Haber Ajansları ve Küresel Haber Akışı

Dünyada var olan ekonomik güçler dengesizliğine paralel olarak, enformasyon alanında da, ekonomik ve kültürel yönden gelişmiş olan ve iletişim teknolojilerini geliştirmeye devam eden ülkeler arasında dengesizlik ve eşitsizlik söz konusudur.

Hamelink’e göre enformasyon dengesizliğinin dünya çapındaki boyutları şunlardır:

1. Enformasyon dengesizliği, her şeyden önce bazı ülkelerin diğer bazı ülkelerden daha fazla yararlı bilgiyi ellerinde bulundurması olayıdır.

129 _{“ABD'nin 'propaganda savaşı”, 1 Aralık 2005, BBC,}

http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/12/051201_us_propoganda.shtml ET:02.09.2010

85 2. Enformasyon dengesizliği ayrıca bazı ülkelerin diğer ülkelerden enformasyon üretme, kaydetme, işleme ve dağıtım açısından daha fazla olanaklara ve kapasiteye sahip olması anlamına gelmektedir.

3. Bu kapasite, enformasyonun oluşturularak biçimlendirilmesi ve kullanılması için gerekli olan bilgisayarlar ve enformasyonun taşınmasında işlevler gören kitapların varlığıyla doğrudan ilintilidir. Bu ‘’information hardware’’ denilen olaydır.

4. Bu olay, enformasyon elde etme tekniklerine (software) yani enformasyonun kendisine sahip olmakla ilintilidir.

5. Ayrıca, pek çok enformasyon türünün varlığından söz edilebilir. Bilimsel, teknik, parasal, ticari, askeri, siyasal, doğal kaynaklar ve güncel yaşamla ilgili enformasyon türlerinden söz etmek olanaklıdır.131

Enformasyon akışındaki söz konusu dengesizliği şu başlıklar altında inceleyebiliriz:

“Küresel Haber Akışı”:

UNESCO’nun tanımına göre; haber ajansı, hukuki statüsü ne olursa olsun, genel anlamda haberleri, gerçekleri gösteren ve tanımlayan, aktüalite bilgilerini bulup, bunları kitle iletişim araçlarına, onları ikna etmenin dışında kalmak üzere yayan, yasaların hükümlerine, ticaret kurallarına uygun ve olanak dahilinde, tam ve tarafsız faaliyet gören kuruluştur.

Uluslararası haberleşmenin % 10’unu “haberlerin” oluşturduğu düşünülecek olursa, haber ajanslarının ne denli önemli oldukları gerçeği ortaya çıkar. Çok kısa bir süre öncesine kadar haber ajansları günde birkaç bin sözcük üretirken, artık günümüzde bu sayı dakikada 9000 sözcük veya daha üstüne çıkabilmektedir. Şüphesiz bunda haberleşme uydusu ile birlikte bilgisayarların uluslararası haber akışındaki kanal kapasitelerini arttırmış olmasının büyük rolü vardır.

Ancak haber ajansları, hızla gelişen ve değişim gösteren teknolojiye karşı savaş verirken bir yandan haber içeriğini değişik biçimlerde sunmaya ve basının haber gereksinimlerini karşılamak için uğraş verip, diğer yandan, bilgisayar ve uydu iletişim çağı

86 gibi yeniliklere ayak uydurabilmek için, 1970’lerin ortalarında büyük harcamalara gitmişlerdir.132

Haber ajansları, kuruluşları, işleyişleri bakımından kuruldukları ülkelerin hukuki rejimlerine göre değişiklik göstermektedir. Dünya düzeyinde ulusal haber ajansına sahip ülkelerin bazılarında, haber ajansları doğrudan devletin denetimi altında bulunmakta veya çalıştırılmaktadır. Bazı ülkelerde ise, haber ajansları, gazeteler, radyo, televizyon örgütlerinin kurduğu kooperatifler biçiminde örgütlenmekte veya özerk kamu kuruluşları şeklinde işletilmektedirler.133

Bunların dışında tamamen ticari birer özel kuruluş olarak kurulan pek çok haber ajansı da bulunmaktadır. Dünyada 120 civarında ajans bulunmaktadır ve 50 ülke de ulusal eğilimli birer ajansa sahiptir. Ancak haber ajanslarından sadece 5 tanesi dünya çapında yayın yapabilmekte ve dünya nüfusunun % 99.8’ ine ulaşabilmektedir. Bunlar Agence France Presse, Reuters, Associated Press, United Press International ve Itar-Tass’dır.

Her biri tüm dünya üzerinde faaliyet gösterirken, en büyük ölçüde egemen oldukları bölgeler, kendi ülkelerinin bir zamanlar sömürgeleştirdiği, ekonomik, siyasal ve kültürel açılardan denetim altında tuttukları yörelerdir.

Örneğin AP, Amerika kıtasında, Latin Amerika ve Uzakdoğu'da; AFP, "Francophone" Afrika'da; Reuters ise "Anglo-saxon" Afrika ve İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth) ülkelerinde büyük etkinlik kurmuşlardır.

