GENİŞ ZAMAN: İki şekilde yapılır.

a. Ünsüzlerden sonra -ar, -er; ünlülerden sonra -r ekinin getirilmesiyle yapılır.

1.t.ş. kelis-er-min (anlaşırım) 1.t.ş. juwın-ar-mın (yıkanırım) 2.t.ş. kelis-er-siñ (anlaşırsın) 2.t.ş. juwın-ar-sıñ (yıkanırsın)

kel-er-siz nş. juwın-ar-sız nş.

3.t.ş. kelis-er (anlaşır) 3.t.ş. juwın-ar (yıkanır)

1.ç.ş. kelis-er-miz (anlaşırız) 1.ç.ş. juwın-ar-mız (yıkanırız) 2.ç.ş. kelis-er-siñder (anlaşırsınız) 2.ç.ş. juwın-ar-sıñdar (yıkanırsınız) kelis-er sizder nş. juwın-ar-sızdar nş.

3.ç.ş. kelis-er (anlaşırlar) 3.ç.ş. juwın-ar (yıkanırlar)

1. Teklik Şahıs: (-er-min, -ar-mın, -r-mın, -r-min)

...äke, marjan köz ḳustı tappasam da,aġalarımnıñ bir deregin bilermin. 15/9-10-11 “Barsa kelmes jolġa men tüseyin, silekeyimdi satsam da jan baġarmın... 53/26-27 …jawap bereyin, bilmesem taġı kinäli bolıp kete berermin. 148/10-11

Ölsem ölermin... 20/30

2. Teklik Şahıs: (-er-siñ, -ar-sıñ,-r-siñ, r-sıñ; -er-siz, -ar-sız,-r-siz, r-sız nş.)

…aḳır ayaġı taġı bir azapḳa duwşar bolarsıñ… 44/10-11

⎯ Men seni ḳoya bereyin, keyin saġan barġanda suraġanımdı berersiñ… 79/8-9

…olardıñ bäri aldıñnan şıġadı, bara körersiñ… 38/27-28

Şahısmayıl, sen anıḳ er jürek, turaḳtı jigit bolsañ, meni izdep kelersiñ. 100/17-18

3. Teklik Şahıs: (-er, -ar, -r)

Aġañdı taġı da periniñ şaharına jiber. 48/43

1. Çokluk Şahıs: (-er-miz, -ar-mız, -r-mız, -r-miz)

Bara körermiz... 66/1 ⎯ Ḫanım, eşḳanday ḳapa bolmañız, bir amalın tabarmız… 97/17-18

Metnimizde çokluk 2. ve 3. şahıs örneğine rastlanılmamıştır.

Ekin olumsuz şekli; -mas, -mes; -bas, -bes; -pas, -pes ekinin getirilmesiyle yapılır. Teklik Teklik

1.ş. bil-mes-pin (bilmem) 1.ş. bil-mes-piz (bilmeyiz) 2.ş. bil-mes-siñ (bilmezsin) 2.ş. bil-mes-siñder (bilmezsiniz)

bil-mes-siz nş. bil-mes-sizder nş.

3.ş. bil-mes (bilmez) 3.ş. bil-mes (bilmezler)

Metnimizde örneğine rastlanılmamıştır.

b. Ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekinin getirilmesiyle yapılır. 1.t.ş. tab-a-mın (bulurum) 1.t.ş. söyle-y-min (konuşurum) 2.t.ş. tab-a-sıñ (bulursun) 2.t.ş. söyle-y-siñ (konuşursun)

tab-a-sız nş. söyle-y -siz nş.

1.ç.ş. tab-a-mız (buluruz) 1.ç.ş. söyle-y-miz (konuşuruz) 2.ç.ş. tab-a-sıñdar (bulursunuz) 2.ç.ş. söyle-y-siñder (konuşursunuz)

tab-a-sızdar nş. söyle-y-sizder nş.

