GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN:

Kazak Türkçesi’nde görülen geçmiş zaman ifadesi üç şekilde karşılanır.

a. -dı, -di; -tı, -ti ekiyle yapılır.

1.t.ş. jaz-dı-m (yazdım) 1.t.ş. ber-di-m (verdim) 2.t.ş. jaz-dı-ñ (yazdın) 2.t.ş. ber-di-ñ (verdin)

jaz-dı-ñız nş. ber-di-ñiz nş.

3.t.ş. jaz-dı (yazdı) 3.t.ş. ber-di (verdi)

1.ç.ş. jaz-dı-ḳ (yazdık) 1.ç.ş. ber-di-k (verdik)

2.ç.ş. jaz-dı-ñdar (yazdınız) 2.ç.ş. ber-di-ñder (verdiniz)

jaz-dı-ñızdar nş. ber-di-ñizder nş.

3.ç.ş. jaz-dı (yazdılar) 3.ç.ş. ber-di (verdiler)

1. Teklik Şahıs: (-dı-m, -di-m, -tı-m, -ti-m)

Altınköl şıġıs tarapta perilerdiñ ḳolında boladı dep estidim. 92/22-23 …at mingen bir suluw ḳızdıñ şınardıñ basına Ḳonġanın kördim. 3/20-21 Aylam tawsılıp, küni−tüni jıladım, şıbın jannan küder üzip, jaḳsı körgen wäzirmen

aḳıldastım. 159/32-33

Endi men ol attıñ tilin şeşilmes ḳılıp bayladım. 12/32-33 “El−jurtımızdı jaw şawıp, dalada ḳaldım. 7/2 …er jürek batır, ḳalıs adamdardan el basşısın dayındadım. 15/14-15

Jolda bir kisige jolıḳtım. 158/18-19

…ḳızdı onıñ aldına tastap, onıñ aldındaġı ul balanı özim aldım. 64/8-9

Men ḳız tuwdım.

Men otız basḳışına şıġıp, ḳorḳıp ḳaytadan tüstim… 31/31-32 Men sol arpalardı tezeginen ayırıp, ḳayta juwıp, ḳurġatıp, ḳaytalap berdim.62/38-39

⎯Minekiy, ḫanım, sizdiñ buyrıġıñızdı orındadım. 55/24

…onan ḳuyrıġı şolaḳ sarı iyti bar ekendigin bildim. 158/39-40

“Pälen kün sender toy toyladıñdar, men ḳoy ḳaytardım. 33/29-30

…sondıḳtan men olardı örtep ḳurttım. 89/23-24

Taġdır aydap siz meniki, men seniki boldım. 103/20-21

2. Teklik Şahıs: (-dı-ñ, -di-ñ, -tı-ñ, -ti-ñ; -dı-ñız, -di-ñiz, -tı-ñız, -ti-ñiz nş.)

…biraḳ ana ıstıḳta elirip, salḳında jaḳsı jüretinin ḳaydan bildiñ?... 63/30-31

Mına bayḳustıñ ayaġın nege sındırıp kettiñ? 116/9-10

Onıñ közinşe “ayt ta, ayt” dep mazamdı aldıñ. 31/21

⎯Sen meni tiriltip aldıñ. 117/31

“Tulpardıñ sının tuwra ayttıñ… 63/29-30

3. Teklik Şahıs: (-dı, -di, -tı, -ti)

Bala börige minip, közin jumdı. 21/38

Ḫan: “Kirsin!” ⎯dep ruḳsat berdi. 170/16

Östip bala uzaḳ jol jürdi. 117/24

Şınarbay kiyiktiñ etin arḳalap, üyge keldi. 6/42-43

1. Çokluk Şahıs: (-dıḳ, -dik, -tıḳ, -tik)

Biz Mısır şaharına köşip kettik. 100/18-19 Duwanalarġa ḳayır sadaḳa, şapan berip uzattıḳ. 145/8-9

…endi enşiden şınımen−aḳ ḳur ḳalatın boldıḳ. 19/27-28

Kelgen ḳonaḳtardıñ bärin birdey küttik. 145/7-8

...şınında, ḳudaydıñ ulı ma dep oyladıḳ. 33/23

Toydı sonday jaḳsı ötkerdik. 145/7

2. Çokluk Şahıs: (-dı-ñdar, -di-ñder, -tı-ñdar, -ti-ñder; -dı-ñızdar, -di-ñizder, -tı-

ñızdar, -ti-ñizder nş.)

