Hayvanat Bahçeleri

Dünyanın hızlı değiĢen yapısıyla birlikte ekolojik dengeler değiĢmektedir. Bundan dolayı çevrede meydana gelen birçok değiĢim beraberinde yok oluĢları da getirmektedir. Bu noktada hayvanların ve bitkilerin azalan türleri insanlar için önem arz etmektedir. Çünkü insanlar her zaman az olanı koruma ve sergileme isteği duymaktadır (Yılmaz ve Özbilen, 2011). Dünya‟nın her yerinde vahĢi ve evcil hayvanları, insanlar ile buluĢturan müze çeĢitlerinden birisi hayvanat bahçeleridir. Hayvanat bahçelerini, müzeler kategorisinden ayıran en önemli fark; içerisinde sergilenmek üzere bulunan obje ve nesnelerdir. Müzelerin aksine hayvanat bahçelerinde canlı ve yaĢayan varlıklar, hayvanlar, sergilenmektedir (Alexander, 1979 akt. Mason, 2000).

1924 yılında kurulan Hayvanat Bahçeleri ve Akvaryumlar Birliği (AZA) (t.y.) hayvanat bahçelerini; belirli bir uzman ve personel kadrosuyla ile birlikte; var olan yabani hayatın devamını sağlayan, tehlike altında olan hayvanları doğal ortamları ile muhafaza ederek, koruyan aynı zamanda eğitim ve bilimsel çalıĢmalara katkı sağlayan kurumlar olarak tanımlamıĢtır (AZA, t.y.). Falk, Reinhard, Vernon, Bronnenkant, Heimlich ve Deans‟e (2007) göre ise; hayvanat bahçeleri, insanları hayvanlarla karĢı karĢıya getirerek etkileĢim sağlayan, birçok eğitim programı ve bilgilendirme turlarını içeren ve ziyaretçilerinin mevcut bilgi ve davranıĢlarında değiĢiklikler meydana getiren yerler Ģeklinde açıklanmıĢtır.

Hayvanların; hayvanat bahçesi adı altında, planlı bir Ģekilde düzenlenen alanlara yerleĢtirilip insanlara sergilenmesi, birçok hedef ve amacı içinde barındırmaktadır.

31

Bu bağlamda hayvanat bahçelerinin kuruluĢ amacı; araĢtırma, eğitim, koruma ve rekreasyon olarak dört temel baĢlık altında toplanmaktadır (Churman, 1987; Polakowski, 1987 akt. Özgüç Erdönmez ve Bekdemir, 2008; Barr, 2005; Reade ve Waran, 1996 akt. Yılmaz ve Özbilen, 2011). Doğal yaĢam ve vahĢi hayvanların insanlara uzanan bir kolu olan hayvanat bahçelerinin; ağırlıklı olarak rekreasyon ve eğitim amaçlı kullanımı ön plana çıkmaktadır (Andereck ve Candwell, 1994 akt. Morgan ve Hodgkinson, 1999). Ziyaretçiler, hayvanların doğal ortamlarına uygun bir Ģekilde tasarlanan hayvanat bahçelerinde; keyifli ve eğlenceli zaman geçirirken eĢ zamanlı olarak doğa ve hayvanlar hakkında bilinçli veya bilinçsiz bir Ģekilde birçok bilgiye ulaĢmakta ve öğrenmektedir (Yılmaz, 2007). Bu sayede ziyaretçilere yerli ve yabancı hayvan türlerini tanıtmak ve hayvanların doğal yaĢamları hakkında bilgiler vermek, hayvan sevgisini aĢılamak hedeflenmiĢtir. Eğitim ve rekreasyonun gölgesinde kalsa da hayvanat bahçelerinin bir diğer hizmet faaliyeti korumadır. YanlıĢ uygulamalar sonucunda doğal yaĢam ortamlarını kaybetmiĢ ve kaybetmeye devam eden birçok canlı neslinin devamını sağlamaktadır. Bu anlamda dünya çapında hayvanat bahçeleri eĢliğinde yürütülen birçok proje çalıĢması mevcut olmaktadır. Yapılan projeler sonucunda; nesli tükenme tehlikesinde olan canlılara yaĢam ve çoğalma imkanlarının verilmesi amaçlanmaktadır (Ülgen ve Tekin, 2000). Günümüzde kültür ve eğitim alanı anlamına gelen hayvanat bahçelerinin bir diğer önemli oluĢum amacını ise; bilimsel araĢtırmalardır. Zooloji, hayvan fizyolojisi, hayvan davranıĢları gibi konularda bilimsel araĢtırmaların yapılmasına yardımcı olmaktadır (Akbaba, 2001).

