GELECEK ZAMAN:

Gelecek zaman fiil çekimi, üç farklı şekilde yapılır.

a. Kzk. T.’nde “-ġalı, -geli, -ḳalı, -keli ” zarf-fiil eklerinden sonra süreklilik ifadesi

taşıyan “otır-, jatır-, tur-, jür-” yardımcı fiillerinden birinin getirilmesiyle de gelecek zaman karşılanmaktadır. Yakın gelecek zaman anlamı taşır.

1.t.ş.tik-keli jür-min(yakında)dikeceğim 1.t.ş. aş-ḳalı otır-mın (yakında) açacağım 2.t.ş. tik-keli jür-siñ 2.t.ş. aş-ḳalı otır-sıñ

tik-keli jür-siz nş. aş-ḳalı otır-sız nş.

3.t.ş. tik-keli jür 3.t.ş. aş-ḳalı otır

1.ç.ş. tik-keli jür-miz (yakında )dikeceğiz 1.ç.ş. aş-ḳalı otır-mız(yakında)açacağız 2.ç.ş. tik-keli jür-siñder 2.ç.ş. aş-ḳalı otır-sıñdar

tik-keli jür-sizder nş. aş-ḳalı otır-sızdar nş. 3.ç.ş. tik-keli jür 3.ç.ş. aş-ḳalı otır

1. Teklik Şahıs: (-geli jür-min, -keli-jür-min, -ġalı otır-mın, -ḳalı otır-mın, -ġalı tur-

mın,- ḳalı tur-mın,- ġalı jatır-mın -ḳalı jatır-mın)

“Kelinimniñ ḳarnı aşıp ḳaladı−aw dep temir üydi buzıp, tamaḳ bergeli jatırmın..

3. Teklik Şahıs: (-geli jür, -keli jür, -ġalı otır, -ḳalı otır, -ġalı tur,- ḳalı tur,- ġalı jatır,

-ḳalı jatır)

... ḫan saylaġalı jatır... 83/17

... meni soyġalı jatır... 73/34

...seni aġañ alġalı jatır... 70/23

3. Çokluk Şahıs: (-geli jür, -keli jür, -ġalı otır, -ḳalı otır, -ġalı tur,- ḳalı tur,- ġalı

jatır, -ḳalı jatır)

... barlıḳ ḳızdar ajaldan ḳutılġalı tur... 130/28-29

Metnimizde teklik 2. şahıs ile çokluk 1. ve 2. şahıs örneğine rastlanılmamıştır. Bu ekin olumsuz çekimi; yardımcı fiilden sonraki -ġan, (-gen, -ḳan, -ken) ekinden sonra “joḳ” edatının getirilmesiyle yapılır1.

Teklik

1.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ-pın (oturmayacağım) 2.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ-sıñ otır-ġalı tur-ġan joḳ-sız nş.

3.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ

Çokluk

1.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ-pız (oturmayacağız) 2.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ-sıñdar

otır-ġalı tur-ġan joḳ-sızdar nş. 3.ş. otır-ġalı tur-ġan joḳ

Metnimizde örneğine rastlanılmamıştır.

b. Ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekinin getirilmesiyle yapılır. 1.t.ş. kiy-e-min (giyeceğim) 1.t.ş. oḳı-y-mın (okuyacağım)

2.t.ş. kiy-e-siñ (giyeceksin) 2.t.ş. oḳı-y-sıñ (okuyacaksın)

kiy-e-siz nş. oḳı-y-sız nş.

3.t.ş. kiy-edi (giyecek) 3.t.ş. oḳı-ydı (okuyacak)

1.ç.ş. kiy-e-miz (giyeceğiz) 1.ç.ş. oḳı-y-mız (okuyacağız)

2.ç.ş. kiy-e-siñder (giyeceksiniz) 2.ç.ş. oḳı-y-sıñdar (okuyacaksınız) kiy-e-sizder nş. oḳı-y-sızdar nş.

3.ç.ş. kiy-edi (giyecekler) 3.ç.ş. oḳı-ydı (okuyacaklar)