Böylelikle, Amerika Birleşik Devletleri’nin etkisi altındaki komşu ülkelerdeki haberlerin % 70’ inin Amerikan haber ajanslarınca, İngiliz eski sömürgelerindeki haberlerin %50’ sinin İngiliz haber ajanslarınca, Fransız eski sömürgelerindeki haberlerin de %45’ inin Fransız haber ajanslarınca sağlanması ile oluşan yeni bir bağımlılık paradigması ortaya çıkmaktadır.134

132 _{Yasemin İnceoğlu, Çeşitli Ülkelerde Medya, İstanbul: Der Yayınları, 1994. s.27.}

133 _{Oya Tokgöz, Temel Gazatecilik, Ankara: İmge Kitabevi, 2000, s.105.}

87 Ayrıca, dengesizlik yalnızca sayısal değildir. İçerik açısından da, batının bireyci, liberal kapitalist yapısı ve kara yönelik kitle iletim süreci yapısı haberlerin içeriğine de yansımaktadır.135

“Haber Ajanslarının Etkileri”:

Hangi haberlerin basılacağını, yayımlanacağını ve hangi haberleri pek çok insanın aklına bile getirmemesi gerektiğini belirleyenler genellikle haber ajanslarıdır. Bazı özel ve yerel haberlerin dışında, kitle iletişim araçlarının gündemini, haber bölümlerinin günlük çalışma hız, biçim ve yöntemlerini haber ajansları belirlemektedir.136

Örneğin, Irak’ın Kuveyt’e saldırmasını Bağdat radyo ve televizyonu ve Irak gazeteleri ile Amerikan gazeteleri, radyoları ve televizyonları aynı yönde, aynı nitelemelerle, aynı yorumlarla vermez.

Ancak bunlara haber ileten uluslararası kuruluşların yorum ve niteleme içermeyen gerçekleri yansıtması beklenir, istenir. Ne var ki bu, hiçbir zaman böyle gerçekleşmemektedir. Uluslararası haber ajansları, ulusal, bölgesel ya da uluslararası çıkarlar söz konusu olduğunda, bilgiyi çarpıtmada bir sakınca görmedikleri gibi bu konuda birlikte hareket ederek tek ses olabilmektedirler.137

“Ekonomik Gerçekler ve Güç Kaynağı Olarak Haber Ajansları”:

Haber dolaşımındaki dengesizliğin temelinde, ekonomik gerçekler yatmaktadır. Ekonomik açıdan güçlü olan, teknik olarak da yeterli donanıma sahiptir. Bu gerçek, kitle iletişiminde ve özellikle uluslararası haber ajanslarının yayın politikalarında kendini yoğun bir biçimde hissettirmektedir.

135 _{İlal, s.91.}

136 _{Wolf Schneider, Paul-Josef Raue, Gazetecinin El Kitabı, Ankara: Konrad Adenauer Vakfı Yayını, 2000,}

s.15.

88 Dolayısıyla uluslararası iletişimde güçlü olanın sözü geçmekte, iletişim teknolojilerini geliştiren toplumlar, haberlerin toplanması ve dağıtılması konularında da büyük bir avantaja sahip olmaktadırlar.138

Nitekim bugün “dünyanın jandarma güçleri” durumundaki bütün devletlerin, uluslararası ölçekli, tüm dünya ülkelerine haber, haber malzemesi ve görüntü dağıtan haber ajansları vardır. Görsel, işitsel ve yazılı basının, haber, bilgi ve görüntü gereksinimini büyük ölçüde karşılayan bu kuruluşlar, tüm ülkelerde kitle iletişim araçlarının başlıca kurumu ve can damarı sayılmaktadırlar. Çünkü uluslararası yayın yapan bir haber ajansı, bulunduğu ülkenin uluslararası ortamda en etkin tanıtım ve koşullandırma araçlarından biridir.139

Haberde kullanılan sözcükler, kavramlar da tüketici kültürün algılamasını etkileyecek biçimde, ajansın ülkesinin, üretici kültürün, kültürel-ideolojik yapısına uygun oluşacaktır. Yine aynı şekilde haberin verilme biçimi, kalıpları da tüketici kültürü etkileyecektir.140

“Uluslararası Haber Ajanslarının Tarihsel Gelişimi”:

Uluslararası haber akışında büyük etkinliği olan haber ajanslarının öncülüğünü 1835’te Charles Havas tarafından kurulan Havas Haber Ajansı yapmıştır. Özellikle 2. Dünya Savaşı’nda sonra, haber ajansının kurulması pek çok yeni kurulan devletçe amaç olarak benimsenmiştir. Afrika’da Asya ve Okyanusya’da ve Arap ülkelerinde, 1960-1970’li yıllar arasında pek çok haber ajansı kurulmuşsa da, teknolojinin pahalı olması, giderlerin karşılanmaması sebebiyle, 1980’li yılların sonuna doğru pek çoğu hizmetlerini durdurmuşlardır.