BaĢta eğitim ve rekreasyon olmak üzere eğitim, koruma gibi amaçlara sahip bu bahçelerdeki sergileme yöntemleri tarih boyunca geliĢim göstermiĢtir. Ziyaretçilerin; kendilerini doğal yaĢam ortamında hissetmelerini sağlamak ve hayvanlarla etkileĢimlerini en yüksek seviyede tutmak adına, birçok tasarım çalıĢması yapılmıĢtır. Bunun sonucunda da belli baĢlı hayvanat bahçesi tipolojileri ortaya çıkmıĢtır (Shettel-Neuber, 1988 akt. Yılmaz ve Özbilen, 2011; Yılmaz, 2007).

Doğadan alınan hayvanların yerleĢtirildiği bu alanlar; insanlara hayvanlar hakkında bilgiler veren ve doğal yaĢamı anlatan bahçelerdir. Hayvanat bahçeleri; hayvanlar hakkındaki bilgileri en iyi anlamda insanlara ulaĢtırabilecek bir kaynaktır. Ziyaretçilerine doğru bilgiler verebilmesi için bu bahçelerin uygun Ģekilde

32

tasarlanarak oluĢturulması gerekmektedir (Yılmaz, Özbilen ve Mumcu, 2010). Bu bağlamda; bu etkileĢimi sağlayacak Ülkemizde ve Dünya‟da tarih süresince çeĢitli özelliklerde birçok farklı hayvanat bahçesi kurulmuĢtur.

Tablo 3. Hayvanat Bahçesi Tipolojileri

Tipoloji Amaç Tasarım YaklaĢımı

1.Hayvan Koleksiyonları

Bu dönemde hayvanlar, hükümdarlar ve asillerin, kiĢisel eğlenceleri için sergilenmiĢtir. Hayvan koleksiyonları, onların zenginliklerinin ve politik güçlerinin simgesi olarak görülmüĢtür.

Hayvanlar için çitlerle çevrili sergi alanları oluĢturulmuĢtur.

2.Geleneksel Hayvanat Bahçeleri

Bu dönemde hayvanlar, halkın eğlenmesi, bilimsel çalıĢmalar yapmak için sergilenmiĢtir.

Bu alanlarda hayvanlar; Küçük yan, yana yerleĢtirilmiĢ kafeslerde ya da derin, duvarlarla çevrili çukurlarda sergilenmektedir. Bu tasarım yaklaĢımı, hayvanların davranıĢsal, psikolojik ve fiziksel ihtiyaçlarını karĢılamada yetersiz kalmıĢtır.

3.Yarı Doğal Hayvanat Bahçeleri (Hagenbeck YaklaĢımı)

Bu dönemde hayvanlar Ģu amaçlarla sergilenmiĢtir;

Koruma AraĢtırma Rekreasyon ve Eğitim:

1.Hayvanları tanıtma(özellikle egzotik hayvanlar)

2.Ziyaretçileri doğaya yaklaĢtırma

Bu sergileme yaklaĢımı hayvanlara geniĢ alanlar verirken, ziyaretçilere de daha iyi bakıĢ açıları sağlamıĢtır. Sergi alanları doğal ortama benzer Ģekilde yapay malzeme ile düzenlenmiĢtir.

Sınır elemanların görünümlüğü en aza indirilmiĢtir.

Bu tasarım yaklaĢımında sergi alanlarında bitkisel dokunun ve donatıların olmayıĢı ya da eksikliği, sergi alanlarını, hayvanlar ve ziyaretçiler için soğuk ve sıkıcı yapmıĢtır.

4.Doğal Hayvanat Bahçeleri (Ġmmersion YaklaĢımı)

Bu mekânlarda hayvanlar Ģu amaçlarla sergilenmektedir; Koruma AraĢtırma Rekreasyon ve Eğitim: 1. Ekolojik bilinçlendirme 2. Doğal yaĢam alanlarının ve buna bağlı olarak bazı türlerin yok olduğuna dikkat çekme 3.Ziyaretçilerin doğa koruma

Hayvanlar, kendi türleri ile doğal gruplar oluĢturularak sergilenirler. Sergi alanları: hayvanların doğal ortamlarındaki arazi biçimini ve bitki türlerini içerecek Ģekilde tasarlanmıĢtır.

Hayvan ve ziyaretçiler arasında görsel bütünlüğü bozan hiçbir sınır elemanı yoktur.

Bu tür hayvanat bahçesi tasarımında amaç: ziyaretçileri sadece görsel olarak sergi alanına dâhil etmek değil, psikolojik olarak da o mekânın ruhunu hissetmesini sağlamaktır.

5.Doğa Koruma Alanları ve Safari Parklar

Koruma AraĢtırma Rekreasyon ve Eğitim

Hayvanların ait olduğu yaĢam alanlarını bozmadan, doğanın içinde koruma altına almak.

Hayvanlara değil ziyaretçilere sınırlı mekânlar oluĢturmak.

