A. ESERLERĠ
III. ÜÇ HĠKÂYENĠN KARġILAġTIRILMASI
69 (Ne arkamdan entrikalar çevrilmedi ne önümdeki aĢkı yaĢayabildim. AĢkımı da bir yabancı aldı.)
ًلا ِذّجَُ به ِکبكًَالا ِ ّللّا َْك بج
بِ زَجَوػَا به ّ
ُةٌَُْخ ِذبی ّؽلا يك
(Doğu yellerinin ardından güney yelleri esmeye devam ettiği sürece seni asla unutmam.)
کِػِل يًبه ـَزَل يًِّا َّ
َکاؽ ٌح ؿَُ
ُتیثَظ ِمبظِؼلا َّ يع ل ِخ َي یَث بَِل
(Seni anmak içime öyle bir ürperti getiriyor ki bu ürpertinin et ile kemik arasında akmasını hissediyorum.)
Urvat kabilesine varmaya üç gecelik yol kalıncaya kadar yoluna devam eder ve kabilesine varmadan ölür. Onun ölüm haberini Afrâ duyunca çok ağlar ve Ģu beyitleri söyler:
نُکس ی َّ َىُّْج ِسُولا ُتک ؽ لا بُِّیَا لاَا
ماؿز َيث َح َّ ؽُػ نُز یَؼًَ ٍّنَسِث
(Ey akrabalar kervanı! Yazıklar olsun size… Urvat bin Huzam‟ın ölüm haberi gerçek mi?)
یٌِر لاَك ؼَث َىبی زِللا ٌح ػَل َکَع
ِملاكث ٍخَجیَؿ يه اُْؼَخ َؼ لاّ
(Senden sonra gençlere ne lezzet kalsın ne de sağ bir dönüĢ!)
بؿ َيیّخ َؽُر لا يل بجَسلِل لُه َّ
ﺋ ًبث
ِملاُـِث ٍَُع ؼَث ٍدبز َؽَك لا َّ
(Hamilelere de söyleyin ki yok olacaklarını beklemesin… Bir oğlanın doğumu ile de bayram etmesinler.)
O kadar bu beyitleri tekrarlar ki birkaç gün sonra ölür88.
70 olmadan onunla evlendirilir. ÂĢık döndüğünde ona sevgilisinin öldüğü söylenir, gerçeği öğrendiğinde sevgilisinin yanına gidip ona kavuĢabilme Ģansı olduğu hâlde masumiyetinden dolayı bunu yapmaz ve oradan ayrılır. Sonunda acısının ağırlığından ölür.
Sevgilisi bu durumu öğrendiğinde mezarının baĢına gelip o da can verir.
Kurgu Planı Urvat’ın eseri Ayyukî’nin eseri Yûsuf-ı Meddâh’ın eseri
AĢkın baĢlaması Birbirlerine
çocukken âĢık olurlar
Birbirlerine
çocukken âĢık olurlar
Okulda birbirlerine âĢık olurlar91
Okuma yazmayı öğrendikleri yaĢ
Okula gitmelerine
değinilmemiĢtir On yaĢında okula gitmeleri ve on beĢ yaĢında herĢeyi öğrendikleri
belirlenir
Okula gitme yaĢları belirlenmez ve sadece yedi yaĢında okuma yazmayı öğrendikleri
açıklanır AĢk sırrının
ortaya çıkması
Sevgilinin babası aralarındaki aĢkı anlar
On altı yaĢına
basınca aĢk
acısından hasta olurlar, bunu öğrenen halk onların babalarına iki aĢığın durumunu iletir
Varka‟nın babası onu silahĢör olmayı öğrenmeye gönderir ve böylece ilk kez birbirlerinden ayrı kalan Varka ve GülĢâh hasta olurlar bu durumu kızın babası öğrenir KavuĢma isteği Ġlk baĢta kabul
etmezler
Kabul edip tören yaparlar
Kabul edip tören yaparlar
Ġlk engel ÂĢığın yoksulluğu Sevgilinin kaçırılması
Sevgilinin kaçırılması Sevgili için
savaĢmak
SavaĢ yoktur Varka‟nın Rebi ile savaĢması
Varka‟nın Benî Amr ile savaĢması
ÂĢığın babası Urvat çocukken babasını kaybeder