3.ç.ş. tab-adı (bulurlar) 3.ç.ş. söyle-ydi (konuşurlar)

1. Teklik Şahıs: (-a-mın, -e-min, -y-min, -y-mın)

“Bul ḳızdı men ayıḳtıramın!” 120/11-12

“Ḳarıya, endi men onı ḳaydan tabamın?”… 4/24-25

⎯ Men ḳoşḳar, teke, ayġır, buḳanıñ etin ġana jeymin. 109/21-22

...men senderdiñ tilekteriñdi orındaymın... 140/10

…osını alıp kelseñ, altın jaldı, altın ḳuyrıḳtı atımdı beremin… 21/35-36

Sonda men saġan söyleymin. 124/44

…tübine tüsip, özim jerden şıġıp, duşpanımnan ḳutılamın… 27/39-40

Üyiñnen körip, emdeymin... 68/21-22

2. Teklik Şahıs: (-a-sıñ, -e-siñ, -y-sıñ, -y-siñ; -a-sız, -e-siz, -y-sız, -y-siz nş.)

..eger onı satsañ menen ajıraysıñ… 60/30-31

Ol önerdiñ bärin üyrengennen keyin üyiñe ketesiñ… 60/23

Onı öltirseñ aman ḳalasıñ… 96/24

Sen uyıḳtap ḳalıp, ḫan men wäzirdiñ atın urıġa aldırasıñ”… 160/20-21

3. Teklik Şahıs: (-a-dı, -e-di, -y-dı, -y-di)

…Aşıḳ degen dosın ertip, ḳızdı izdep jolġa şıġadı. 3/26-27

Bul isti kim biledi? 61/38

Ḫan maḳul dep ertesi ḳızdı ḳonaḳḳa şaḳıradı. 43/34

...keşki besinde balanıñ turġan şaharına keledi. 61/23-24

1. Çokluk Şahıs: (-a-mız, -e-miz, -y-mız, -y-miz)

...ḳırıḳ jigit bolıp ḳaraymız... 87/24-25

⎯ Bizdiñ tilegimizdi orındasañız, aytḳan sözimizde turamız… 140/12-13 …munı ḫanġa tartuw ḳılsaḳ, ülken oljaġa batamız… 91/31-32

2. Çokluk Şahıs: (-a-sıñdar, -e-siñder, -y-sıñdar, -y-siñder; -a-sızdar, -e-sizder, -y-

sızdar, -y-sizder nş.)

...ḳızdıñ jatḳan jeriniñ irgesinen şıġasıñdar... 4/38

...sender de ölesiñder... 153/26

3. Çokluk Şahıs: (-a-dı, -e-di, -y-dı, -y-di)

…bäri tawġa ḳaşadı. 29/38

Eldiñ bäri “Ḳaraş batır bolsın!” dep, batasın berisip tarasadı. 11/15-16

Olumsuz şekli, zaman ekinden önce -ma (-me, -ba, -be, -pa, -pe) ekinin

getirilmesiyle yapılır.

Teklik Çokluk

1.ş.ḳıl-ma-y-mın (yapmam) 1.ş. ḳıl-ma-y-mız (yapmayız) 2.ş. ḳıl-ma-y-sıñ 2.ş. ḳıl-ma-y-sıñdar

ḳıl-ma-y-sız nş. ḳıl-ma-y-sızdar nş.

3.ş. ḳıl-ma-ydı 3.ş. ḳıl-ma-ydı

1. Teklik Şahıs: (-ma-y-mın, -me-y-min, -ba-y-mın, -be-y-min, -pa-y-mın, -pe-y-

min)

“E−e, ḫanım, aşköz adamnıñ ḳolında bereke bolmaydı. 62/34-35

..men senen järdemimdi ayamaymın... 56/21

Ol sütti öziñ tawıp kelmeseñ, basḳa eşim taba almaydı. 56/23-24

...onı şeşe almaymın... 107/24

2. Teklik Şahıs: (-ma-y-sıñ, -me-y-siñ, -ba-y-sıñ, -be-y-siñ, -pa-y-sıñ, -pe-y-siñ, -

ma-y-sız, -me-y-siz, -ba-y-sız, -be-y-siz, -pa-y-sız, -pe-y-siz nş.)

Ber jaġı ḳırıḳ künşilik jol, ayaġı şañ−topalañ sor, munan öte almaysıñ. 16/42-43

Jılaġanmen payda tappaysıñ 9/38-10/1 Olar suwdan ötip, ḳaşıp ketti. Endi taba almaysız. 138/22-23

3. Teklik Şahıs: (-ma-y-dı, -me-y-di, -ba-y-dı, -be-y-di, -pa-y-dı, -pe-y-di)

..ajalsız şıbın ölmeydi… 66/1

Ol baladan eşḳanday jaḳsılıḳ şıḳpaydı... 119/37-38

Suwmen ıldıylap jüzip eşteñe tappaydı. 6/27-28

Tebendi jaġasına ḳadasa, adamġa körinbeydi. 50/38

2. Çokluk Şahıs: (-ma-y-sıñdar, -me-y-siñder, -ba-y-sıñdar, -be-y-siñder, -pa-y-

sıñdar, -pe-y-siñder, - ma-y-sızdar, -me-y-sizder, -ba-y-sızdar, -be-y-sizder, -pa-y- sızdar, -pe-y-sizder nş.)