…jardıñ tübine kömip, bul elden ketiñder. 138/9-10

mende alasılarıñ bolsa aytıñdar… 128/6-7

⎯ Nege keşiktiñder! 102/9 Pälen kün sender toy toyladıñdar... 33/29

3. Çokluk Şahıs: (-dı, -di, -tı, -ti)

…attarı ırġayday, özderi torġayday boldı. 3/30-31 Ormandaġı jırtḳış ḫaywandardıñ dawısınan ḳulaḳtarıñ tunadı. 4/30-31-33

Şınarbay men dosı aşıḳtı jıyılġan eldiñ arasınan şaşımen tartıp, köterip alıp, közden

ġayıp boldı. 7/33-34-35 Görülen geçmiş zamanın bu şeklinin olumsuzu, -ma, (-me, -ba, -be, -pa, -pe) ekinin

getirilmesiyle yapılır.

Teklik Çokluk

1.ş. oyla-ma-dı-m (düşünmedim) 1.ş. oyla-ma-dı-ḳ (düşünmedik)

2.ş. oyla-ma-dı-ñ 2.ş. oyla-ma-dı-ñdar oyla-ma-da-ñız nş. oyla-ma-dı-ñızdar nş. 3.ş. oyla-ma-dı 3.ş. oyla-ma-dı

1. Teklik Şahıs: (-ma-dı-m, -me-di-m, -ba-dı-m, -be-di-m, -pa-dı-m, -pe-di-m

-ma-tı-m, -me-ti-m, -ba-tı-m, -be-ti-m, -pa-tı-m, -pe-ti-m)

…jolda ḳonıp−tünep jürgendi körmedim… 130/7-8

⎯ Rum patşanıñ Ḳaraközayım degen ḳızı maġan eki ret jolıġıp, eki jolı da ḳuwıp

jete almadım. 86/23-24

2. Teklik Şahıs: (-ma-dı-ñ, -me-di-ñ, -ba-dı-ñ, -be-di-ñ, -pa-dı-ñ, -pe-diñ, -ma-tı-ñ, -

me-ti-ñ, -ba-dı-ñ, -be-ti-ñ, -pa-tı-ñ, -pe-ti-ñ; -ma-dı-ñız, -me-di-ñiz, -ba-dı-ñız, -be- di-ñız, -pa-dı-ñız, -pe-diñiz, -ma-tı-ñız, -me-ti-ñiz, -ba-tı-ñız, -be-ti-ñiz, -pa-tı-ñız, - pe-ti-ñiz, nş. )

…ana ḫalıḳ jıynalġan bäsekege aparmadıñ. 172/4-5

Saġan aytsa, tilin almadıñ. 38/21-22

3. Teklik Şahıs: (-ma-dı, -me-di, -ba-dı, -be-di, -pa-dı, -pe-di, -ma-tı, -me-ti, -ba-tı,

-be-ti, -pa-tı, -pe-ti)

Abılay kögerşin ḳanday äreket jasasa da bosatpadı. 93/23-24

Aḳırı istiñ jamandıḳpen biterin sezgen ḫan köpke deyin kelispedi. 94/1-2 Awıldaġı onı⎯munı bilgen emşilerdiñ ḳolınan eşnärse de kelmedi. 57/1-2

Biraḳ ḫannıñ küyew balası tabılmadı. 33/41-42

endi sayman eter tisim de ḳalmadı… 26/17-18

Ḫan bul sözge könbedi, eli ḫandı mazalawın ḳoymadı. 129/24-25

…irep otırıp belge kelgende de aytpadı, kökjelkege kelgende de aytpadı... 36/26-27 “Ḳustıñ jüregi jarılıp ölse kerek” dep, ḫan şek keltirmedi. 69/6-7

Ne bäle bolġanın eşkim tüsinbedi. 172/31-32

1. Çokluk Şahıs: (-ma-dı-ḳ, -me-di-k, -ba-dı-ḳ, -be-di-k, -pa-dı-ḳ, -pe-di-k, -ma-tı-

ḳ, -me-ti-k, -ba-dı-ḳ, -be-ti-k, -pa-tı-ḳ, -pe-ti-k)

...bala ḳalmaġan Sarıbay ḫandı körmedik pe? 129/23-24

...may alıp kel demedik pe ? 168/28

3. Çokluk Şahıs:

…ḳalıs kisiler arlı−berli ötip köredi, biraḳ muzdan min taba almadı. 96/17-18 Metnimizde çokluk 2. şahıs örneğine rastlanılmamıştır.

b. -ġan, -gen, -ḳan, -ken ekiyle yapılır.