SavaĢta öldürülür SavaĢta öldürülür ÂĢığa yardım
eden
Urvat‟ın halası BaĢlarda GülĢâh‟ın annesi
Gülâh‟ın babası Ġkinci engel Burada sadece bir
engel vardır
Varka‟nın yoksulluğu
Varka‟nın yoksulluğu Engeli ileri sürüp
âĢıkların evlenmelerine karĢı çıkan
Afrâ‟nın annesi GülĢâh‟ın babası GülĢâh‟ın annesi
ÂĢığın yolculuğa çıkması
Rey‟de yaĢayan kuzeninin yanına gitmesi
Yemen Ģahı olan dayısının yanına gitmesi
Yemen Ģahı olan dayısının yanına gitmesi
Yolculuğun Urvat‟ın sevgilisini Varka‟nın Aden ve Varka‟nın KîĢ ve
91 Aynı zamanda beĢik kertmesidirler.
71 olayları hep andığından
dolayı periĢan olması
Bahreyn Ģahları ile
savaĢması Bahreyn Ģahı olan Melik Anter ile savaĢması
ÂĢığa verdiği sözden dönmek istemeyen
Afrâ‟nın babası GülĢâh‟ın babası GülĢâh‟ın babası
Sevgilinin baĢka biriyle evlenmesi
Zengin bir ġamlı ile ġam ġahı ile ġam ġahı ile Hile yapmayı
planlayan
Afrâ‟nın babası GülĢâh‟ın babası GülĢâh‟ın annesi Hile Eski bir mezarı
düzenlemesi ve âĢığa sevgilisinin mezarı olarak gösterilmesi
Bir koyunun kesilip gömülmesi ve âĢığa sevgilisinin mezarı olarak gösterilmesi
Bir koyunun kesilip gömülmesi ve âĢığa sevgilisinin mezarı olarak gösterilmesi Gerçeğin ortaya
çıkması
Kabileden bir kadının âĢığa gerçeği söylemesi
Kabileden bir kızın âĢığa gerçeği söylemesi
GülĢâh‟ın sırdaĢının âĢığa gerçeği söylemesi
ÂĢığın gösterdiği tepki
Mezarı açmaz,
amcasını çok azarlar Mezarı açar, sonra amcasının evine gidip onu ve eĢini azarlar
Mezarı açıp koyun ölüsünü sürüyerek amcasının evine götürür ve onu yaptıkları için azarlar
ġam yolunda geçen olaylar
Hiçbir olay geçmez ve Urvat sağsalim oraya varır
Varka kırk haramiler ile karĢılaĢır ve ondan fazla yeri yaralanır
Varka kırk haramiler ile karĢılaĢır ve on yedi yeri yaralanır Sevgili ile buluĢma Afrâ‟nın kocasının
izniyle masum bir Ģekilde buluĢurlar
ġam ġahının izniyle masum bir Ģekilde buluĢurlar
ġam ġahının izniyle masum bir Ģekilde buluĢurlar
ġam’dan gitme ve yolda tedavi isteme
Her bayıldığında kendine gelmesi için Afrâ‟nın ona verdiği örtü yüzüne örtülür, tedavi isteme kısmı da kaynaklarda
farklıdır92
Yolda Bâ Ali adlı bir hekim ile karĢılaĢır ve kendisini tedavi etmesini ister
Yolda bir hekim ile karĢılaĢır ve kendisini tedavi etmesini ister
92 Ahmet AteĢ‟in değindiği üç kaynakta Urvat‟ın hekim ile karĢılaĢtığından söz edilmez. Golâmhosein Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makalede Urvat‟ın kabilesine gitmesi ve ailesi tarafından iki ünlü hekime götürülmesi yazılır. Zebihullah Safâ ise Urvat‟ın yolda bir hekim ile karĢılaĢtığını yazmıĢtır. Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ II. Urvat ve Afrâ Hikâyesinin Özeti.
