Girişik Birleşik Cümle (Eyerceñli goşma sözlem) Yapısındaki Türkmen Atasözler

Girişik birleşik cümle, bitmemiş fiil veya çekimsiz fiil (Korkmaz 2014: s. 747) olarak adlandırılan fiilimsilerden (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) meydana gelen bir cümle türüdür. Mustafa Özkan ve Veysi Sevinçli, içinde fiilimsi bulunan cümlelerin tam bir yargı ifade etmemesinden dolayı fiilimsili kısmın yan cümle olmadığını söyleyerek kelime grubu sayıldığını ifade etmişlerdir. Bu yüzden kuruluşunda fiilimsilerin yer aldığı cümleleri basit cümle olarak değerlendirmenin daha doğru olacağını belirtmişlerdir (2013: s. 208). Ancak ortak hazırladıkları kitapta girişik cümleyi, “Birleşik Cümleler” başlığı altında vermiş olmalarına rağmen “Girişik Birleşik Cümle” ifadesini kullanmamışlardır (Özkan & Sevinçli, 2013: s. 207) . Bu birleşik cümle türünde fiilimsili cümle, temel cümlenin ya da bir kelime grubunun herhangi bir ögesi olarak işlev görür.

Türkmencede “eyerceñli goşma sözlem” terimi ile karşılanan girişik birleşik cümlenin çeşitleri bulunur. Azimov ve Baylıyev, ifade ettikleri manalara göre girişik birleşik cümleleri; vagt

eyerceñ sözlemi, sebäp eyerceñ sözlemi, şert eyerceñ sözlemi, gaydım eyerceñ sözlemi,meñzetme eyerceñ sözlemi, hal eyerceñ sözlemi şeklinde altı başlık altında toplamıştır (1941: s. 109-125).

Nartıyev, Penciyev ve Mıradov ise girişik birleşik cümleleri on dört başlıkta toplayarak incelemiştir (Dinç 2017: s. 183).

Türkiye Türkçesinde girişik birleşik cümleler kurulduğu fiilimsi çeşidine (isim-fiil, sıfat- fiil, zarf-fiil) göre üç başlık altında değerlendirilmiştir:

4.2.3.1. İsim-fiilin Oluşturduğu Girişik Birleşik Cümle Yapısındaki Türkmen Atasözleri

Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Türkmen Türkçesinde de isim fiil -mak, -mek, -ma, -

me, -(ı, i, u, ü)ş ekleriyle yapılır. Bu eklerden birinin veya birkaçının bulunduğu yan cümleler,

Türkmen atasözlerinde özne, yer tamlayıcısı ve yüklem görevindedir. a.) İsim-fiilli yan cümlelerin özne durumunda olduğu atasözleri:

Tabak yalamak sogap. “Tabak yalamak sevap.” (TAN. 216)

152

Akılsıza akıl bermek hebesdir. “Akılsıza akıl vermek boştur.” (TAN. 30, TNAS. 28) Köp yatmak bidöwletligiñ alamatıdır. “Çok yatmak nasipsizliğin alametidir.” (TA. 44)

Molla bolmak asan, adam bolmak kın. “Molla olmak kolay, adam olmak zordur.” (TNAS. 254, TAN. 330)

b.) İsim-fiilli yan cümlelerin yer tamlayıcısı durumunda olduğu atasözleri:

Gassap tanışına süyek berer. “Kasap tanıdığa kemik verir.” (TAN. 244, TNAS. 162)

Goyun bakışıma seretme, halk alışıma seret. “Koyun bakışıma bakma, halk alışıma (kazancıma) bak.” (TA. 99, TNAS. 177)

At basışından belli, ér bakışından. “At basışından bellidir, er bakışından.” (TA. 23, TNAS. 46, TAN. 144)

Göz görmekden doymaz, adam bilmekden. “Göz görmeye doymaz, adam bilmeye (öğrenmeye).” (TA. 70, TNAS. 182, TAN. 270)

