BÖLÜM 3: MİKROFİNANSMAN KURUMU ÖRNEĞİ: GRAMEEN BANK
3.8. Grameen Bank’ın Finansal Yapısına Genel Bakış
Dünya da yoksullukla mücadele eden kurumlar ve programların yanı sıra finansal sektör içinden de bir yoksul bankası olarak faaliyetini sürdürmekte olan Grameen Bankası ile ilgili tüm bilgiler verilmiştir. Daha önceki kısımlarda geniş olarak aktarılan bilgileri daha da açıklayıcı olması için söz konusu Banka’ya ait bilançosu ve varlığını sürdürebilmesi için en çok ihtiyaç duyduğu fon yapısı üzerinde durulacaktır.
a. Varlık Yapısına
Grameen Bank, bağışlara bağlı kalmaksızın, yoksulların finansal bağımsızlığını teşvik eden bir mali yapı üzerinde kurulmuştur. Bu kapsamda, Banka’nın finansal yapısı, Tablo 25 ve Tablo 26’da yer verilen bilânço değerleriyle özetlenmiştir. Söz konusu Tablolarda özetlenen bilânço değerleri, Banka’nın aktiflerinin büyüklüğü, sermaye yeterliliği ve varlıkların finansmanında bankanın içsel kaynakları (üyelerin tasarrufları, mevduatlar ve yedekler gibi) hakkında bilgiler sunmaktadır.
Grameen Bank’ın, 1983 yılında 2.109 milyon dolar olan aktif büyüklüğü, 2010 yılında 12.7 milyar doları aşmış ve son 25 yılda, yaklaşık 6 kat büyümüştür. Banka’nın, krediler, mevduat yatırımı ve hazine bonoları gibi gelir getiren aktiflerinin toplam aktifleri içerisindeki payı ise, son 8 yıldır, %90 düzeyinde seyretmektedir. Ancak, bu gelir getirici aktiflerinin her birinin aktifler içerindeki payı, zaman içerisinde değişmiştir. Örneğin, mevduat yatırımlarının toplam aktifler içerisindeki payı, 1983 yılında %15,5, 1997 yılında da yalnızca %23 iken, 2009 yılında %84,7; 2010 yılında ise, %87 düzeyinde gerçekleşmiştir. Kredilerin toplam aktifler içerisindeki payının da 1983’te %62, 1997’de %63.6, 2009’da %54,7 ve 2010 yılında %54,5 olduğu görülmektedir. Banka’nın sabit varlıklarının toplam aktifler içerisindeki payı ise, 1983’te %1,17 iken son yıllarda, %1.4 ile %3 arasında değişmiştir. Bu kapsamda, aktif kalemleri içerisinde mevduat yatırımlarının payının giderek artması, kredilerin oranının ise tersine azalması dikkat çekmektedir.
Tablo 25
2008 - 2010 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Aktif Yapısı (Milyon ABD $)
Varlıklar 1983 2008 2009 2010 Nakit Değerler 2,109 55,278 16,201 12,723 Diğer Bankalardaki Alacaklar 532,866 19,276,189 18,745,464 18,620,430 Yatırımlar 1,113,445 418,077,768 546,320,284 678,465,505 Krediler 3,120,689 666,282,856 815,615,470 971,984,343 Sabit Varlıklar 58,533 16,927,661 17,688,617 19,600,176 Yatırım amaçlı gayrimenkuller --- 1,614,446 1,541,981 Diğer Varlıklar 165,079 84,279,874 90,668,957 91,234,679 Toplam 4,992,721 1,204,899,626 1,490,669,439 1,781,459,837 Kaynak: http://www.grameen.com/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 (Erişim: 11.07.2012) b. Kaynak Yapısı
Son yıllarda, Grameen Bank’ın kaynak yapısında da önemli değişimler gerçekleşmiştir. Bugün, Grameen Bank’ın fon kaynaklarının büyük kısmı, gerek üyelerden gerekse üye olmayanlardan sağlanan mevduatlardan oluşmaktadır. Bu durum, Banka’nın temel olarak iç kaynaklarına güvenmesini sağlayan, yerel tasarruf eğilimlerindeki değişimin bir göstergesidir. Buna göre, 1983 yılında sadece 777.713 dolar olan ve toplam kaynakların %15’5ini oluşturan “mevduat ve diğer fonlar” kalemi, 2010 yılında 1.5 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Zira, Tablo 25’te de gösterildiği gibi, yıllar itibariyle sürekli artan bir görünüm sergileyen mevduat ve diğer fonlar kaleminin, 2010 yılında, toplam kaynaklar içindeki payı %82,5’e ulaşmıştır.
