolapç k, ayinecilik, mutiyapç k, kazzazl k, lebencilik, boyac k, pirinççilik, çiftçilik, manavc k, naccarc k, terecilik, kazganc k, temurculuk, kuyumculuk, berberlik, hammall k, helvac k, rebabç k, lülecilik, tarakç k, hamamc k, hallacl k, kürkçülük, tabiblik, nah rc k, çobanl k, tüfekçilik, de irmencilik, çad rc k, k rm bezcilik, erikçilik eklindeki meslek dallar bulunmaktad r121.

Defterden ö renebildi imiz kadar yla bu mesleklerden Gayr-i Müslimlerin ra meslekler unlard r: çad rc k, tütüncülük, f nc k, yaz k, temurculuk, etmekçilik (ekmekçilik), tüccar, kasab, sabunculuk, meyhanecilik, kazganc k, attarc k, kuyumculuk, bakkall k, kürkçülük. Bu mesleklerin yaln zca Gayr-i Müslimler taraf ndan yap ld veya Müslümanlar taraf ndan yap lmad kastetmiyoruz. Bu mesleklerden Müslümanlar taraf ndan da yap lan vard r.

Müslümanlar n ve Gayr-i Müslimlerin ekonomik durumlar en iyi yans tan kaynaklar er‘iyye Sicilleri içerisinde bulunan tereke kay tlar r. Bu kay tlarda miras rakan ki ilerin toplam miraslar -varsa- borçlar dü ürüldükten sonra belirlenmekte ve ard ndan mirasç lar aras nda slam Feraiz Hukuku’na dayan larak taksim edilmektedir.

Diyarbak r’ n kendisine ba kazalarla ve sancaklarla gerek ticari gerekse di er alanlarda yo un bir ili ki içinde oldu unu, defterde geçen kay tlardan ö renmekteyiz. Bu ili kilerin yo un olarak ya and kazalar n ve sancaklar n isimleri defterde s kça geçmektedir. 1828-1830 tarihli 376 nolu defterde geçen olaylara bakt zda bu dönemde Diyarbak r’ n kazalar yla ticari ili kilerine bir örnek olarak “Hasan A a (mim) Bâzâr Ba Mollâ ‘Ömerin o lu Ahmed mahzar nda üzerine bundan akdem Gavur

zmirinde kendüsüne emâneten bir ‘aded hay r mâl âlvar ve iki kebir fes ve üç kaleburunlu mintan ve sekiz degermi? stanbul çini ve bir endâze bükme ve bir kapalak? merkûma teslîmen bu tarafta hâneme irsâl eyledi imden merkûm bu tarafa vurûdunda

121

Bu meslekler ilgili daha detayl bilgi için bkz. Kankal, Türkmenin Kaidesi Kastamonu ( XV-XVIII.

yâ-y mezkûru yuvana kadar teslîm itmedi inden el-hâletü hâzihi taleb ve el- buyrulmas matlûbumdur deyu ba‘de’d-da‘vâ v’el-istintâk merkûm cevâb nda Amasyaya bir konâk kalarak h rs z gice ile hurûcu yarub e yâ-y mezkûru ve benim dahi yigirmi üç ‘aded fesimi beraber götürmü tür deyu def‘â tasaddî eyledikte yine müdde‘î-yi merkûm cevâb nda e yâ-y mezkûru Ergani kazâs na kadar getürüb kazâ-y mezbûrda bir hâneye vaz ‘ idub ba‘de Çermik kazâs nda âlvar- mezkûr ile mintân fürûht eyledi ine âhidim vard r didikte122.” kayd verilebilir.