Sılamaga pulıñ bolmasa, sıpmaga eliñ bolsın.“Saymaya paran yoksa, okşamaya elin olsu(TF. 64)

d.) İsim-fiilli yan cümlelerin yüklem durumunda olduğu atasözleri:

İşiñ ussası – okamak. “İşin ustası okumak.” (TAN. 158) Gul mıradı gaçmak. “Kulun muradı kaçmaktır.” (TA. 102)

Namarda barmak – yaga yalbarmak. “Namerde gitmek, düşmana yalvarmak.” (TNAS. 259)

4.2.3.2. Sıfat-fiilin Oluşturduğu Girişik Birleşik Cümle Yapısındaki Türkmen Atasözleri

Sıfat-fiillerin yer aldığı girişik birleşik cümle yapısındaki atasözlerinde -an, -en, -ar, -er, -

gı, -gi, -dık, -dik, -cak ve -mez sıfat-fiil eklerinin kullanıldığı belirlenmiştir. Bunlar arasında

Türkmen atasözlerinde en fazla -an, -en sıfat-fiil ekinin kullanıldığı dikkati çekmiştir.

Türkmen atasözlerinde sıfat-fiilli yan cümleler, bazen bir adı niteleyen sıfat türü olarak, bazen de tek başına sadece isim olarak temel cümlenin öznesi, nesnesi, yer tamlayıcısı ve yüklemi görevinde kullanılmıştır.

a.) Sıfat-fiilli yan cümlelerin özne durumunda olduğu atasözleri:

Adam bolcak çaga, (ns.) / bokundan belli. “Adam olacak çocuk, kakasından bellidir.” (TF. 18, TAN. 124)

Bişen mive (ns.) / şahasında durmaz. “Olgunlaşan meyve dalında durmaz.” (TAN. 62)

Ava gelmez guş (ns.) / bolmaz, başa gelmez iş. “Ava gelmeyecek kuş olmaz, başa gelmeyecek iş.” (TF. 23, TNAS. 51)

Malı bolmadıgıñ, (i.) / halı bolmaz. “Malı olmayanın hâli olmaz.” (TAN. 325)

Arkalaşan (i.) / dag aşar. “Yardımlaşanlar, dağı (engeli) aşarlar.” (TF. 21, TAN. 140, TNAS. 36) Aza kanagat etmedik, (i.) / köpi tapmaz. “Aza kanaat etmeyen çoğu bulamaz.” (TF. 24, TNAS. 57) Bal tutan (i.) / barmagını yalar. “Bal tutan parmağını yalar.” (TAN. 47, TA. 29, TF. 26, TNAS. 64) İşlän (i.) / ölmez, iglän (i.) / öler. “İşleyen ölmez, zayıf düşen ölür.”(TAN. 158, TNAS.221,TF. 51) Açlık cebrin çekmedik, (i.) / dokluk gadrın näbilsin. “Açlık cefasını çekmeyen, tokluğun kıymetini bilmez.” (TF. 18)

b.) Sıfat-fiilli yan cümlelerin nesne durumunda olduğu atasözleri:

Yatan yılanıñ guyrugına (ns.) / basma. “Yatan yılanın kuyruğuna basma.” (TA. 138, TNAS. 364, TF. 71, TAN. 421)

153

Egilmez agacı (ns.) / egcek bolma. “Eğilmeyen ağacı eğecek olma.” (TAN. 217, TNAS. 131) Leglegiñ gideni (i.) / görünmez, geleni görner. “Leyleğin gideni görünmez, geleni görünür.” (TF. 55, TNAS. 247, TAN. 323)

Her molla öz bildigini (i.) / okar. “Her molla bildiğini okur.” (TAN. 291)

Lukmanıñ alaç etmedigini (i) / Ezrayılıñ dergähinde agtar. “Doktorun çare bulamadığını Azrail’in kapısında ara.” (TAN. 324, TNAS. 247)

Dövülmezi (i) / ussa yasamaz, ölmezi (i.) / - Tañrı. “Kırılmayanı usta yapmaz, ölmeyeni Allah yaratmaz.” (TAN. 211, TNAS. 124, TF. 35)

c.) Sıfat-fiilli yan cümlelerin yer tamlayıcısı durumunda olduğu atasözleri:

