Hayreddin Paşa’nın Siyasi Nüfuzu ve Gazi Osman Paşa Hakkındaki Düşüncesi ve İstifası

Hayreddin Paşa iyi bir devlet adamı olmakla beraber idari mekanizmada yapmayı tasarladığı ıslahat çalışması noktasında anlaşılmamış olması; Dersaadet’e yeni gelmiş bulunması nedeniyle şahsiyet ve fikir olarak fazla tanınmaması; herhangi bir arzusunu yerine getirmek veya muhaliflerine karşı mücadelesinde başarılı olabilmesi için Sultan Abdulhamid’in desteğine ihtiyaç duyması ve sair hususlar onun başlıca olumsuz yönlerini oluşturmuştur. Yabancı bir kimlik taşımasının yanında himaye politikası gütmesi, mağrur olması ve Osmanlı ileri gelenleri ile memurlara karşı kibirli bir davranış sergilemesi gözden düşmesini artırmış, kendisine karşı antipati duyulmasına neden olmuştur68_{. Bu ve benzeri davranışlar onunla Gazi Osman Paşa arasındaki}

mücadeleyi hızlandırmaya neden olmaktan başka bir şeye yaramamıştır. Hayreddin Paşa, reformların icra olunmasına Gazi Osman Paşa’nın mani olduğunu, yeni ordu planının seraskerlik makamında hasır altı edilmesi

65 _{Medlicott, a.g.e., s. 313.} 66 _{Çetin, a.g.e., s. 212, 217.}

67 _{Bu sonuca işaret eden ifadeler için bak: F.O: 195/1288, No: 123, (July 7, 1880); F.O:} 3085, April 27, 1880); F.O: 78/2953, No: 539, (July 24, 1879); Medlicott, a.g.e., s. 326 vd.; Wallach, a.g.e., s. 46.

nedeniyle sultan tarafından imzalanmasının mümkün olamadığını ve Gazi Osman Paşa mezkur vazifesinden alınmadığı sürece de ıslahat girişiminin başarılı olamayacağını Sultan Abdulhamid’e arz ederek kendisinden şikayetçi olmuştur69_.

Hayreddin Paşa’ya göre kendisine karşı düşmanlık besleyenler Sultan Abdulhamid’i harekete geçirmek için ellerinden gelen her şeyi yapmakta, kendisi, Karatedori Paşa ve bazı arkadaşlarının padişahı otoritesinden ve meşru haklarından mahrum etmek için bir araya geldiklerine inandırmaya çalışmışlardır70_{. Şeyh Zafir Efendi’ye yazmış olduğu bir mektupta bu hususa}

değinerek : "Devlet ricalinden çoğunun muvaffak olmaması için çalıştıklarını, Allah’ın yardımı ile elinden gelen mesai ve çalışmada sebat edeceğini..." belirtmiştir71_.

Yine ona göre, Gazi Osman Paşa ve kayınbiraderi başkatip Rıza Bey, her ikisi de, devlet için faydalı tedbirlere ve Avrupai fikirlere karşı çıkan, fırsatçı, cahil ve dar görüşlü kimselerdi ve Rusya hesabına çalıştıklarına dair de bir çok neden bulunmaktaydı72_.

Hayreddin Paşa, Gazi Osman Paşa ve Rıza Bey’in bulundukları vazifeden uzaklaştırılmadıkları sürece, sadaret makamında haysiyet ve kendisine güven duyarak daha fazla kalamayacağı fikrindeydi. Bu münasebetle 22 Mart 1879/28 Rebiulevvel 1296 tarihli bir ariza ile aleyhinde yapılan propagandaları ve Mâbeyn ile devlet ricalinin tutumunu Sultan Abdulhamid’e bildirmiş, hareketlerinden ve takip edecekleri siyasetlerinden bizzat kendisinin sorumlu olacağı güvendiği adamları tercih edebilmesi için Gazi Osman Paşa ve onunla birlikte çalışan nâzırların görevlerinden alınması ve ayrıca hükümet icraatına inatla karşı çıkan hiç kimseye sarayda vazife yapma fırsatı verilmemesi hususunda müracaatta bulunmuştur73_{. Bu arizasına ilaveten, o ana kadar}

karşılaşmış olduğu güçlükleri hafifletmek için vükelâ ve Meclis-i Vükelâ vazife ve sorumlulukları hakkında bir kanun tasarısı hazırlamak üzere harekete geçmişse de bu teşebbüsünde pek başarılı olamamıştır74_.