72 ÂĢıkların ölümü Urvat‟ın ölümü
kaynaklarda farklı yazılmıĢtır93, Afrâ ise Urvat‟ın mezarının baĢında can verir
Varka ġam‟dan dönerken ölür, GülĢâh ise onun mezarının baĢında ölür
Varka ġam‟dan dönerken ölür, GülĢâh ise onun mezarının baĢında intihar eder
Hikâyenin sonu Her birinin mezarının baĢında bir ağaç yeĢerir ve bu iki ağaç öyle birbirleriyle iç içe geçer ki onları gören herkes ĢaĢırır94
Hz. Muhammed‟in duasıyla iki âĢık dirilir ve her biri yirmi yıl daha yaĢar
Hz. Muhammed‟in duasıyla iki âĢık dirilir ve her biri kırk yıl daha yaĢar
Bu tablo95daki kurgu planı aĢağıda açıklanmaktadır96:
1. AĢkın baĢlaması: Urvat ve Afrâ çocukluğundan beri bir arada yaĢarlar ve birbirlerine âĢık olurlar. A‟da da Varka ve GülĢâh çocukken birbirlerine âĢık olurlar.
YM‟de ise iki âĢık beĢik kertmesi oldukları hâlde okulda birbirlerine âĢık olduklarına değinilir.
2. Okuma yazmayı öğrendikleri yaĢ: U‟da iki âĢığın okul hayatına değinilmemiĢtir.
A‟da Varka ve GülĢâh on yaĢındayken okula giderler, on beĢ yaĢında da olgunluğa eriĢip herĢeyi öğrenirler. YM‟de ise yedi yaĢında okuma yazmayı öğrendikleri açıklanır.
3. AĢk sırrının ortaya çıkması: A‟da On altı yaĢına basınca aĢk acısından hasta olurlar, bunu öğrenen halk onların babalarına iki aĢığın durumunu iletir ve böylece herkes onların aĢkından haberdar olur. YM‟de ise Varka‟nın babası onu silahĢör olmayı öğrenmeye gönderir ve böylece ilk kez birbirlerinden ayrı kalan Varka ve GülĢâh hasta olurlar bu durumu kızın babası öğrenir ve kızını Varka‟nın yanına gönderir, böylece burada aĢklarını ilk öğrenen Hilâl‟dir. U‟da ise aĢklarını ilk öğrenen Afrâ‟nın babasıdır.
Araplar arasında aĢkın sırrının ortaya çıkması utanma sebebidir hâlbuki A ve YM‟de asla utanma sebebi değildir. Urvat aĢkın sırrını kimseye söylemediğini ve onun ortaya çıkmasında hiçbir ilgisi olmadığını Ģöyle dile getirir:
93 Ahmed AteĢ‟in adı geçen makalesinde değindiği üç kaynakta Urvat yolda ölür. Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makalede Urvat‟ın kabilesinde öldüğü yazılır. Zebihullah Safâ ise Urvat‟ın yolda öldüğünü yazmıĢtır. Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ II. Urvat ve Afrâ Hikâyesinin Özeti.
94 Ahmed AteĢ ve Zebihullah Safâ‟nın eserlerinde bu olaya değinilmemiĢtir. ġu kaynakta sadece bu olaya değinilir: Golâmhoseinzâde v.dğr., a.g.m., s. 68. Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ II. Urvat ve Afrâ Hikâyesinin Özeti.
95 Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makaledeki tablodan esinlenerek bu tablo hazırlanmıĢtır.
