Hükümet

Başbakan hükümet başkanı olarak hem eşitler arasında birinci, hem de taraflar (hükümetin 26 üyesi) arasında birincidir.¹⁶⁷

Cumhurbaşkanı başbakanı atar ve istifasını isteyebilir; ancak başbakanın istifa zorunluluğu yoktur.¹⁶⁸

Başbakan diğer hükümet üyelerinin sahip olmadığı bazı kişisel ayrıcalıklara sahip olsa da hiyerarşik konumu yoktur. Ayrıcalıkları daha çok cumhurbaşkanı ile ilişkileri çerçevesinde gündeme gelmektedir. Sözgelimi Cumhurbaşkanı Meclisi fesih yetkisi kullanırken başbakanın görüşünü alır. Aynı şekilde başbakanın, hükümet ile parlamento arasındaki ilişkilerde ve Anayasa Konseyi ile ilişkilerde ayrıcalıklı yetkileri vardır. ¹⁶⁹

Fransa’da Beşinci Cumhuriyet hükümeti, hükümet sorumluluğu ve hükümet dayanışması açısından parlamenterizme yakınlaşır. Hükümet, cumhurbaşkanı ve parlamento arasında adeta bir charniere (menteşe veya birleştirme noktası) işlevini görmektedir. ¹⁷⁰

Hükümet, milletin siyasetini belirleyen ve yöneten organdır. Bu görevinde idare ve silahlı kuvvetler hükümetin emrindedir. 1958 Anayasası’nın 49. ve 50.

maddeleri gereğince meclis güvensizlik önergesini kabul ederse, başbakan, cumhurbaşkanına hükümetin istifasını vermek zorundadır(m.50). Bu durumda cumhurbaşkanının meclisi fesih yetkisi de vardır (md.12).¹⁷¹

167 Eric OLİVA, “Droit Constitutionnel Liberté,” Sirey, éd.Dalloz, 1998, s.139; Aktaran: KABOĞLU,

“Anayasa ve Toplum”, s.143

168 KABOĞLU, a.g.e., s.143

169 KABOĞLU, a.g.e., s.144

170 OLİVİA, a.g.e., s.114, Aktaran; KABOĞLU, a.g.e., s.144

171 YAVUZ, “Türkiye’de Siyasal Sistem Arayışı ve Yürütmenin Güçlendirilmesi”, s.232

Bu rejimde cumhurbaşkanı Millet Meclisinin güvensizlik oyu vermesiyle veya istifasını istemesi üzerine başbakanın görevine son verebilmektedir. Başbakan bakanlar kurulunu ve programını oluşturup açıkladıktan sonra meclisten güvenoyu ister. Bazı durumlarda da birden fazla bu istemde bulunur. Bu bakımdan hükümetin başbakan ve bakanlardan oluşan kanadı parlamentonun sürekli güvenine dayanır ve bu nedenle de ona karşı sorumluluğu vardır. Cumhurbaşkanının başkanlık yaptığı hükümet toplantısına bakanlar kurulu denmektedir. Bu kurul yasa tasarılarını inceler, kararnameleri kabul eder, millet meclisinden güvenoyu istemesi için başbakana yetki verir, sıkıyönetim ilan eder, anayasanın hükümete verdiği yetkileri kullanır, ulusal politikayı belirler ve idare eder. Dolayısıyla hükümet kademesinde en yetkili kuruldur. ¹⁷² Başbakanın başkanlık ettiği bakanlardan doğan kabine konseyi (Conseil de Cabinet) ise bakanlar kurulu toplantısında alınacak kararların hazırlık çalışmalarını yapar ve alınan kararları uygular. Bu nedenle anayasanın 21.

maddesinde başbakanın hükümeti yönettiği değil “hükümet çalışmalarını yönettiği”

belirtilmiştir.

Ulusal politikayı belirlemek, varılacak temel amaçların ve hedeflerin saptanmasıdır. Bu da hükümet programı ile yapılır. Sevk ve idare etmek ise parlamentonun onayladığı hükümet programının uygulanmasıdır. Duverger’e göre;

sevk ve idare deyimi, yasaların uygulanmasını anlatmaktadır; çünkü bu görev kolektif olarak hükümete değil, sadece başbakanlık yetkisine verilmiştir.¹⁷³ Bu doğrultuda hükümet, siyasal programını idare ve ordu aracılığıyla uygular.

1958 Anayasası yürütmeyi güçlendirme amacıyla bakanlar kuruluna geniş ölçüde düzenleme yetkisi vermiş, buna karşılık parlamentonun yasa çıkarma yetkileri

135Maurice DUVERGER, “Siyasal Rejimler”, (Çev.: Teoman Tunçdoğan,), İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1986, s. 534

173 DUVERGER, a.g.e., s. 547

kısıtlanmıştır. Anayasanın 34. maddesi, parlamentonun hangi konularda yasa çıkarabileceğini ve hangi konuların genel ilkelerinin yasa ile düzenlenebileceğini açıkça belirlemiştir. Anayasanın 37. maddesinde ise “yasama konusuna girenlerin dışında kalan konular düzenleyici işlemlerle düzenlenirler.” hükmü yer almıştır.

