Geometrik Süsleme

Türk-İslam mimari anıtlarındaki geometrik süsleme, kırık ve düz çizgiler, çokgen, yıldız ve diğer biçimlerin birleşmesinden oluşmaktadır (MÜLAYİM, 1982: 7). Geometrik süsleme biçimleri insan zihninin buluşu olan soyut şekillerden oluşmaktadır. Bu şekiller oluşturulurken Geometri (Hendese) biliminde olduğu gibi ölçü ve simetri esas alınmıştır (DOĞANAY, 1999: 81). Yapılan süslemelerin anlamları noktasında dini inanışlar, siyasi gelişmeler, ikonografik olaylar vb. etkili olabilirken; çoğunluğu bir anlam yüklenmeden sadece süsleme amaçlı olarak yapılagelmiştir (DURSUN, 2016: 369).

Bizim ele aldığımız yapılar içerisinde çeşitli türlerde ve çeşitli mimari elemanlar üzerinde geometrik süslemeler bulunmaktadır. Lale Camisi (13. Yüzyıl), Alaeddin Camisi (1230), Cacabey Medresesi ve Türbesi (1272), Melik Gazi Türbesi (1260-65), Fatma Hatun Türbesi (1288), Aşık Paşa Türbesi (1332) gibi yapılarda, yani tüm örneklerde geometrik süslemelere rastlanmaktadır (Tablo 2). Bu süslemeler türlerine göre alt başlıklara ayrılarak anlatılacaktır.

Şerit, Çokgen ve Çemberlerin Geçmeli Olarak Birleşimleriyle Meydana Gelen Kompozisyonlar:

Şerit, çokgen ve çemberlerin geçmeli olarak birleşimleriyle meydana gelen kompozisyonlar ilk grubumuzu oluşturmaktadır. Bu grup içerisinde süslemeleri oluşturan en belirleyici unsur şeritlerdir. Çokgen ve çemberler ise daha arka planda olup kapalı formlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Şeritlerin farklı eksenlerde kırılmalar yaparak ilerleyişinden oluşan formlar birbirlerine geçmeler yaparak çeşitli kompozisyonlar oluşturmaktadır.

Şeritlerin ilerleyişlerinden dolayı süslemenin zemininde pek çok farklı geometrik şekil meydana gelmektedir. Bu şekillerden en önemli olanları

merkezde meydana gelen çok kollu yıldızlar19 _{olmakla beraber üçgen, eşkenar}

dörtgen, beşgen, altıgen (düzgün olan - olmayan), kelebek motifi, deltoid(uçurtma) motifi, pervane motifi, baklava dilimi gibi pek çok şekil de mevcuttur.

Geometrik kompozisyonlar silme gibi sınırlandırıcı ögeler içerinde yer almasına rağmen genelde sonsuz karakterli olarak yapılmaktadır. Sonsuz karakterden kasıt tekrar eden süslemenin silme dışında da devam ediyor hissi vermesidir.

Süslemeleri oluşturan şeritlerin satıhları yapım tekniği bakımından farklılıklar göstermektedir. Bunlar genelde düz satıhlı, oluklu satıhlı, yuvarlak satıhlı olarak adlandırılmaktadır.

Bu gruptaki süslemelerin çeşitli örnekleri Lale Camisi (13. Yüzyıl), Alaeddin Camisi (1230), Cacabey Medresesi ve Türbesi (1272), Melik Gazi Türbesi (1260-65) gibi yapılarda mevcuttur.

Lale Camisi (13. Yüzyıl) bünyesinde mihrapta dıştan üçüncü sıra silmede ve giriş üst eşiği olarak kullanılan devşirme taş bloğun dar silmesinde bu grup20

süslemeye rastlanmaktadır. Süslemeler şerit geçmelerinden meydana gelmekte olup kapalı çokgenlere rastlanmaz.