Defterdeki hadiselerin birinden, bu dönemde bir dönem kaht u galâ yani k tl k ve pahall k123 ya and ö renmekteyiz. Bu k tl k ve pahall a sebeb olan etkenin ne oldu u, ne kadar sürdü ü ve toplumu ne kadar etkiledi iyle ilgili defterde herhangi bir bilgiye rastlamad k, inceledi imiz defterden sadece böyle bir durumun ya and

renmekteyiz. Bu olay defterde “Nusaybin kazâs sâkinlerinden Mollâ Halef Ganâmi ‘a îretinden Hemure mahzar nda üzerine mezbûreyi dört sene mukaddem ‘akd- nikâh idub ve dâhil-i meclis olduktan sonra indimden firâr Vardal karyesi sâkinlerinden ‘Alî Kaplan nâm kimesneyi tezevvüc itmekle bana teslîmi matlûbûmdur deyu da‘vâ mezbûre cevâb nda ol-vaktde kaht ve galâ olmak hasebiyle merkûm beni i fâl idub bir gice hânemde müsâfere-y sâkin olub ferdâs- mehrimin peydâh içün ‘indimden gitti inden ben dahi merkûm ‘Alîye tezevvüc eyldim müdde‘î-yi merkûmun ‘akd- nikâh itmemi tir deyu124.” eklinde geçmektedir.

ncelemi oldu umuz defterde geçen baz hayvanlar n, mülklerin ve e yalar n fiyatlar öyledir: ortalama olarak bir at n fiyat n 400 kuru oldu unu görmekteyiz, bu fiyat n üstünde ve alt nda atlar da geçmektedir, biz at n fiyat ortalama 400 kuru olarak ald k. Burada at n fiyat n etkileyen birçok etken vard r. At n ya , cinsiyeti, boyu ve posu gibi etkenler muhakkak ki at n fiyat etkilemektedir. Bir kat n fiyat 380 kuru yani bir at n fiyat na yak nd r. Bir ba ka yerde 9 ya ndaki bir kat n fiyat 210 kuru . Bir merkeb 80 kuru , dönemin ula m ko ullar ve di er birçok etken göz önünde bulunduruldu unda at ve kat r gibi hayvanlar n önemli oldu u ifade edilebilir. Çünkü at tarla sürmede, uzak yerlere gitmede, a r e yalar n ta nmas nda kullan lmktad r. Dolay yla at, kat r ve merkeb gibi hayvanlar dönemin ko ullar

122

D S 376, 14/1, s. 61.

123

Osmanl Tarih Sözlü ü, “kaht u galâ”, Paradigma Yay nc k, stanbul 2011, s. 366.

124

itibar yla çok i levseldirler ve hayvanlar n bu i levselli i onlar de erli k lmaktad r. ncelemi oldu umuz defterde bu hayvanlar n al m ve sat n canl oldu u görülmektedir. Ayr ca binek ve yük hayvanlar yo un olarak dava konusu olmu tur. Sirkat olaylar n önemli bir k sm yine bu binek hayvanlar olu turmaktad r. K saca binek ve yük hayvanlar günümüzün arabalar olarak dü ünebiliriz bu durum da bunlar n ne kadar önemli oldu unu daha iyi anlamam za yard mc olur. Hayvanlar n gerek sosyal hayatta gerekse de ticari hayatta önem arz ettiklerine bir delil olarak, bu hayvanlar n ayak bak olarak nalc k mesle inin oldu u defterde zikredilmektedir. nceleme konumuz olan defterde geçen baz gayr- menkullerin ve e yalar n fiyatlar öyledir: Bir hâne 140 kuru , Fâtih Mahallesinde bir ev ve onunla beraber bir miktar arazi 700’e kuru a al nm ve 950 guru a sat lm , bir aba 100 kuru , bir ku ak 150 kuru , kabzal simli hançer 150 kuru , bir bahçe 130 kuru , Karaba karyesi taraflar nda bir k m arazinin yar ve bir harabe 150 kuru , Ka‘bî karyesinde bir miktar bostan 500 kuru . Ayr ca bir vak f zeminin kiras y ll k k rkar pare, 17 batman kahve 765 kuru yani kahvenin bir batman 45 kuru .