33 2.5.1. Hayvanat Bahçelerinin Tarihsel GeliĢimi

Eski çağlarda hayvanların; eğlence amaçlı olarak sergi alanları, panayır, arena ve sirklerde, hükümdar ve asiller tarafından ilgi ve merak gidermek, keyifli zaman geçirmek için kullandıkları varlıklar anlamına geldiği bilinmektedir (Günergun, 2006). Tarihte hayvanat bahçeleri; ilk olarak hayvan koleksiyonu Ģeklinde kendini göstermiĢtir. Bilinen ilk büyük koleksiyon M.Ö. 2500 yılında Mısır‟da kurulmuĢtur. Devamında Çin imparatoru Wen Wang M.Ö. 1100 yılında sarayın bahçesinin bir köĢesine Lüng-Yu (Bilgi Bahçesi) adını verdiği hayvan koleksiyonunu açmıĢ olduğu kaydedilmiĢtir. M. Ö. 7 ve 4. yıllar arasında Yunanlılar hayvan toplamacılığına çok önem vermiĢlerdir. Ünlü filozof Aristoteles hayvanları gözlemek ve onlar hakkında çalıĢmalar yapmak için canlı hayvan koleksiyonu toplamıĢtır. Romalılarda ise; hayvanlar; arenalarda eğlence amaçlı dövüĢtürülüp, çeĢitli gözlemler yapmak için toplatılmaktaydı. Hayvanların bu amaçlar doğrultusunda kullanılması; Roma Ġmparatorluğu yıkılana kadar devam etmiĢtir. Roma Ġmparatorluğunun yıkılıĢıyla azalan hayvanat bahçelerinin sayısı, Orta Çağ sonlarına doğru hızlı bir yükseliĢe geçmiĢtir. Böylelikle hayvan koleksiyonları Avrupa‟nın her yerine yayılmıĢtır (Encyclopaedia Britannica, t.y.b).

Bu akım ile; 12. yy‟da Kral I. Henry‟nin Woodstock‟daki malikânesinin bahçesinde ilk önemli hayvan koleksiyonlarından biri yer almaktaydı (Günergun, 2006). Bugün Regent Park‟taki Londra Hayvanat Bahçesi‟nin temelleri III. Henry tarafından oluĢturulan Londra-Tower‟da kurulan hayvanat bahçesine dayanmaktadır (Açıkkol, 1984 akt. Yılmaz ve Özbilen, 2011). 1650 yılında Fransa Kralı XI. Louis tarafından Versailles Sarayı‟nda Avrupa‟nın ilk hayvanat bahçesi kurulmuĢtur. Hayvanların geleneksel kullanım amaçlarının aksine; Kral Louis hayvanlar hakkında bilgi sahibi olmak ve bilimin geliĢmesi için sorumluluğu bilim adamlarına vermiĢtir (Berkyez, 1987). Versailles Sarayı‟ndaki bu oluĢumdan etkilenerek; 1752 yılında Prens Franz I tarafından Viyana yakınlarında kurulan Schönbrunn hayvan koleksiyonu; ilk vahĢi hayvan koleksiyonları arasından günümüze kadar ulaĢan tek örnek olarak anılmaktadır (Yılmaz ve Özbilen, 2011).

19. yy dünya çapında hayvanat bahçelerinin geliĢtirilmesinde dönüm noktası olmuĢtur. Bu geliĢim hayvanat bahçelerinin kuruluĢ amaçlarını da etkilemiĢtir. Bu dönemde artık hayvanat bahçeleri eğlence ve araĢtırma faaliyetlerinin yanında eğitim

34

ve koruma çalıĢmalarında da etkili olmaya baĢlamıĢtır. Eski dönemlerde hayvanat bahçeleri; zenginlere ait olan alanlar iken, modern hayvanat bahçelerinin yaygınlaĢması üzerine halkın kullanımına uygun yerler haline gelmiĢtir. Hayvanların bulunduğu bu alanlar yeniden yapılandırılarak hayvanat bahçesi adı altında düzenlenmiĢtir. Ġlk modern hayvanat bahçesi 1828 yılında Londra‟da kurulmuĢtur (Hochadel, 2005)

Dünya‟da hayvanat bahçelerinin hızla oluĢturulmasının ardından; 20. yy‟da Carl Hagenbeck bu düzene yeni bir bakıĢ açısı getirmiĢtir. Hayvanat bahçelerinin tasarım ve Ģekli hakkında büyük bir değiĢim hareketi baĢlatmıĢtır. Bu öncü fikir ilk olarak Hamburg‟daki hayvanat bahçesinde denenmiĢtir. Hagenbeck; hayvanların doğal ortamlarına benzer Ģekilde ve geniĢ alanlarda daha iyi Ģartlarda yaĢamalarını sağlayarak, hayvanların kendilerini iyi hissetmesine destek olmuĢtur. Hamburg‟taki bahçede uygulanan bu yaklaĢım daha sonra birçok hayvanat bahçesinin oluĢturulmasında yardımcı olmuĢ ve Dünya‟nın her yerinde kullanılmaya baĢlamıĢtır (Plaatsman, 1996).