Alaeddin Camisi (1230) taç kapısında, taç kapı dış köşelerindeki sütunçelerde, dıştan birinci ve üçüncü silmelerinde, sivri kemerli kuşatma kemerine dönüşen iki silmede ve yan niş silmelerinde bulunan geometrik süslemeler bu gruba dâhildir. Süslemelerden dış sütunçelerdeki kompozisyon şeritlerin ve altıgenlerin geçmeli olarak birleşmesinden meydana gelmektedir. Yukarıda sivri kemerli kuşatma kemerine dönüşen silmelerden daha içte olanı üzerindeki geometrik kompozisyon kapalı biçimler olan deltoid şekillerinin geçmeli olarak birleşmesinden meydana gelmektedir.

Cacabey Medresesi ve Türbesi(1272)’nde taç kapı üzerinde kuşatma kemeri köşeliklerindeki gülbezekler içerisinde, taç kapı ana nişi köşelerindeki üç

19 _{Silme kenar çizgilerine yakın noktalarda çok kollu yarım yıldızlar da sıkça karşımıza}

çıkmaktadır.

boyutlu kürelerde ve yan niş üstündeki panolarda; türbenin kuzey penceresinin en iç silmelerinde, kuzeydoğu köşedeki payanda üzerinde; kapalı bölümde mihrabın en iç silmesinde bu gruptaki süsleme türleri mevcuttur. Süslemelerden taç kapı sağ(batı) yan niş üstündeki panoda, taç kapı kuşatma kemeri köşeliklerindeki gülbezeklerden sağdakinde ve mihrap en iç silmesinde kompozisyonlar şerit ve çokgen geçmelerden oluşurken geriye kalanlar sadece şerit geçmelerinden meydana gelmektedir.

Melik Gazi Türbesi (1260-65) üzerinde, giriş sütunçelerinde bulunan geometrik düzen de yine sadece şerit geçmelerinden meydana gelmekte ve bu gruba dahil olmaktadır.

Kenar Motifleri:

Bu grup içerisinde motif oyma tekniğinde kendisinden önceki yüzeyden daha içerlek olan kenar motifleri bulunmaktadır. Genelde motif oyma tekniği ile oluşturulan yarım yıldız biçimli olan bu kenar motifleri bir silmede tekrar ederek ilerlemektedir.

Lale Camisi (13. Yüzyıl) ve Cacabey Türbesi (1272)’nde yer alan bu kenar süslemelerine çeşitli biçimleriyle Anadolu Selçuklu yapılarında çok sık rastlanmaktadır.

Lale Camisi’nde mihrap üzerinde ters “U” biçimindeki ilk silmeyi çepeçevre saran altı kollu yarım yıldız motifi bu grubun örneklerinden birincisidir. Yarım yıldızların dış hatları üç kademeli olarak motif oyma tekniğinde işlenmiştir.

Cacabey Türbesi kuzey penceresi dıştan birinci silmesinde yine altı kollu yıldızlardan meydana gelen kenar süslemesi motif oyma olarak işlenmiştir. Buradaki kenar motifini farklı olarak eğik “M” formları oluşturan geçmeli şeritler meydana getirmiştir.

Tek Eksende Gelişim Gösteren Süslemeler:

Bu gruptaki geometrik süslemeler bir eksende ilerleyen motifler olan zencerek ve meander(aşık yolu) motiflerini kapsamaktadır. Bu motifler tek veya iki şerit halinde bir noktadan başlayarak tek eksende köşeli ya da kıvrımlı geçmeler yaparak ilerlemektedirler. Meander motifi genelde köşeli olarak ve “S” şekilleri yaparak ilerlerken, zencerekler ise iki şeridin kıvrılarak ve birbirine düğümler yaparak ilerlemesinden meydana gelmektedir.

Bu türdeki süsleme örneklerine incelemiş olduğumuz yapılardan Cacabey Türbesi (1272), Melik Gazi Türbesi (1260-65), Aşık Paşa Türbesi(1332)’nde rastlanmaktadır.

Cacabey Türbesi kuzey penceresinin dıştan birinci silmesinde bulunan çapraz ve eğik şekilde kırılmalar yaparak uzanan, iki adet şeridin birbirine geçmeleriyle meydana gelen eğik “M” formlarından oluşan süsleme, tek eksende ilerleyen bir kompozisyondur.

