Hadiranoutherai genellikle modern Balıkesir ile aynı alana oturtulmakla birlikte Mysia coğrafyasındaki konumu tartışmalı antik kentlerden biridir. Kentle ilgili birçok modern araştırmacının verdiği, “Roma imparatoru Hadrianus (İ.S. 117–138) tarafından Küçük Asia gezisi sırasında bölgede yaptığı başarılı bir ayı avı anısına kurulduğu” şeklindeki bilgi de ne yazık ki antik kaynaklara dayanmaz. Ancak İmparator’un gezisi ile ilgili bilgiler göz önüne alındığında olayın doğru olma ihtimali vardır. İktidarda kaldığı 21 yılın en azandan on iki yılını eyaletlerde geçiren Hadrianus, saltanatı sırasında ilki İ.S. 121–125, ikincisi İ.S. 128–133 yıllarını kapsayan iki büyük geziye çıkmıştır (Akşit 1985). Hadrianaoutherai’ı ilk gezisi sırasında İ.S. 124 yılında kurmuş olmalıdır. İkinci gezisinin 131–132 yıllarını da Mysia’da özellikle birçok mülk edindiği ve kendisi için bir saray132 yaptırdığı bu kentte geçirdiği düşünülebilir. Hatta sikke tiplerinin133 bazısı üzerinde görülen ayı başının burada yaptığı avın anısını yansıttığını düşünenler vardır. Kuruluş mitosu kentin ismine yansımış, yeni kent eski Yunanca “Hadrianus’un av yeri halkının kenti”, “Hadrianus’un korunaklı kenti” ve daha doğru olarak “Hadrianus’un av yerleri” gibi anlamlara gelen Hadrianaoutherai adını almıştır. İsmin sonundaki “therai” Reinach’ın görüşünü aktaran Ramsay’a göre köy anlamına gelen teira’dan kaynaklanır (Ramsay 1960). Bu konuda diğer iki görüşten biri kelimenin
132 Balıkesir’in adının kökeni, sonraları Yunanca “Paleo Castro” olarak anılan bu yapıya bağlanmaktadır. 133
İmparator’un herhangi bir bölgeye gelişini gösteren sikkelerin önyüzlerinde büstü ve HADRIANVS AVG COS III PP. yazısı, arka yüzlerinde ise gezdiği her ülke örtülü ve uzanmış bir kadın şeklinde tasvir edilerek o ülkenin adı, karakterize eden hayvan ve eşyalar yer almaktadır (Artuk 1949).
Lydia ve Phrygia dillerinde “hisar” diğeri de “yüce kam” anlamını karşıladığı şeklindedir (Umar 2006). Son teoriyi ileri süren Umar’a göre belki de Adrateira yani “tanrı adra’nın yüce kamı” (yerleşmesi) Hadrianus döneminde geliştirilip Hadrianaoutherai yapılmıştır.
Kentin konumu ile ilgili önerilerden ilki W. Ramsay’ın 1890 da yayımladığı “The Historical Geography of Asia Minor”134 da yer almaktadır. Bölge ile ilgili ilk modern çalışma sayılabilecek eserinde Ramsay, antik kaynaklar, sikkeler, İ.S. 530’larda yazılmış Hierokles listeleri ve kilise kayıtları yardımıyla eski kalıntıları çağdaş coğrafyaya oturtmaya çalışmaktadır135. Ona göre kentin yerinin Smith’in sözlüğünde Argesteria (Balya) ile Miletopolis (Melde Bayırı) arasındaki yol üzerinde gösterilmesi hatalıdır. Bu yanlışın sebebi Peutinger136 tablosundaki Pergamon – Hadrianaoutherai – Miletopolis yolu için verilen yanlış mesafelerdir. Yazarın mevkii hakkında en güvenilir bilgilerin yer aldığını bildirdiği Bizans vesikalarına göre kent, Pergamon’dan Miletopolis’e giden yol üzerinde bulunmaktadır. Antikçağ’da batı Anadolu’da kuzey- güney doğrultulu dört farklı güzergâhtan üçünün bugünkü Balıkesir’den geçmesi Hadrianaoutherai’ın Balıkesir civarında aramasını zorunlu kılar. Nitekim Ramsay, bugün de büyük ölçüde kullanılan yol ağı üzerine, antik kaynaklarda verilen bilgileri tetkik ederek, ayrıca Anadolu coğrafyasında yaptığı gezilerin sonucu edindiği bilgi birikimini kullanarak bu kanıya varmış, hatta kentin yerini bizimde katıldığımız bugünkü stadyumun bulunduğu alan olarak göstermiştir (Ramsay 1960).