Gazi Osman Paşa - Hayreddin Paşa arasındaki bu siyasi mücadele, o sıralarda Sultan Abdulhamid başta olmak üzere sarayda muayyen şahıslara gönderilen sahibi meçhul mektuplarla daha da alevlenmiştir. Bu mektuplarda

69 _{F.O: 358/4, No: 431, (December 24, 1879).}

70 _{F.O: 78/2953, No: 539, (June 24, 1879); Çetin, a.g.e., s. 212.}

71 _{İ. M. Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, c. IV, İstanbul 1945, s.} 901 vd.; Mehmet Zeki Pakaln, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, İstanbul 1944, c. IV, s. 328 vd.; Çetin, a.g.e., s. 212.

72 _{F.O: 78/2952, No: 473, (June 9, 1879).}

73 _{F.O: 78/2953, No: 539, (July 24, 1879; İnal, a.g.e., c. IV, s. 902 vd.; Çetin, a.g.e., s.} 213.

Hayreddin ve Said Paşa’nın imparatorluğun mahvına sebep oldukları dile getirilmiş ve Abdulhamid tahtını kaybetmekle ihtar olunmuştur.

Gazi Osman Paşa ve taraftarları bu mektupların Hayreddin Paşa ve arkadaşlarının entrikaları eseri olduğunu ileri sürerken, Hayreddin Paşa ve adamları ise bunun tam aksini savunmuşlardır. Onlara göre bu mektupların Gazi Osman Paşa’nın bizzat kendi gurubu tarafından yollandığına dair pek çok şüphe unsurları bulunmaktaydı ve amacı, günden güne Gazi Osman Paşa’ya karşı artmakta olan halkın kızgınlığını, şimdiye kadar kendilerini sadakat ve cesaretle desteklemiş bulunan, Said Paşa’ya kanalize etmekten ibaretti75_.

Bu gelişmeler ile, daha önce kendi kabinesini oluşturması, Gazi Osman Paşa’nın seraskerlik makamından ve saraydan uzaklaştırılması, padişahın ve kabine üyeleri dışındakilerin idari yapı ve kararlara müdahalede bulunmaktan kaçınması ve vaat edilen reformların icraya konulabilmesi yolunda sunmuş olduğu arizanın Sultan Abdulhamid tarafından reddedilmesi üzerine, mevcut şartlar altında sadaret makamında kalmanın oldukça zor olacağını düşünen Hayreddin Paşa, nihayet 16 Temmuz 1879/26 Receb 1296 tarihinde görevinden istifa etmiştir76_{. Hayreddin Paşa ile sıkı bir işbirliği içerisinde bulunan Mr.}

Layard, onun istifa etmesine hayıflanarak olayı teessürle karşılamıştır.

Hayreddin Paşa’nın istifası üzerine, bunun padişahın yetkilerini kısıtlayıcı tedbirlerde bulunduğu için meydana gelmiş olduğu şeklinde umumi bir kanaat hasıl olmuşsa da, kendisi daha sonra bu tür haberlerin asılsız olduğu beyanında bulunmuştur77_.

Şüphesiz ki Hayreddin Paşa’nın istifasının asıl sebebi ıslahat programını tatbikte Gazi Osman Paşa ve taraftarlarından gördüğü şiddetli ve amansız karşı koyuş olmuştur. Zaten onun padişaha sunmuş olduğu arizanın ifadelerinden de anlaşılacağı üzere, sunuluş nedenini, Gazi Osman Paşa ve onunla aynı kanaati paylaşan kimselerden gördüğü muhalefet, hedefini ise bunları devlet kademelerinden uzaklaştırabilmek oluşturmuştur.

3. Gazi Osman Paşa ile Fuat ve Nusret Paşalar Arasındaki