Melik Gazi Türbesi cephe köşelerinde bulunan meander motifleri, iki şeridin tek eksende geçme ve köşeli kırılmalar yaparak “S” şekilleri oluşturmasıyla meydana gelmektedir.

Aşık Paşa Türbesi’nde taç kapı basık kemeri üzerindeki zencerek motifleri de bu gruba dahildir. Bahsedilen bu zencereklerden üstteki düz bir eksende ilerlerken alttaki örnek basık kemeri takip ederek bir yay çizmektedir. Zencereklerin ikisi de aynı biçimde olup iki şeridin birbirine geçmeler yapmasıyla meydana gelmektedir.

Bir Merkezden Gelişim Gösteren Motifler:

Bu grup içerisinde merkezde bir tomurcuktan ışınsal düzlemde ilerleyen motifler bulunmaktadır. Bunlar bazen yıldız, bazen de çarkıfelek biçiminde olabilmektedir. Bu tür süslemeler genelde gülbezekler içerisinde yer almaktadır. Çarkıfelek genelde tam daire içerisinde merkezde bir nokta veya daireden ışınsal düzlemde gelişim gösteren düz, eğri ya da kırılan kollardan oluşan dönüyormuş gibi görünen süsleme türüdür(DURSUN, 2016: 388).

Bu gruba giren süslemeler Lale Camisi (13. Yüzyıl) ve Alaeddin Camisi (1230) gibi yapılarda bulunmaktadır.

Lale Camisi mihrabında mukarnaslı kavsaranın altında yer alan iki adet gülbezekten yalnızca soldaki bu grup içerisindedir. Süsleme merkezde yuvarlak bir tomurcuktan ışınsal düzlemde uzanan yıldız kollarından-on iki adet- meydana gelmektedir.

Alaeddin Camisi’nde ise bu türdeki örnekler taç kapı yan nişlerinin köşeliklerinde yer almaktadır. Yan nişlerden sağdakinde(batı) on bir yapraklı yıldız, soldakinde(doğu) ise çarkıfelek motifleri görülmektedir.

On bir yapraklı yıldız motifi tam daire içerisinde merkezde daha küçük bir yıldızdan ışınsal düzlemde uzanan ve uçlarda sivrilen kollardan meydana gelmektedir.

Çarkıfeleklerden sol köşelikteki örnek, merkezde bir noktadan ışınsal düzlemde ilerleyen eğri(spiral) kollardan meydana gelmektedir. Bu çarkıfelek motifi saat yönünün tersine dönermiş gibi görünmektedir. Sağ köşelikteki ise merkezde yine bir noktadan ışınsal düzlemde ilerleyen kırık kollardan meydana gelmektedir. Kollar merkeze yakın noktada saat yönünde dönerken, kırılmadan sonraki alanda tam tersine dönmektedir.

Zikzak ve Burgu (Sarmal) Biçimli Süslemeler:

Başlıktan da anlaşıldığı üzere bu grupta zikzak motifi ve burgulu olarak yapılmış süslemeler bulunmaktadır. Zikzak motifi zıt yönlerde uzanan diyagonal çizgilerin birleşiminden meydana gelirken burgu motifi de genelde silindirik alanları sarmal olarak dolaşan motiflere denir.

Örneklerimiz arasında Cacabey Medresesi (1272), Fatma Hatun Türbesi(1288)’nde bu tür süslemelere rastlanmaktadır.

Cacabey Medresesi taç kapısı dış köşe sütunçelerinde ve mihrap sütunçelerinde burgulu süsleme; batı cephe ortasındaki payandada (büyük boyutlu olarak) ve yine mihrabın dış sütunçesinde de zikzak motifleri bulunmaktadır.

Fatma Hatun Türbesi’nde ise saçak bölümünde yapının tek süslemesi olan yan yana sıralanan zikzak motifleri izlenmektedir.