1.t.ş. bez-gen-min (bıktım, bezdim) 1.t.ş. ḳuwıl-ġan-mın (kovuldum) 2.t.ş. bez-gen-siñ (bıktın) 2.t.ş. ḳuwıl-ġan-sıñ (kovuldun)

bez-gen-siz nş. ḳuwıl-ġan-sız nş. 3.t.ş. bez-gen (bıktı) 3.t.ş. ḳuwıl-ġan (kovuldu) 1.ç.ş. bez-gen-biz (bıktık) 1.ç.ş. ḳuwıl-ġan-bız (kovulduk) 2.ç.ş. bez-gen-siñder (bıktınız) 2.ç.ş.ḳuwıl-ġan-sıñdar (kovuldunuz)

bez-gen-sizder nş. ḳuwıl-ġan-sızdar nş.

3.ç.ş. bez-gen (bıktılar) 3.ç.ş. ḳuwıl-ġan (kovuldular)

Bu ek, görülen geçmiş zamanı ifade etmekle birlikte, öğrenilen geçmiş zamanı da karşılayabilir1.

1. Teklik Şahıs: (-ġan-mın, -gen-min, -ḳan-mın, -ken-min)

…kök jorġanı periniñ şaharınan alġanmın… 50/8 ⎯Men bul Zıyfırımġa kelgenderdi ölimnen ḳutḳarıp ḳaluw üşin ġana kelgenmin.

126/39-40

…men jerde jügirgenmin, sonda Alıp ḳara ḳustan men ozıp, onıñ tulparın utıp

alġanmın. 88/14-15

Men üyden şıḳḳanda basḳa maḳsatpen şıḳḳanmın. 103/19 ..öz közimmen bir körip sınayın degenmin… 148/43-44

2. Teklik Şahıs: (-ġan-sıñ, -gen-sin, -ḳan-sıñ, -ken-siñ; -ġan-sız, -gen-siz, -ḳan-sız, -

ken-siz nş.)

Anam öner suraġanda eki düniyeni alaḳanımdaġıday bilemin degensiñ… 28/22-23 ⎯ Siz maġan meniñ elimde joḳ, jerimde joḳ bir öner üyrenip kel degensiz.62/3-4

3. Teklik Şahıs: (-ġan, -gen, -ḳan, -ken)

Bayaġı elmen birge ḫannıñ balası da barġan. 136/18

Balanıñ bir ḳarındası turmısḳa şıḳḳan… 70/5

Ekewiniñ baḳıtı, ömiri jäne ölimi birge bolsın”⎯ dep batasın bergen. 4/19-20

iyinniñ awzı taspen bekitilgen… 47/7

“Joḳ, eliniñ sözin tiri sıylamaydı degen… 128/12-13

“Seniñ Egizbek, Segizbek degen eki aġañ bolġan. 10/35-36

… seni şınardıñ tübinde tuwġan. 4/14

1. Çokluk Şahıs: (-ġan-bız, -gen-biz, -ḳan-bız, -ken-biz)

... aytḳanıñızdı orındatamız dep sendirgenbiz... 128/32-33

Duwana toyġa kelgende bergenbiz... 145/25

…ekewmiz bästesip jarısḳanbız… 88/13

... Şuḳtıḳul degen eki däw alıp ketti dep estigenbiz.. 10/38

...urlaġan buyımdardı jardıñ tübine kömgenbiz.. 138/2

3. Çokluk Şahıs: (-ġan, -gen, -ḳan, -ken)

…bizdiñ patşanıñ uldarı da barıp, söylete almay, ölimge duwşar bolġan. 124/33-34

Oġan barġan kisi köp bolġan… 65/2

Wäzir men seniñ anañ bayaġıda o düniyelik bolıp ketken. 159/22-23 Metnimizde çokluk 2. şahıs örneğine rastlanılmamıştır.

Olumsuz çekimi; -ġan (-gen, -ḳan, -ken) ekinden sonra “joḳ / emes” edatlarından birinin getirilmesiyle yapılır1.

Teklik Çokluk

1.ş. kör-gen emes-pin (görmedim) 1.ş. kör-gen emes-piz (görmedik)

2.ş. kör-gen emes-siñ 2.ş. kör-gen emes-siñder

kör-gen emes-siz nş. kör-gen emes-sizder nş.