96 Bu kısımda A ve YM‟nin ayrıntıları için Bkz. BeĢinci Bölüm/ Konu Açısından KarĢılaĢtırma kısmı.
73 بجزبي ِک ؽق ُذث عز به ّللّا ْك
ىبزلهلا َث ذُبك لا ّ یل ًبضا
(Senin sırrını kimseye veya samimi arkadaĢıma söylemediğime ve ağzımı açmadığıma dair and içerim.)
4. KavuĢma isteği: U‟da Ġkâl, Urvat ve Afrâ‟nın aĢkından haberdar olduğunda Urvat‟a kızını ona vereceğine dair söz verir. Bu yüzden Urvat halasını Afrâ‟yı istemesi için gönderir. Ancak Ġkâl, Urvat‟ın yoksulluğunu ileri sürerek evlenmelerinin acelesi olmadığını söyler. Urvat bu konuda Ģunu söyler:
اؽلػ یٌزیٌه ّ ﺀ
بِرْخؼ یزز
یًبکه لک ذیٌه یػلا عبن ّ
(Afrâ‟ya âĢık olduğumda ona kavuĢacağıma dair söz verdin. Bana verdiğin umut her yerde ortaya çıktı.)
A ve YM‟de ise âĢıkların kavuĢmak istemelerini öğrenen aileler onların düğün törenlerini düzenlerler.
5. Ġlk engel: U‟da Afrâ‟nın babası baĢta Urvat‟ın yoksulluğunu ileri sürerek evlenmelerini erteler. Afrâ için zengin bir görücü gelince Urvat amcasına Afrâ‟yı kendisine vermesi için yalvardığında ise Ġkâl eĢinin Afrâ için ağır bir mal istediğini söyler. Urvat‟ın bu kadar malı olmadığı için yine Afrâ ile evlenmeleri ertelenir. Görüldüğü gibi bu hikâyede ilk engel Urvat‟ın yoksulluğudur. Urvat kendisinden istenilen malı da Ģu beyitte açıklar:
َهبً يیًبوث یوػ یٌللکی
ىبوث ؽیؿ يوزؽلا ّ یلبه ّ
(Amcam süt parası için benden seksen deve istedi ve ben Ģefkatli Allah‟a yemin ederim ki sadece sekiz devem vardır.)
A ve YM‟de ise Varka ve GülĢâh‟ın düğün gecelerinde GülĢâh‟ın kaçırılması iki aĢığın kavuĢmalarını engeller.
6. Sevgili için savaĢmak: U‟da sevgili için savaĢmak yer almaz. A ve YM‟de ise önceki bentte de açıklandığı gibi sevgili kaçırılır. Varka sevgilisini kurtarmak için savaĢır.
A‟da Varka, GülĢâh‟ı kaçıran Rebi ile YM‟de ise Benî Amr ile savaĢır.
7. ÂĢığın babası: U‟da Urvat çocukken babasını kaybeder. A ve YM‟de ise Varka‟nın babası GülĢâh‟ı kaçıran tarafından öldürülür.