Munan artıḳ aḳımaḳtı düniye jüzinen tappaysıñdar! 165/13-14

3. Çokluk Şahıs: (-ma-y-dı, -me-y-di, -ba-y-dı, -be-y-di, -pa-y-dı, -pe-y-di)

⎯ Erteñinde balalar esegin izdep taba almaydı. 85/29

Metnimizde çokluk 1. şahıs örneğine rastlanılamıştır.

E.5.1.2. ŞİMDİKİ ZAMAN:

Kazak Türkçesi’nde şimdiki zaman çekimi üç şekilde yapılır.

a. Ünsüzlerden sonra -a, -e ünlülerden sonra -y ekinin getirilmesiyle yapılır. 1.t.ş. ḳıl-a-mın (yapıyorum) 1.t.ş. oḳı-y-mın (okuyorum)

2.t.ş. ḳıl-a-sıñ (yapıyorsun) 2.t.ş. oḳı-y-sıñ (okuyorsun)

ḳıl-a-sız nş. oḳı-y-sız nş.

3.t.ş. ḳıl-adı (yapıyor) 3.t.ş. oḳı-ydı (okuyor) 1.ç.ş. ḳıl-a-mız (yapıyoruz) 1.ç.ş. oḳı-y-mız (okuyoruz) 2.ç.ş. ḳıl-a-sıñdar (yapıyorsunuz) 2.ç.ş. oḳı-y-sıñdar (okuyorsunuz)

ḳıl-a-sızdar nş. oḳı-y-sızdar nş.

3.ç.ş. ḳıl-adı (yapıyorlar) 3.ç.ş. oḳı-ydı (okuyorlar)

1. Teklik Şahıs: (-a-mın, -e-min, -y-min, -y-mın)

⎯ Ḫanım, ruḳsat etiñiz, ol isti men bilemin… 61/44

2. Teklik Şahıs: (-a-sıñ, -e-siñ, -y-sıñ, -y-siñ; -a-sız, -e-siz, -y-sız, -y-siz nş.)

Ḫanım, ne üşin ḳazınaġa kirip, jılap şıġasız? 129/9-10

... künde eki ret şubaysıñdar... 129/36

…nege köñiliñ päs boladı, nege jüdeysiñ? 123/11

…onıñ nesin suraysıñ? 26/42

… sen ne üşin taġımdı bılġaysıñ? 170/26

3. Teklik Şahıs: (-a-dı, -e-di, -y-dı, -y-di)

…ḳatınım ḳara ögiz küşti deydi… 169/16

…ḳusı bir şöp kürkeniñ üstine kelip ḳonadı. 41/39-40

1. Çokluk Şahıs: (-a-mız, -e-miz, -y-mız, -y-miz)

…ḳasına baruwġa ḳorḳamız… 149/11-12

2. Çokluk Şahıs: (-a-sıñdar, -e-siñder, -y-sıñdar, -y-siñder; -a-sızdar, -e-sizder, -y-

sızdar, -y-sizder nş.)

…alıstan kele jatḳanġa uḳsaysıñdar… 4/3

Bäriñ de aḳımaḳ deysiñder… 165/7-8

Olumsuz şekli, zaman ekinden önce -ma (-me, -ba, -be, -pa, -pe) ekinin getirilmesiyle yapılır.

Teklik Çokluk

1.ş.bil -me-y-min (bilmiyorum) 1.ş. bil-me-y-miz (bilmiyoruz) 2.ş. bil-me-y-siñ 2.ş. bil-me-y-siñder

bil-me-y-siz nş. bil-me-y-sizder nş.

3.ş. bil-me-ydi 3.ş. bil-me-ydi

1. Teklik Şahıs: (-ma-y-mın, -me-y-min, -ba-y-mın, -be-y-min, -pa-y-mın, -pe-y-

min)

...odan basḳa eşteñe bilmeymin... 36/24-25

2. Teklik Şahıs: (-ma-y-sıñ, -me-y-siñ, -ba-y-sıñ, -be-y-siñ, -pa-y-sıñ, -pe-y-siñ, -

ma-y-sız, -me-y-siz, -ba-y-sız, -be-y-siz, -pa-y-sız, -pe-y-siz nş.)