Büyük uluslararası haber ajanslarından 1944 yılında kurulan ve Fransız haber ajansı olan Agence France Presse’de (AFP), yeni enformasyon teknolojilerinden yararlanılarak, haberin hazırlanması, depolanması ve dağıtımı bilgisayar aracılığı ile yapılmaktadır. Temelini Havas Ajansı’nın oluşturduğu AFP, haberin yanında fotoğraf, röportaj, radyo ve televizyon bülteni de dağıtmakta, 46 değişik ülkedeki ulusal ajanslardan karşılıklı olarak haber değişimi gerçekleştirerek, abonelerine sözleşme ile servis vermektedir.

138 _{Ceyda Ilgaz, "Uluslararası Haberleşme Sistemi ve Az Gelişmiş Ülkeler", İ. Ü. İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı}

9, İstanbul: 1999, ss. 103-106.

139 _{Mehmet Ali Bulut, “Çağımızın Güç Kaynağı Olarak Haber Ajansları”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1125-1134.}

89 Fransa, Paris’te merkezi, Washington, Hong Kong, Lefkoşe ve Montevideo bölgesel merkezleri, 110 ülkede de bürosu bulunan AFP’nin, aboneliklerinin %45’ inin iletişim kuruluşları, geri kalanını bakanlıklar, büyükelçilikler, ve kamu kuruluşları oluşturmaktadır. AFP’nin yurtdışında 14 ayrı haber servisi bulunmakta olup, bu servislerden İngilizce, Almanca, Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Arapça ve Rusça haber bültenleri yayınlamaktadır. Geliri üyelikten ve devlet örgütlerinden sağlanan ajansın 3000 civarında muhabiri ve yaklaşık aynı sayıda uluslararası müşterisi bulunmaktadır.141

1850’de kurulan ve merkezi Londra’da bulunan Reuters Haber Ajansının ekonomi haberleri dünya finans çevreleri tarafından çok yakından takip edilmektedir. Alman asıllı Paul Reuters tarafından kurulan ve mülkiyeti halen Birleşik Krallık, Avustralya ve Yeni Zelanda gazeteler ile Birleşik Emirliğin elinde olan Reuters, 1992 yılında uluslararası TV Haber Ajansı Wisnews’in de %51’ ini elde etmiş, böylece önemli bir gelişimin de kaynağını oluşturmuştur. Toplam 84 ülkede, 400’ün üzerinde TV istasyonuna haber servisini gerçekleştiren Wisnews’in verilerini günde ortalama 1.5 milyar kişi izlemektedir. Online bilgisayar bağlantıları ile, 94 ülkedeki 200 kentte finans kuruluşlarına ve bankalara dünya borsalarındaki hisse senetlerini, 22 uluslararası bankanın verilerini, döviz, altın ve çeşitli malların günlük fiyatları ile pazar hareketlerini de 19 dilde geçen ajans, milyonlarca iş adamı ve profesyonel yatırımcı tarafından izlenerek gelirinin %80’ini buradan karşılamaktadır.

15 Mayıs 2007 tarihinde Kanada merkezli yayımcılık şirketi Thomson, ünlü İngiliz haber ajansı Reuters’i 17.23 milyar dolara (8.7 milyar sterlin) satın almak konusunda Reuters ile anlaşmaya varmıştır. Anlaşma ile Thomson, Reuters’in %53’lük kontrolünü elde etmiş, birleşme sonrasında ajans Thomson-Reuters adını almıştır.142

Merkezi ABD’nin New York şehrinde olan, dünyanın dört bir yanındaki 243 bürosu ile 121 ülkedeki abonelerine her gün milyonlarca sözcüğü içeren haber geçen AP (Associated Press) iletişim teknolojisinin her aşamasını yakından izleyerek, toplama ve dağıtma işlevini anında bunlara uygulamaktadır.

Dünyadaki bütün abonelerine fotoğraf gönderdiği 10 milyonun üzerinde imajı arşivinde barındıran fotoğraf yayıncılık servisi, Dow Jones kuruluşu ortaklığında yürüttüğü

141 _{Rıdvan Bülbül, Uluslararası İletişim, Ankara: Nobel Yayınevi, 2002, s. 114.}

142 _{“Reuters, 17 Milyar Dolara Satıldı”,15 Mayıs 2005, http://www.medyatava.com/haber.asp?id=36869 , ET 16}

90 ekonomi servisi, spor servisi, ayrıca radyo ve televizyon kuruluşları için haber geçtiği özel bir servisi de bulunan AP’nin haberleri 2005 yılı itibariyle 1700 gazete, 5000 televizyon ve radyoda yayınlanmaktadır.

4.000 den fazla çalışana sahip olan AP’ye 1.500 Amerikan gazetesi üye bulunmaktadır. AP’nin 4 ayrı dilde yayılan haberleri yanı sıra küresel video haberleri servisi 550 uluslararası yayıncı tarafından alınmaktadır.143