8. ÂĢığa yardım eden: U‟da Urvat‟ın yardımcısı halasıdır, Afrâ‟yı onun için abisinden ister. A‟da Varka, GülĢâh‟ı kurtardıktan sonra GülĢâh‟ın güzelliğinin ünü bütün
74 Arap kabilelerinde yayılır ve onu her taraftan istemeye gelirler, bunu öğrenen Varka sevgilisini kaybetmekten korkar; GülĢâh‟ın annesinden yardım ister. GülĢâh‟ın annesi de Varka‟nın durumuna üzülür, kocasıyla bu konu hakkında konuĢur. Bu kısımda Varka‟ya yardım eden GülĢâh‟ın annesi daha ileride ġam ġahının ona gönderdiğ mücevherleri görünce Varka‟yı unutur ve kızını ġam ġahına vermeye razı olur, aynı zamanda Hilâl‟in gönlü olmadığı hâlde onu kızını vermesine ikna eder. YM‟de ise hikâyenin baĢından Hilâl iki aĢığın yardımcısıdır. Hümâm, Varka‟yı silahĢör olmayı öğrenmeye gönderdiğinde Varka ve GülĢâh‟ın ikisi birbirinden ayrı kalmaya dayanamayıp hastalanır. Bu durumu öğrenen Hilâl, GülĢâh‟ı Varka‟nın yanına silahĢör olmayı öğrenmeye gönderir. Daha sonra da GülĢâh‟ın Beni Amr‟ın elinden kurtarıldığında kabile halkı, GülĢâh‟ı tekrar Varka‟ya isterler. Hilâl, GülĢâh‟ı Varka‟ya vermeye razı olsa da, eĢi Varka‟nın yetim ve fakir olduğunu ileri sürerek kızını vermek istemez. Hilâl ne kadar dil dökse de eĢi bir türlü razı olmaz. Burada da Varka‟nın yardımcısı Hilâl‟dir. ġam ġahı GülĢâh‟ı istediğinde de Hilâl baĢta razı değildir. Ancak eĢi onu ikna etmeyi baĢarır.
9. Ġkinci engel: U‟da tek engel vardır ve o da Urvat‟ın yoksulluğudur. A ve YM‟de ise Varka ve GülĢâh‟ın kavuĢmalarına ikinci engel Varka‟nın yosulluğudur. Varka‟nın bütün malları GülĢâh‟ı kaçıran tarafından yağmalanmıĢ ve onları savaĢta kaybetmiĢtir.
A‟da GülĢâh‟ın babası, YM‟de ise GülĢâh‟ın annesi Varka‟nın yoksulluğunu ileri sürerek kızını ona vermek istemez.
10. Engeli ileri sürüp âĢıkların evlenmelerine karĢı çıkan: Önceki bentlerde de açıklandığı gibi U‟da Afrâ‟nın annesi, A‟da GülĢâh‟ın babası ve YM‟de GülĢâh‟ın annesi aĢığın yoksulluğunu ileri sürüp kızını ona vermek istemez.
11. ÂĢığın yolculuğa çıkması: U‟da Urvat kuzeninden yardım almak üzere Rey Ģehrine gider. A ve YM‟de ise Varka dayısından yardım almak üzere Yemen‟e gider. Arap kültüründe genelde yaĢıtından yardım alındığı için Urvat kuzeninden yardım almaya gider.
Ġran ve Türk kültüründe ise genelde büyüklerden yardım alınır.
12. Yolculuğun olayları: U‟da Urvat yolda hep Afrâ‟yı andığı için periĢan olur ve Ģunları söyler:
اؽلػ يه ذلوسر ﺀ
َث یل فیل به
ِىاعی دبیقاؽلا لبجدلل لا ّ
(Ben Afrâ‟dan o kadar çok Ģey çektim ki ne ben ne de sağlam dağlar onlara dayanamaz.)
75 ػلا یلػ ىبؼزكولا ذًا ةؼ بیك
ی
اؽلػ يه ذلوسر ِىبهؾ ػٌه ﺀ
(Ey Allah! Sen yardımcımsın ki epeyce zamandır Afrâ‟dan çektiklerime dayanabildim.)
ىؤک بِزبٌدث ذولػ ٍبطه
يه یعجک یلػ
ػن ىبولطلا ٍ
(kalbim çok hızlı atıyor ki sanki kanatlarını çırpan bir kuĢ ciğerime düğümlenmiĢ.) یُْ
یِْلا یهاعه ّ یللض یزهبً
ِىبللزطول بُبیإ یًإ ّ
(DiĢi devemin aĢkı arkamda ve aĢkım gözümün önündedir, ben ve o devenin zevkleri farklıdır.)