Aglamadık oglana (ns.) / emcek yok. “Ağlamayan çocuğa emzik yok.” (TF. 19, TA. 14, TNAS. 18, TAN. 129)

Ertire galan beladan (ns.) / gorkma. “Yarına kalan beladan korkma.” (TAN. 96)

Ot bolmadık yerden (ns.) / tüsse çıkmaz. “Ateş olmayan yerden duman çıkmaz.” (TF. 59, TNAS. 271, TAN. 344)

Ölmedige (i.) / ömür köp. “Ölmeyene ömür çok.” (TF. 59, TAN. 350, TNAS. 276) Öye gelene (i.) / öykäñi añdırma. “Eve gelene öfkeni bildirme.” (TAN. 190, TNAS. 280) Gorkana (i.) / goşa görner. “Korkana çift görünür.” (TAN. 124, TF. 43, TA. 98, TNAS. 176) Geñeşene (i.) / giñ dünyä, dalaşana (i.) / dar dünyä. “Danışana dünya geniş, kavga edene dünya dardır.” (TAN. 113, TNAS. 169)

d.) Sıfat-fiilli yan cümlelerin yüklem durumunda olduğu atasözleri:

At mineniñ, gılıç guşananıñ. “At binenin, kılıç kuşananın.” (TF. 23) Av uranıñkı, at süreniñki. “Av vuranın, at binenin.” (TF. 23, TNAS. 51)

Mal- bakanıñkı, ot – yakanıñkı. “Mal (davar) bakanınki, ateş yakanınki.” (TAN. 324)

4.2.3.3. Zarf-fiilin Oluşturduğu Girişik Birleşik Cümle Yapısındaki Türkmen Atasözleri

Türkmen atasözlerinde zarf-fiilli girişik birleşik cümleler kurulurken -p, -man, -män, -

yança, -anda, -ende, -a, -ka zarf-fiil ekleri kullanılmıştır. Diğer eklere nazaran içinde -p zarf fiili

bulunan atasözleri çoğunluktadır.

Fiilimsilerin bulunduğu Türkmen atasözlerinde zarf-fiiller, zaman ve durum zarfı olarak ya tek başlarına ya da zarf fiil grubu biçiminde kullanılmıştır.

a.) Durum zarfı olarak:

At aylanıp gazıgını tafar. “At dönüp-dolaşıp kendi kazığını bulur.” (TF. 22) Köpek yüvrüp tazı bolmaz. “Köpek koşarak tazı olmaz.” (TA. 99, TNAS. 241)

At kişneşip tanışar, adam- sözleşip. “At kişneyerek, insan konuşarak tanışır.” (TAN. 144)

Akılsız bay bolandan, akıllı geday bol. “Akılsız zengin olacağına, akıllı fakir ol.” (TAN. 135, TNAS. 28, TF. 20, TA. 16)

Aşağıdaki örneklerde aynı, yakın ve zıt anlamlı fiillere eklenen -a ve -p zarf fiilleri arka arkaya tekrarlanarak ikileme şeklinde kullanılmıştır.

Çaga yıkıla yıkıla ulalar. “Çocuk düşe düşe büyür.” (TAN. 187, TA. 43, TNAS. 96) Çaga, yıkılıp sürşüp ulalar. “Çocuk düşe-kalka büyür.” (TF. 31)

154

b.) Zaman zarfı olarak:

Är ölmän, är döremez. “Önder ölmeden, yeni önder seçilmez.” (TF. 25, TAN. 231, TNAS. 148) Pul gapıdan girende, iman tüynükden çıkar. “Para kapıdan girince iman bacadan çıkar.” (TAN. 362)

Baş iki bolman, mal iki bolmaz. “Baş iki olmadan mal iki olmaz.” (TAN. 160, TNAS. 68)

4.2.4. Karmaşık Birleşik Cümle (Çılşırımlı goşma sözlem) Yapısındaki Türkmen