...nege ündemeysiñ... 103/15

...sen nege tamaḳ jemeysiñ? 109/20

3. Teklik Şahıs: (-ma-y-dı, -me-y-di, -ba-y-dı, -be-y-di, -pa-y-dı, -pe-y-di)

Bala: “Joḳ, körinbeydi”… 18/39

“Ḳıdır ata nege ündemeydi?” 163/26

⎯ Meniñ äkem ḳayda, bar bolsa üyge nege kelmeydi? 91/5

…senen basḳa jigit jaraytın körinbeydi. 65/9-10 Metnimizde çokluk 1. 2. ve 3. şahsın örneğine rastlanılmamıştır.

b. Kazak Türkçesi’nde “-p, -ıp, -ip ; -a, -e, -y” zarf-fiil eklerinden sonra süreklilik

ifadesi taşıyan “otır-, jatır-, tur-, jür-” yardımcı fiillerinden birinin getirilmesiyle de şimdiki zaman karşılanmaktadır.

1.t.ş. pisir-i-p jür-min (pişiriyorum) 1.t.ş. söyle-y otır-mın (konuşuyorum) 2.t.ş. pisir-i-p jür-siñ 2.t.ş. söyle-y otır-sıñ

pisir-i-p jür-siz nş. söyle-y otır-sız nş.

3.t.ş. pisir-i-p jür 3.t.ş. söyle-y otır

1.ç.ş. pisir-i-p jür-miz (pişiriyoruz) 1.ç.ş. söyle-y otır-mız (konuşuyoruz) 2.ç.ş. pisir-i-p jür-siñder 2.ç.ş. söyle-y otır-sıñdar

pisir-i-p jür-sizder nş. söyle-y otır-sızdar nş. 3.ç.ş. pisir-i-p jür 3.ç.ş. söyle-y otır

1. Teklik Şahıs: (-Ip; -A; -y jür-min , -Ip; -A; -y tur-mın, -Ip; -A; -y otır-mın, -Ip; -

A; -y jatır-mın)

“Ata, balası joḳḳa bala, botası joḳḳa bota bolayın dep jürmin… 150/27-28-29

⎯ Dosım, men saġan jaḳsılıḳ jasap jatırmın… 89/13

…endi baruwġa dayarlanıp jatırmın... 124/10

…endi ḳaytadan onı saġınıp, mazam bolmay ḳayġırıp jürmin. 124/8-9

…közime sene almay otırmın… 171/15

Senderdiñ söylegen sözderiñdi manadan beri estip turmın. 140/8-9 Soġısḳa barsam, kelem be, kelmeymin be dep egin aydap jatırmın. 109/6-7

2. Teklik Şahıs: ( -Ip; -A; -y jür-siñ, -Ip; -A; -y tur-sıñ, -Ip; -A; -y otır- sıñ, -Ip; -A;

-y jatır- sıñ; -Ip; -A; -y jür-siz, -Ip; -A; -y tur-sız, -Ip; -A; -y otır-sız, -Ip; -A; -y jatır- sız nş.,)

…älsizge küşiñizdi körsetip, ükimiñizdi atḳarıp jatırsız. 148/31-32

“E, balam, bul jerde ne istep otırsıñ?... 8/36

⎯Ḳayda bara jatırsıñ?... 87/22 Üyge kelsem, nanġa jarımawşı ek, ḳazı−ḳartanı aldıma tartıp otırsıñ. 171/13-14

3. Teklik Şahıs: ( -Ip; -A -;y jür, -Ip; -A; -y tur, -Ip; -A; -y otır,- Ip; -A; -y jatır)

...aġalarınıñ ḳuwanışı ḳoynına sıymay otır. 33/16

...Aşıḳ ekewi “periniñ ḳızın alıp kele jatır... 7/40-41

Aymen suluwlıḳ salıstırıp tur... 54/15

...ḳırıḳ sarı ala tulpar baylanıp tur. 14/5-6

...ḳustıñ eti pisip jatır. 53/11

...şınında da eki ḳora ḳoy jayılıp jür. 140/20-21

...törde eki ḳız oynap otır... 30/7

Şubar biye janında jayılıp jür... 63/27-28

1. Çokluk Şahıs: (-Ip; -A; -y jür-miz, -Ip; -A; -y tur-mız, -Ip; -A; -y otır-mız,- Ip; -

A; -y jatır- mız)