1. Teklik Şahıs: (-a-mın, -e-min, -y-min, -y-mın)

⎯ Jaraydı, ḫanım, aytḳanıñızdı orındaymın… 58/5

... ḳazınamdı jäne ḳızımdı beremin... 157/21-22

…men sol tüsimde körgen ḳızdı izdep, jer kezip tentirep ketemin”… 150/16-17

... onı saġan keyin aytamın... 8/5

2. Teklik Şahıs: (-a-sıñ, -e-siñ, -y-sıñ, -y-siñ; -a-sız, -e-siz, -y-sız, -y-siz nş.

...bir jaġında bes kisi eki jaḳ bolıp soġısıp jatḳanın köresiz. 104/12-13

Eger tapsam ne beresiz... 6/21

...ḫanġa bildirmesten saḳıynanı Güldizarġa körsetesiz. 105/15

...jerinen jer böldirip alıp ne ḳılasıñ... 40/18-19

…ḳanjardıñ järdemimen baḳıttı bolıp, muratıña jetesiñ… 30/36-37

... sonan meniñ sözimniñ şındıġın öz köziñmen köresiñ… 158/11-12

Tulparımdı sınaysıñ... 63/13

...tösoramaldı ḫannıñ aldına ḳoyasız. 105/13-14

3. Teklik Şahıs: (-a-dı, -e-di, -y-dı, -y-di)

⎯ Apa, erteñ şaharda ülken bazar boladı. 60/36

...aynala kädimgidey jarḳıradı. 18/4

…jer jarılıp, jol aşıladı. 4/37

Küytuw küñdi jeydi. 40/32

...üş ret aspanġa şıġadı. 17/37-38

1. Çokluk Şahıs: (-a-mız, -e-miz, -y-mız, -y-miz)

...bal araḳtı sizge usınamız. 43/32

Endi darıyadan ḳaytıp ötemiz? 28/30

...kimniñ aḳımaḳ ekenin biz ḳaydan bilemiz? 165/8

Munıñ amalın äli de bolsa tabamız... 121/18

Sodan keyin ekewmiz ḳuyrıġımızdan eki tal tastaymız. 108/41

2. Çokluk Şahıs: (-a-sıñdar, -e-siñder, -y-sıñdar, -y-siñder; -a-sızdar, -e-sizder, -y-

sızdar, -y-sizder nş.)

Arada köp waḳıt ötpey balalı bolasıñdar... 10/5-6

3. Çokluk Şahıs: (-a-dı, -e-di, -y-dı, -y-di)

“Munan arı bara jatḳanıñda eki buwra ḳaşıp şıġadı… 37/23-24

Bu ekin olumsuz çekimi; zaman ekinden sonra -ma (-me, -ba, -be, -pa, -pe) ekinin getirilmesiyle yapılır.

Teklik Çokluk

1.ş. aş-pa-y-mın (açmayacağım) 1.ş. aş-pa-y-mız (açmayacağız)

2.ş. aş-pa-y-sıñ 2.ş. aş-pa-y-sıñdar

aş-pa-y-sız nş. aş-pa-y-sızdar nş.

3.ş. aş-pa-ydı 3.ş. aş-pa-ydı

1. Teklik Şahıs: (-ma-y-mın,-me-y-min,-ba-y-mın,-be-y-min, -pa-y-mın, -pe-y-min)

... äytpese bosatpaymın... 24/1

Bul etti jemeymin... 82/20

Dıydarıña toymaymın... 71/24

Ḳanday ekenine ḳaramaymın... 55/9-10

Men artıñızdan ḳalmaymın... 73/3-4

Men äkemdi körmeymin... 71/23

Seni jazaġa tartpaymın. 21/31-32

2. Teklik Şahıs: (-ma-y-sıñ, -me-y-siñ, -ba-y-sıñ, -be-y-siñ, -pa-y-sıñ, -pe-y-siñ, -

ma-y-sız, -me-y-siz, -ba-y-sız, -be-y-siz, -pa-y-sız, -pe-y-siz nş.)

3. Teklik Şahıs: (-ma-y-dı, -me-y-di, -ba-y-dı, -be-y-di, -pa-y-dı, -pe-y-di)

...biraḳ ol jol tınış jäne saġan kesip keltiretin eşnärse bolmaydı. 117/12-13 …bir şamalı ḳaşıḳtıḳtan keremet jarḳıraġan ädemi üy közin arbaydı. 106/13-14

Ol ḳızdı senen bölek eşkim ayıḳtıra almaydı. 120/8-9

…ol maġan jaḳsılıḳpen ḳız bermeydi… 35/16-17

...onı sileyte sabaydı. 84/24

... öytpeseñ alısıp äliñ, küresip küşiñ jetpeydi... 13/36-37

1. Çokluk Şahıs: ( -ma-y-mız, -me-y-miz, -ba-y-mız, -be-y-miz, -pa-y-mız, -pe-y-

miz)

Biz tirimizde tiymeymiz... 108/10

... ḳoyşını ḫandıḳḳa kötermeymiz... 128/29

3. Çokluk Şahıs: (-ma-y-dı, -me-y-di, -ba-y-dı, -be-y-di, -pa-y-dı, -pe-y-di)

Ḫaywandar senderge tiymeydi. 4/34

Metnimizde çokluk 2. şahıs örneğine rastlanılmamıştır.

c. -maḳ (şı), -mek(şi), -baḳ(şı), -bek(şi), -paḳ(şı), -pek(şi) ekiyle yapılır.