Grameen Bank’ın fon kaynaklarından biri olan diğer bankalardan ve yabancı kurumlardan borçlanmaları ise giderek azalmaktadır. Bu kalemin, toplam bilanço büyüklüğü içerisindeki payı, 1997 yılında %15,5 düzeyindeyken; 2008 yılında %2,09’a kadar gerilemiştir. Banka’nın, 2010 yılında diğer bankalardan ve yabancı kurumlardan aldığı borçların toplamı 22.574.621 dolardır. Oysa bu tutar, 2008 yılında 25.192.353
dolar idi. Bu durum, Banka’nın kaynak yapısının değiştiğini gösteren etkenlerin başında gelmektedir. Diğer taraftan, ödenmiş sermaye, yedekler ve bağışlar toplamından oluşan ve finansal gücün en önemli göstergesi olarak kabul edilen sermaye büyüklüğünün, tüm kaynaklardan aldığı pay, son 10 yıl içerisinde, %7 ila %14 aralığında değişkenlik göstermiştir. Sadece 2003 yılında, “genel ve diğer yedekler” kaleminin aşırı büyümesi, o yıl sermaye toplamının kaynaklar içerisinde aldığı payı %30’a çıkarmış; ancak bu oran, 2008’de %7.34’e ve 2010’da da %5.43’e kadar gerilemiştir. Sermaye miktarının bu düşüklüğü, Grameen Bank’ın daha istikrarlı faaliyet yürütme kapasitesini zayıflatmaktadır (Khandker, Khalily ve Khan, 2007:60).
Tablo 26
2008 - 2010 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Pasif Yapısı (ABD $) Sermaye ve Yükümlülükler 1983 2008 2009 2010 Kayıtlı Sermaye 4,201,681 50,931,315 50,651,230 49,722,972 Ödenmiş Sermaye 756,303 5,209,546 7,582,479 7,780,781 Genel ve Diğer Yedekler (128,751) 88,452,230 90,007,723 96,821,862 Döner Sermaye --- --- ---- ---- Mevduatlar ve Diğer Fonlar 777,713 994,096,656 1,263,190,893 1,551,452,304 Bankalar ve yabancı kuruluşlardan alınan krediler 3,587,161 25,192,353 24,155,725 22,574,621 Diğer Kaynaklar 295 91,948,840 105,732,619 102,830,269 Kar (Zarar) ---- ---- --- ---- Toplam Kaynaklar 4,992,721 1,204,899,626 1,490,669,439 1,781,459,837 Kaynak: http://www.grameen.com/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 (Erişim: 11.07.2012)
Grameen Bank, şubelerinin, kabul ettiği mevduatlar sayesinde, faiziyle birlikte geri ödedikleri merkez kredilerini, yeni şubeleri finanse etmekte kullanmıştır. Bu kapsamda, bir banka şubesi, önce köylerde hizmetlerinin tanıtımını yaparak, insanları mevduat hesabı açmaya teşvik etmekte; sonra ise, topladıkları mevduatlarla borç vermeye başlamaktadırlar. Bu süreçte Grameen Bank, dış kaynağa ihtiyaç duymadan şube açabilmekte ve faaliyet yürütebilmektedir. Böylece Banka, hiç yabancı kaynak kullanmadan yeni şubeler açma yeteneği de kazanmıştır (Mainsah ve diğerleri, 2004:6).
Grameen Bank’ın finansal yapısını ilgilendiren bir başka konu da mali sürdürülebilirliktir. Buna göre Grameen Bank, borç verdiği her bir takanın maliyetini, en azından borçlanana ödettiği fiyatla eşitleyebildiği sürece (örneğin faiz oranlarıyla), mali olarak hayatta kalabilecektir. Bir başka deyişle, mali sürdürülebilirliğe sahip olacaktır (Khandker, 2006:70). Bu kapsamda Banka, mali sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla, borç alan yoksulları tasarrufa teşvik etmektedir. Zira, Banka’nın 1995 yılından itibaren kullandırdığı kredilerin %90’ını, kendisine borçlananlardan ve hissedar mudilerden sağlanan faiz gelirleri ve mevduatlar ile finanse etmiştir. Grameen Bank, bu yolla, kırsal kesim tasarruflarının, şehirli elit kesime kaynak oluşturduğu, geleneksel finansal fon aktarım sistemini tersine çevirmeyi amaçlamıştır. Sonuçta Banka, köylerden toplanan mevduatın yine köylerdeki yoksullara borç olarak kullandırılmasına aracılık ederek, kendisini bu geleneksel sistemin dışında tutmuştur (Mainsah ve diğerleri, 2004:5).
Grameen Bankası zorunlu tasarruflar ve her kredi almak isteyen yeni müşterilerine bir adet Grameen Bank hissesi almasını şart koşmaktadır. Bu uygulamaları sayesinde kaynak yapısı açısından dışa bağımlılıktan kurtularak yoksulların bankası haline gelmiştir. Ayrıca, Grameen Bank karşılaştığı güçlüklere yeniliklerle karşı koyan, müşterilerini araştıran ve denetleyen, karşılaşabileceği riskleri tahmin eden ve önlemini alan kurum olarak da tanınmaya başlamıştır.