“Biz bul jerge nege kelip otırmız?... 9/2 …sondıḳtan bir−birimizdiñ awzımızġa salıp jatırmız… 153/19-20

Taba almay bara jatırmız… 129/40

Üşewmiz bir−birimizge ḳıymay, soġan talasıp, ursısıp jatırmız”… 50/33-34

2. Çokluk Şahıs: (-Ip; -A; -y jür-siñder, -Ip; -A; -y tur-sıñdar, -Ip; -A; -y otır-sıñdar,

-Ip; -A; -y jatır-sıñdar, -Ip -; -A; -y jür-sizder, -Ip; -A; -y tur-sızdar, -Ip; -A; -y otır- sızdar, -Ip; -A; -y jatır-sızdar nş.)

Osı waḳıtḳa şeyin aḳımaḳtı tappay jürsiñder... 167/4-5

Oy, sender ne ḳılġan jansıñdar, nege talasıp jatırsıñdar”… 50/30-31

3. Çokluk Şahıs: (-Ip; -A; -y jür, -Ip; -A; -y tur, -Ip; -A; -y otır, -Ip; -A; -y jatır)

Balıḳtar ḳumıranıñ işinde erkin oynay almay jatır. 92/21-22

Basḳa patşanıñ balaları ḫannıñ ḳızın alıp jatır. 123/4-5 …kiyiminiñ tozıġı jetken eki kisi arşadan ot jaġıp uyıḳtap jatır. 15/34-35

⎯Sonaw alısta köringen ḳara tawdıñ eteginde ḳırıḳ ḳaraḳşı jol tosıp otır. 65/37-38 Şınardıñ basında alıp ḳara ḳustıñ balapandarı şırḳırap tur. 17/26-27 …tawday−tawday däwler kün kürkiregendey ḳorıldap uyıḳtap jatır. 19/4-5

…töbeniñ arġı jaġında eki ḳora ḳoy jayılıp jür. 140/16

…törde eki ḳız oynap otır… 30/7

Olumsuz çekimi; yardımcı fiilden sonra -ġan (-gan, -ḳan, -ken) ekinin sonrasında da “joḳ” edatının getirilmesiyle yapılır1.

Teklik Çokluk

1.ş. bil-ip jür-gen joḳ-pın (bilmiyorum) 1.ş. bil-ip jür-gen joḳ-pız (bilmiyoruz) 2.ş. bil-ip jür-gen joḳ-sıñ 2.ş. bil-ip jür-gen joḳ-sıñdar

bil-ip jür-gen joḳ-sız nş. bil-ip jür-gen joḳ-sızdar nş.

3.ş. bil-ip jür-gen joḳ 3.ş. bil-ip jür-gen joḳ

Metnimizde örneğine rastlanılmamıştır.

c. -(u)wda, -(ü)wde ekiyle yapılır.

1.t.ş. üyren-üwde-min (öyrenmekteyim) 1.t.ş. ḫatta-wda-mın (kaydetmekteyim) 2.t.ş. üyren-üwde-siñ 2.t.ş. ḫatta-wda-sıñ

üyren-üwde-siz nş. ḫatta-wda-sız nş.

3.t.ş. üyren-üwde 3.t.ş. ḫatta-wda

1.ç.ş. üyren-üwde-miz (öyrenmekteyiz) 1.ç.ş. ḫatta-wda-mız (kaydetmekteyiz) 2.ç.ş. üyren-üwde-siñder 2.ç.ş ḫatta-wda-sıñdar

üyren-üwde-sizder nş. ḫatta-wda-sızdar nş.

3.ç.ş. üyren-ü wde 3.ç.ş. ḫatta-wda

Metnimizde örneğine rastlanılmamıştır.

Bu yapının olumsuz çekimi ; -(u)wda, -(ü)wde zaman ekinden sonra “emes” edatının getirilmesiyle yapılır1_.

Teklik Çokluk

1.ş. al-uwda emes-pin (almıyorum) 1.ş. al-uwda emes-piz ( almıyoruz) 2.ş. al-uwda emes-siñ 2.ş. al-uwda emes-siñder

al-uwda emes-siz nş. al-uwda emes-sizder nş. 3.ş. al-uwda emes 3.ş. al-uwda emes

Metnimizde örneğine rastlanılmamıştır.

Belgede Kazak Türkçesiyle 'Kırgız halk ertegileri' (transkripsiyonlu metin- inceleme- sözlük) (sayfa 117-126)