Hadrianoutherai’ın şimdiki stadyumun bulunduğu alanda olduğunu kabul eden diğer araşmacı Anadolu epigrafisinin önde gelen isimlerinden Fransız bilim adamı Louis Robert’tir (Villes d’ Asia Mineure, s. 389). Bir diğer epigraf Elmar Schwertheim (1987) ise kenti Kyzikos’tan Pergamon’a giden yol üzerine ve bugünkü Kepsut
134 1962’de hiç değiştirilmeden yeniden yayınlanan eser, “Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası” (1960) adıyla
Mihri Pektaş tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
135 Kent ile ilgili kaynaklarımızdan biri de İ.S. II. yüzyılda yaşamış olan Hadrianoutherai’lı sofist Aelius
Aristides’tir. Gerçi bu bilgi Philostratus’la Suidas’ın verilerine uymaz. Her iki kaynağa göre de Aristides Hadrianoi’ludur. Ancak bu iki yazarın yanlışlıkla Hadrianaoutherai yerine Hadrianoi yazdıkları düşünülebilir. Nitekim Ramsay “akşama doğru Pergamon’a gitmek için evinden çıktığı vakit Hadrianaoutherai’a aynı gece varıp varamayacağından emin değildi” şeklindeki bilgiyi kullanarak sofistin evinin Hadrianaoutherai’ın birkaç mil kuzeyinde olduğunu belirtmektedir. Yine aynı yazara göre Aristides’in Hadrianoi’dan bahsederken ki kullandığı ifade tarzında oturduğu yerden bahsederken ki samimiyetin bulunmaması onun Hadrianaoutherai’lı olduğunu kanıtlar (Ramsay 1960).
136 Yazar, batı Anadolu için daha güvenilir saysa da Peutinger tablosu ve Ptolemaios’un verilerinin ancak
diğer kaynakları doğrulamak için kullanılabileceği görüşünü savunur. Bu kaynakların Strabon ve Bizans listeleriyle çelişen verileri kesinlikle dikkate alınmamalıdır (Ramsay 1960).
yakınlarına yerleştirir. Araştırmacıyı bu kanıya götüren Balıkesir merkezi yakınlarında Hadrianaoutherai’ı anımsatacak eserlerin bulunmamış ve antik kaynaklarda ya da şimdiye kadarki araştırmalarda av mitosunu137 doğrulayacak yeterli bulgulara ulaşılamamış olmasıdır. Ancak yazar coğrafyayı bu günkü koşullarda değerlendirmekte, günümüzden 1900 yıl öncesinin bitki örtüsünün farklı olabileceğini dikkate almamaktadır. Apias Pedion’u çevreleyen tepeler ormanlarla kaplı olduğu düşünüldüğünde pekâlâ av için uygundur.
Söz konusu kente değinen son araştırmalardan biri Prof. Dr. Zeynep Mercangöz’ün bölgenin Ortaçağ tarihini ele alan makalesidir (Mercangöz 2003). Mercangöz, yıllardır Balıkesir Kuvay-ı Milliye Müzesi müdürlüğünü yapan ve bölgeyi iyi tanıyan Neriman Özaydın’ın verdiği bilgiler doğrultusunda üç yeni öneri getirmektedir. Bunlardan biri bazı sütun parçaları ve Bizans seramiği görülen çimento fabrikası yanındaki Akçaköy, diğeri bazı evlerin bahçesinde bloklar bulunan Üçpınar köyü, sonuncusu da Bahçelievler semtinde yeni yapılmış siteler arasındaki Karatepe’dir. Bu sonuncu alandan da bir Bizans sikkesi ile seramik parçaları gelmiştir. Ancak söz konusu alanlarda yeterli arkeolojik araştırma yapılmamış ve tatminkâr buluntuların ele geçmemiş olması nedeniyle bu öneriler taraftar bulamamış görünmektedir. Zira uzmanlarca genellikle geç Roma ve erken Bizans138 yerleşmesi olarak Hadrianaoutherai’da anıtsal mimari kalıntılar beklenmektedir.
Bugüne kadar yapılan arkeolojik, epigrafik araştırmalar ve özellikle birçok farklı bilim adamı tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmaları139, konum tartışmalarını bitirecek nitelikte olmamakla birlikte Balıkesir Belediyesi’nce Atatürk Parkı’nda yapılan çevre düzenlemeleri esnasında görülen bazı antik duvar kalıntıları ümit vericidir. Fakat burada Balıkesir Kuvay-ı Milliye Müzesi’nce yapılan kurtarma kazıları antik kalıntılar vermesine rağmen, daha önceki çevre düzenlemeleri nedeniyle buluntuların insitu konumlarında ele geçmediği görülmüştür. Buna rağmen ele geçen materyal değerlendirildiğinde burada mutlaka bir yerleşim olduğunu anlaşılmaktadır. Diğer bir yeni bulgu stadyum yapılırken bulunan ve şimdiye kadar Balıkesir Belediyesi
137 Pek fazla araştırma yapıldığı söylenemez. Schwertheim, Hadrianus’un yaşam öyküsünde geçen ayı avı
için Balıkesir civarında ayı olmadığını düşünüyor (Schwertheim 1987).