A ve YM‟de Varka Yemen‟e gittiğinde dayısının savaĢta olup esir alındığıyla karĢılaĢır. A‟da Aden ve Bahreyn, YM‟de ise KîĢ ve Bahreyn orduları ile savaĢıp dayısını kurtarır.
13. ÂĢığa verdiği sözden dönmek istemeyen: Üç hikâyede de baĢta sevgilinin babası sözünden dönüp kızını baĢka biriyle evlendirmek istemez. Ancak sevgilinin annesi onu kızını evlendirmek için ikna eder.
14. Sevgilinin baĢka biriyle evlenmesi: U‟da Afrâ zengin bir ġamlı ile evlendirilir.
A ve YM‟de ise ġam ġahı ile evlendirilir.
15. Hile yapmayı planlayan: U‟da Ġkâl, A‟da GülĢâh‟ın babası ve YM‟de ise GülĢâh‟ın annesi hileyi planlar.
16. Hile: U‟da Ġkâl eski bir mezarı düzenleyip Urvat‟a sevgilisinin mezarı olarak gösterir. A ve YM‟de ise Hilâl bir koyun kesip Varka‟ya sevgilisinin mezarı olarak gösterir.
17. Gerçeğin ortaya çıkması: U‟da kabileden bir kız Urvat‟a gerçeği söyler. A‟da kabilede yaĢayan güzel bir kız her Ģeyden haberdardır, Varka‟nın durumuna üzülüp ona her Ģeyi açıklar. YM‟de ise GülĢâh‟ın arkadaĢı ona verdiği sözü tutup Varka‟ya gerçeği söyler.
18. ÂĢığın gösterdiği tepki: A‟da Varka gerçeği öğrendiği anda mezarı açar, sonra amcasının evine gidip ilk önce amcasını sonra da eĢini azarlar. YM‟de ise ertesi sabah mezarı açar ve koyun ölüsünü sürüyerek amcasının evine götürür ve onu eĢiyle birlikte yaptıkları için azarlar. U‟da sahte mezar açılmaz, Urvat amcasını Ģöyle azarlar:
یلزجه ذلؾ لا ؼعـلا اغ بی نػ بیك
ىاُْ ّ ٍمؾلا ٍّنِل ًبلیلز
76 (Ey amca! Ey vefasız! Her zaman bozulan ve aĢağılık anlaĢmaların esiri ol.)
کٌه ؼعـلا ىبک ّ دؼعؿ ََیدق
اظ یجله ذهؿلبك ﺋ
ىبولطلا م
(Ġhanet ettin ve vefasızlık senin huyundandır. Kalbimin her zaman çarpmasına neden oldun.)
ّ ًبوؿ یٌزثؼّا ّ ؽكز ّ ًبثؽک
ًٍ
اظ یٌیػ ذثؼّا ّ
ﺋ ىلاوِلا م
(Gam, keder, üzüntü, hüzün ve ağlayan gözleri bana bağıĢladın.)
19. ġam yolunda geçen olaylar: U‟da hiçbir olay geçmez ve Urvat sağsalim oraya varır. A ve YM‟de aĢkın yanında hikâyeye kahramanlık da eklendiği için yolda Varka kırk harami ile karĢılaĢır, hırsızların A‟da otuzunu YM‟de ise otuz ikisini öldürür.