Böylece parlamenter rejimin tam tersine bakanlar kurulunun düzenleme yetkisi genişletilmiş ve genelleştirilmiş, yasama organının düzenleme yetkisi ise kısıtlanmış, belli konularla sınırlanmıştır. Bu çerçevede parlamento kendi düzenleme alanına girmediği halde yasa çıkarmışsa konunun başbakanın itirazıyla Anayasa Konseyi’ne götürülmesi durumunda bu konunun yasa ile düzenlenecek bir konu olmadığına karar verilmişse, bu yasa kararname ile değiştirilebilmektedir.¹⁷⁴

1958 Anayasasına göre bakanlar kurulunun cumhurbaşkanına referanduma başvurmayı önerme yetkisi vardır. Bu, bakanlar kuruluna parlamentonun kabul etmediği bir düzenlemeyi doğrudan halka kabul ettirme olanağı sağlamıştır.

Genellikle halk için çok önemli konularda referanduma başvurulur. Bu süreçte referandumdan önce referandumun uygulanmasına ilişkin metinler üzerinde Anayasa Konseyi’nin istişari görüşünün alınması zorunluluğu getirilmiştir.¹⁷⁵

Anayasaya göre bakanlar kurulunun sıkıyönetim kararı verebilme yetkisi vardır. Ancak sıkıyönetimin on iki günden fazla sürebilmesi için parlamentonun onayı zorunludur(md. 36). Ayrıca Başbakan da Anayasa Konseyine anayasaya uygunluk denetimi için başvurabilir.¹⁷⁶

1958 Anayasası ile Fransa’da yürütme organı işlevi salt yasalarda belirtilen görevleri yerine getirmek değildir; aynı zamanda yasama yetkisinin dışında kalan

174 YAVUZ, “Türkiye’de Siyasal Sistem Arayışı ve Yürütmenin Güçlendirilmesi”, s.234-235

175 YAVUZ, a.g.e., s.235

176 YAVUZ, a.g.e., s.235

tüm konularda düzenleme yapma yetkisi de vardır. Ancak bu düzenlemelerde Danıştay’ın denetimi vardır. Başbakan ve bakanlardan oluşan hükümet, meclis ile cumhurbaşkanı arasındaki bağlantıyı sağlayan organ konumundadır.¹⁷⁷

Bu rejimde cumhurbaşkanının başbakanı atama yetkisini demokratik teamüller açısından kural olarak meclis güvenini alabilecek hükümet başkanını seçme yönünde kullanması gerekir.¹⁷⁸

Bakanlar kuruluna atanan milletvekilinin meclis üyeliğinin sona ermesi bir bağdaşmazlık şartı olarak kabul edilmiştir. Bu kural güçlerin ayrılma derecesini artırarak rejimi başkanlık sistemine yaklaştırmıştır. Ancak başbakan ve bakanların mecliste söz hakları vardır. Söz konusu kural, milletvekillerinin bakan olma isteğinden kaynaklanan geçmiş dönemlerdeki olumsuzluklarını gidermek için benimsenmiştir.¹⁷⁹

Cumhurbaşkanı tarafından atanan başbakan, hükümetin diğer üyeleri olan bakanlar ile müsteşarların atanması için cumhurbaşkanına öneride bulunmakta ve bu önerilen kişilerin cumhurbaşkanınca atanmasıyla da hükümet üyeleri tamamlanmaktadır.¹⁸⁰

Hükümet üyeleri arasında da bir kademeleşme vardır. Cumhurbaşkanının üstünlüğü ve diğer hükümet üyeleri arasında başbakana tanınan önemli rol yürütmeye iki başlı bir görüntü vermektedir. Ancak, hükümet şefi sıfatı Bakanlar Kuruluna başkanlık eden cumhurbaşkanına aittir.¹⁸¹

Hükümet, yasa önerme yetkisiyle, parlamentonun yasama çalışmalarının en önemli yardımcısıdır. Bakanlar Konseyi’nce saptanan yasa tasarısı metni, başbakan

177 YAVUZ, “Türkiye’de Siyasal Sistem Arayışı ve Yürütmenin Güçlendirilmesi”, s.235-236

178 YAVUZ, , a.g.e., s.236

179Ayferi GÖZE, “Siyasal Düşünceler ve Yönetimler”, İstanbul, 1995, s.574

180 ÇAM, “Devlet Sistemleri”, s.168

181 ÇAM, a.g.e., s.168

aracılığıyla yasa tasarısı olarak Millet Meclisine sunulmakta ve öncelikli görüşülmektedir.¹⁸²

Millet Meclisinde de meclis üyelerin en az 1/10’nun imzalı talebiyle hükümetin faaliyetleri hakkında görüşme açılarak hükümetin güvenoyuna sahip olup olmadığı belirlenmektedir. Oylamada sadece öneri lehinde kullanılan oylar sayılmakta ve önerinin kabulü için Meclis üye sayısının yarısından bir fazla oy gerekmektedir. Millet Meclisinin hükümet programını kabul etmemesi veya hükümete karşı oylama ile güvensizlik bildirmesi hallerinde, Başbakanın, Cumhurbaşkanına hükümetin toplu istifasını sunma zorunluluğu vardır.¹⁸³