138 Kent Bizans belgelerinde Kyzikos’a bağlı bir piskoposluk olarak anılır. Fakat daha sonraları yerini
Akhyraous’a bırakmıştır (Ramsay 1960).
139 Hadrianoutherai’ın konumunu belirlemek için yapılan özel bir yüzey araştırmasından bahsetmek
deposunda tutulan iki devasa sütundur. Ayrıca topografya da yerleşim için çok müsaittir. Öyle ki Atatürk Parkı ve stadyumun bulunduğu yerleri kapsayan alan İskender’in ardılları zamanında kurulan kentlerin konumuna uymaktadır. Diadochların tesis ettikleri şehirler açık ovalara yakın noktalarda hatta bazen ovanın tam ortasında alçak tepelerde kurulmuşlardır. Bu nedenle alanın küçük boyutluda olsa belki kökeni Demir Devri öncesine giden bir geçmişe sahip yerleşimi barındırdığı ve Hadrianaoutherai’ın bu kentin üzerine kurulduğu düşünülebilir140. Bizim görüşümüz belirsizliğin ancak arkeolojik çalışmalarla ortadan kaldırılabileceği yönünde olmakla birlikte stadyumun o günkü siyasi çıkarlarla bu alana yapılmış olması ve yanındaki Atatürk Parkı’nın daha önce bilinçsizce düzenlenmesi şimdilik kentin gerçek yerinin aydınlatılmasını engellemiş bulunmaktadır. Bu çevrede kent dokusunun elverdiği ölçülerde kapsamlı kazı çalışması başlatılmasının, konum tartışmasını sona erdirmesinin yanında kentin tarihçesi ve yapılarıyla ilgili yeni bulgular sağlaması beklenebilir.
Nitekim kentin tarihçesi ve yapıları konusunda da antik kaynaklara dayanmayan bir kale söylentisi dışında hiçbir bilgimiz yoktur. Kent hakkında tek bildiğimiz topografyanın katmış olduğu önemdir. Kent, gerek Makestos (Susurluk Çayı ) ve kollarıyla sulanan Mysia’nın en önemli ovası Apias Pedion’a hâkimiyeti gerekse Roma döneminde kuzey- güney ve doğu- batı doğrultulu yollar üzerinde yer alması nedeniyle, Hadrianus tarafından kent statüsü kazandırıldığı dönemden itibaren hızla gelişir. Bunu bastığı sikkelerden de anlamak mümkündür. Kent ilk sikkelerini bastığı kurucu imparator olarak bilinen Hadrianus döneminden I. Philippus’a kadar bu faaliyetini sürdürür. Bu sikkelerinin üzerinde kentin Α∆ΡΙΑΝΟΘΗΡΙΤΩΝ olarak yazılmış adı ve genellikle Zeus, Asklepios, Telesphoros, ve boğa başı betimleri görülür(Okçu Tarihsiz). Elmar Schwertheim (1987) Mysia’daki araştırmalarını yayınladığı bir makalesinde Kepsut yakınlarına yerleştirdiği kentin Kyzikene ve Pergamene arasında bir çeşit gümrük görevi gördüğünden bahsetmektedir. Benzer bir görev Balıkesir’de konumlanan Hadrianaoutherai içinde söz konusu olabilir. Schwertheim’in bahsettiği anlamda gümrük merkezi olmasa bile her iki bölge arasında bir konaklama merkezi olduğu kesindir. Yukarıda değinildiği gibi bugün sahip olmasa da bölge Antikçağ’da çok çeşitli yaban hayvanları barındıran ormanlarıyla ünlüdür ve bu durum her dönemde
140 Önceleri köy niteliği taşıyan Hadrianoutherai’ın Roma imparatoru Hadrianus’un kentlileştirme
sakinlerine ve imparatorlara avlanma imkânı sağlamıştır. Hatta yerli halkın bir kısmının yaban hayvanlarını evcilleştirerek geçimlerini sağladığı yönünde düşünceler vardır (Schwertheim 1987). Bir diğer özellik kentin termal kaynaklara yakınlığıdır. Gerek bölge halkı gerekse çeşitli kentlerden gelen misafirler tarafından ziyaret edilen başta Pamukçu olmak üzere Gönen ve Bigadiç civarındaki birçok termal kaynak, yol üzerinde yer alan Hadrianoutherai’ın ekonomisinin gelişmesinde etkili olmuştur.