20. Sevgili ile buluĢma: Her üç hikâyede de sevgililer, kızın kocasının izniyle masum bir Ģekilde buluĢurlar.
21. ġam‟dan gitme ve yolda tedavi isteme: Her üç hikâyede de âĢık sevgilisinin evli olduğu hâlde onunla buluĢmayı doğru bulmayıp ġam‟dan ayrılır. U‟da, Urvat yolda her bayıldığında kendine gelmesi için Afrâ‟nın ona verdiği örtü yüzüne örtülür, tedavi isteme kısmı da kaynaklarda farklıdır. Ahmet AteĢ‟in değindiği üç kaynakta Urvat‟ın hekim ile karĢılaĢtığından söz edilmez. Golâmhosein Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makalede Urvat‟ın kabilesine gitmesi ve ailesi tarafından iki ünlü hekime götürülmesi yazılır. Zebihullah Safâ ise Urvat‟ın yolda bir hekim ile karĢılaĢtığını yazmıĢtır97. A‟da ise Varka yolda Bâ Ali adlı bir hekim ile karĢılaĢır ve kendisini tedavi etmesini ister, YM‟de de Varka yolda bir hekim ile karĢılaĢır ve kendisini tedavi etmesini ister. Her üç hikâyede de hekim aĢığı iyileĢtiremez.
22. ÂĢıkların ölümü: Urvat‟ın ölümü kaynaklarda farklı yazılmıĢtır; Ahmed AteĢ‟in değindiği üç kaynakta Urvat yolda ölür. Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makalede Urvat‟ın kabilesinde öldüğü yazılır. Zebihullah Safâ ise Urvat‟ın yolda öldüğünü yazmıĢtır98. Afrâ ise Urvat‟ın mezarının baĢında can verir. A ve YM‟de ise Varka ġam‟dan dönerken ölür. A‟da GülĢâh, Varka‟nın mezarının baĢında ölür, YM‟de ise onun mezarının baĢında intihar eder.
97 Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ II. Urvat ve Afrâ Hikâyesinin Özeti.
98 Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ II. Urvat ve Afrâ Hikâyesinin Özeti.
77 23. Hikâyenin sonu: Golâmhoseinzâde, Yahya Abid Sâleh Abid, Kübra RüĢenfekr ve Abulkasım Râdfer‟in birlikte yazdıkları makalede U‟nun sonu Ģöyle biter: Urvat ve Afrâ‟nınn mezarının baĢında bir ağaç yeĢerir ve bu iki ağaç öyle birbirleriyle iç içe geçer ki onları gören herkes ĢaĢırır. A ve YM‟de ise Varka ve GülĢâh, Hz. Muhammed‟in duası ile dirilir. A‟da her biri yirmi, YM‟de ise her biri kırk yıl daha yaĢar.
Sonuç olarak Ģunlar söylenebilir: YM, A‟dan etkilenerek yazıldığı için iki hikâye genel hatlarda birbirlerine benzerler ve ikisi de genelde aynı noktalarda U‟dan ayrılırlar.
U‟da aĢk daha çok ön plandadır. A ve YM‟de ise aĢkın yanında kahramanlık da iĢlenir ve hatta çoğu yerde kahramanlığın aĢktan da daha belirgin olduğu görülür. Bu hikâyelerde Varka, GülĢâh‟ı elde etmek için üç kere savaĢır; ilk olarak GülĢâh‟ı kurtarmak için A‟da Rebi ve oğulları, YM‟de ise Benî Amr ile savaĢır. Ġkinci kez de dayısından yardım almak üzere gittiği Yemen‟de A‟da Aden ve Bahreyn, YM‟de ise KîĢ ve Bahreyn orduları ile savaĢır. Sonuncusunda ise GülĢâh‟ı görmek için ġam‟a giderken yolda kırk haramiler ile savaĢır. Böylece A ve YM‟de aĢığın kahramanlıkları ön planda olduğu ve hikâyede aĢktan da daha çok iĢlendiği anlaĢılır. Hâlbuki U‟da Urvat sadece aĢkıyla iĢlenmiĢtir. Üç hikâyenin arasında baĢka belirgin fark olarak sevgililer arasındaki engellere değinilebilir.