Ek; ünlülerden ve l, r, w (v), y, seslerinden sonra -maḳ(şı), -mek(şi); m, n, ñ, z seslerinden sonra -baḳ(şı), -bek(şi); k, p, t, s, ş seslerinden sonra -paḳ(şı), -pek(şi) şeklinde kullanılır1.

Teklik

1.ş. köris-pek-pin ( görüşeceğim, görüşmek niyetindeyim.) 2.ş. köris -pek-siñ (görüşmek niyetindesin)

köris-pek-siz nş.

3.ş. köris-pek (görüşmek niyetinde) Çokluk

1.ş. köris-pek-piz (görüşmek niyetindeyiz) 2.ş. köris-pek-siñder (görüşmek niyetindesiniz) köris-pek-sizder nş.

3.ş. köris-pek (görüşmek niyetindeler)

1. Teklik Şahıs: (-maḳ-pın, -mek-pin, -baḳ-pın, -bek-pin, -paḳ-pın, -pek-pin, -

maḳşı-min, -mekşi-min, baḳşı-mın, -bekşi-min, paḳşı-mın, pekşi-min)

.. men ḳaydan ḳul bolmaḳpın... 159/17

2. Teklik Şahıs: (-maḳ-sıñ, -mek-siñ, -baḳ-sıñ, -bek-siñ, -paḳ-sıñ, -pek-siñ, -maḳşı- sıñ, -mekşi-siñ, baḳşı-sıñ, -bekşi-siñ, paḳşı-sıñ pekşi-siñ; -maḳ-sız, -mek-siz, -baḳ-sız, - bek-siz, -paḳ-sız, -pek-siz, -maḳşı-sız, -mekşi-siz, baḳşı-sız, -bekşi-siz, -paḳşı-sız, - pekşi-siz nş.)

“Käne, ne suramaḳşısıñ?”… 146/22-23

3. Teklik Şahıs: (-maḳ, -mek, -baḳ, -bek, -paḳ, -pek, -maḳşı, -mekşi, -baḳşı, -bekşi, -paḳşı, -pekşi)

..eger besinen ḳalsa, ḫan olardıñ basın almaḳ. 153/13-14 Endi şal jolbarıs bolıp kelip, seni almaḳşı. 41/8-9

…ḳızı da joġalmaḳ. 71/6

…öytkeni, aytḳan antın orındamasa bäribir ölmekşi… 71/4-5

Sonda kök besti: “Endi şal jolbarıs bolıp kelip, seni almaḳşı. 41/8-9 3. Çokluk Şahıs: (-maḳ, -mek, -baḳ, -bek, -paḳ, -pek, -maḳşı, -mekşi, -baḳşı, -bekşi, -paḳşı, -pekşi)

Öytkeni ḫannıñ ruḳsatı boyınşa ḳızdar besinge şeyin ġana bazarlamaḳ.. 153/12-13 Metnimizde çokluk 2. ve 3. şahıs örneğine rastlanılmamıştır.

Bu ekle yapılmış çekim, gelecekte yapılacak, olacak iş için bir amacı , kesin bir niyeti, gerekliliği ve mecburiyeti ifade eder. kek al-makşı-mın “öç almak niyetindeyim, öç alayım”1.

Bu ekin olumsuzu; zaman ekinden sonra getirilen “emes” edatıyla yapılır2.

1 _{Öner, 1998: 203-204-206.} 2 _{Kaliyev, 1995: 54.}

Teklik Çokluk

1.ş. ḳıl-maḳ emes-pin (yapmayacağım) 1.ş. ḳıl-maḳ emes-piz (yapmayacağız) 2.ş. ḳıl-maḳ emes-siñ 2.ş. ḳıl-maḳ emes-siñder

ḳıl-maḳ-emes-siz nş. ḳıl-maḳ-emes-sizder nş.

3.ş. ḳıl-maḳ emes 3.ş. ḳıl-maḳ emes

3. Teklik Şahıs: (-maḳ(şı) emes-pin, meḳ(şi) emes-pin, baḳ(şı) emes-pin, beḳ(şi) emes-pin, paḳ(şı) emes-pin, peḳ(şi) emes-pin)

...onı öltire de almaḳ emes... 126/15-16

Metnimizde teklik 3. şahıs dışında örneğine rastlanılmamıştır.

E.5.2. DİLEK KİPLERİ