U‟da engel olarak sadece aĢığın yoksulluğu gösterilirken A ve YM‟de yoksulluk da âĢıkların arasındaki bir engel olsa da ilk engel değildir. A ve YM‟de ilk engel düğün gecesinde sevgilinin kaçırılmasıdır. Sevgilinin kurtarılmasından sonra savaĢta bütün mallarını kaybeden aĢığın yoksulluğu öne sürülerek sevgilisine kavuĢamaz ve böylece aĢığın yoksulluğu ikinci engel olarak ortaya çıkar. Son olarak da A ve YM‟de U‟dan farklı olarak âĢıkların birlikte okula gitmeleri ve hatta YM‟de okulda birbirlerine âĢık olmalarına değinilebilir. Hâlbuki U‟da onların okula gitmelerinden bahsedilmez. Bu fark, Ġran ve Türk edebiyatında kültür ve medeniyete daha çok önem verildiğinin bir göstergesidir99.
99 Bu bölüm yazılırken Ģu kaynaklardan faydalanmıĢtır: Golâmhoseinzâde v.dğr., a.g.m, ss. 43-69; Safâ, a.g.e., mukaddime kısmı, ss. 9-12; AteĢ, a.g.m., ss. 1-19; Ahmed AteĢ, “Farsça Eski Bir Varka ve GüĢâh Mesnevîsi”, ĠÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Ġstanbul, 1954, ss. 33-50.
78
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
VARKA VE GÜLġÂH HĠKYÂYE KURGUSUNUN ĠNCELENMESĠ
I. HĠKÂYE KURGUSUNUN KAYNAĞI
Bir hikâyenin metninin unsurları ve öğelerinin incelenmesi onu daha iyi anlayıp algılamamızı sağlayacaktır, güçlü ve zayıf noktalarını da bize gösterecektir100.
Hikâyenin kurgusu Arap kaynakları101ndan alınmıĢtır, bunu Ayyukî mesnevîsinde dile getirir:
Be-naẓm-āverem ser-gozeştī „aceb Zė-aḫbār-ė tāzī vü kotb-ė „Arab [A/72]
(Arap sözlü anlatılarından ve onların kitaplarından (hareketle) bu ĢaĢırtıcı hikâyeyi Ģiir hâline getireceğim.)
Çonīn ḫ˘āndem īn ḳėṣṣa-ė dėl-pezīr Zė-aḫbār-ė tāzī vü kotb-ė Carīr [A/73]
(Bu gönül alan hikâyeyi Arap sözlü anlatılarından ve Carîr‟in kitaplarından Ģu Ģekilde okudum.)
Çonīn būẕ īn ḳėṣṣe-yė por „aceb
Zė-aḫbār-ė tāzī vü kotb-ė „Arab [A/2238]
(Bu ĢaĢırtıcı kıssa böyleydi, Arap deyiĢleri ve kitaplarındandır.)
Hikâyenin konusu, yerleri, Ģahsiyetleri, gelenek ve görenekleri tamamen Arap kabilelerine aittir. Hikâye Arap edebiyatından kaynaklanır. Ancak Arapların çölde yaĢama ve aĢırı tutuculuklarından kaynaklanan aĢk hikâyelerinin kötü sonu bu hikâyede görülmez102. Varka ve GülĢâh hikâyesi tamamen Ġslamî bir mahiyettedir. Hikâyedeki savaĢlar kâfir-müslüman mücadelesi olarak gösterilir. Sonunda da Hz. Peygamber‟in bir mucizesi getirilir ve o Hazret iki aĢığı diriltir.
100 Mesud Furuzende, “Tahlil-i Sâhtârî-yi Tarh-ı Dâstân-ı Varka ve GolĢâh-ı Ayyukî”, ġehr-i Kürt Üniversitesinin Edebiyat ve Sosyal Bölümler Fakültesinin Dergisi, No: 60, ġehr-i Kürt, 2008, özet kısmı, s. 65.
101 Ayrıntı için Bkz. Üçüncü Bölüm/ Arap, Ġran ve Türk Edebiyatında Varka ve GülĢâh Hikâyelerinin KarĢılaĢtırılması.
102 Safâ, a.g.e., mukaddime kısmı, s. 8.
79