3.ş. kör-gen emes 3.ş. kör-gen emes

Bazen de -ma, (-me, -ba, -be, -pa, -pe) olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır. kel- me-gen-min (gelmedim)

1. Teklik Şahıs: (-ġan emes-pin, -gen emes-pin, -ḳan emes-pin, -ken emes-pin, -ġan

joḳ-pın, -gen joḳ-pın, -ḳan joḳ-pın, -ken joḳ-pın)

Bul şaharda sendey balanı körgen emespin... 60-14-15

“Joḳ, uyıḳtaġan joḳpın”… 135/1

Men aytḳanımnan ḳaytḳan emespin… 65/21-22 Men sırımdı eş adamġa bildirgen joḳpın. 166/27-28 Munday awḳattı işip körgen emespin… 106/43

…olardı men urlap alġan joḳpın… 146/33-34

2. Teklik Şahıs: (-ġan emes-siñ, -gen emes-siñ, -ḳan emes-siñ, -ken emes-siñ, -ġan

joḳ-sıñ, -gen joḳ-sıñ, -ḳan joḳ-sıñ, -ken joḳ-sıñ; -ġan emes-siz, -gen emes-siz, -ḳan emes-siz, -ken emes-siz, -ġan joḳ-sız, -gen joḳ-sız, -ḳan joḳ-sız, -ken joḳ-sız nş.)

...añġa şıḳḳan joḳsıñ... 52/2

Biraḳ sen meniñ eñbegimdi aḳtaġan joḳsıñ. 116/34-35

3. Teklik Şahıs: (-ġan emes, -gen emes, -ḳan emes, -ken emes, -ġan joḳ, -gen joḳ

-ḳan joḳ, -ken joḳ)

Biraḳ äyel alġan joḳ… 129/19-20

…bul tegin kisi körinbeydi, onı aytḳan joḳ. 66/13

Ḫan aşuwlanġan joḳ… 95/25

…ömirinde jaḳsılıḳ körmegen… 141/27-28 …sol boyda baydıñ balası ḳaytḳan joḳ… 27/5

Sayatşı jawabın kidirtken joḳ… 148/19

Şınarbayġa peri ḳızdı körüwge mümkindik bolġan joḳ. 7/27-28

1. Çokluk Şahıs: (-ġan emes-piz, -gen emes-piz, -ḳan emes-piz, -ken emes-piz, -ġan

joḳ-pız, -gen joḳ-pız, -ḳan joḳ-pız, -ken joḳ-pız)

..eşteñesin ḳurtḳan joḳpız... 138/2-3

Körgen joḳpız, bilgen joḳpız. 79/43

2. Çokluk Şahıs: (-ġan emes-siñder, -gen emes-siñder, -ḳan emes-siñder, -ken

emes-siñder, -ġan joḳ-sıñdar, -gen joḳ-sıñdar, -ḳan joḳ-sıñdar, -ken joḳ-sıñdar; -ġan emes-sizder, -gen emes-sizder, -ḳan emes-sizder, -ken emes- sizder, -ġan joḳ- sızdar, -gen joḳ-sızdar, -ḳan joḳ-sızdar, -ken joḳ-sızdar nş.)

...kedey dep bölgen joḳsıñdar ma? 145/4-5

c. -atın, -etin ; -ytın, -ytin1 ekiyle yapılır: Bu ek her ne kadar basit zaman olsa da,

eklendiği fiile geniş zamanın hikayesi anlamını katar.

Teklik Çokluk

1.ş. oyla-ytın-mın (düşünürdüm) 1.ş. oyla-ytın-bız (düşünürdük) 2.ş. oyla-ytın-sıñ (düşünürdün) 2.ş. oyla-ytın-sıñdar(düşünürdünüz)

oyla-ytın-sız nş. oyla-ytın-sızdar nş.

3.ş. oyla-ytın (düşünürdü) 3.ş. oyla-ytın (düşünürlerdi)

2. Teklik Şahıs: (-atın-sıñ, -etin-siñ, -ytın-sıñ, -ytin-siñ; -atın-sız, -etin-siz, -ytın-

sız, -ytin-siz nş.)

Sen de künde şınardıñ tübine kelip, asıḳ oynaytınsıñ”… 4/23

3. Teklik Şahıs: (-atın, -etin; -ytın, -ytin)

Al patşa ḳızdıñ atı ⎯ Rabıyzañġa bolatın. 102/32-33

⎯ Äkeñ be? Äkeñ tawġa tor ḳurıp, ḳus ustaytın. 91/12

⎯ Darıyadan balıḳ ustaytın. 91/20

Biraḳ onıñ uyıḳtap ḳalġanın Saġat biletin. 134/36 Ḳıranḳara ḳanattılardıñ, ḫaywandardıñ, ösimdikterdiñ tilin biletin… 87/35-36

Sol ḳız öskende ärdayım şınardıñ basında oynaytın. 4/20-21

Sol küni ḫan da añġa şıḳḳan bolatı. 48/32-33

3. Çokluk Şahıs: (-atın, -etin, -ytın, -ytin)

…ḳolġa tüsken kisilerdiñ bäri: “Balam jas edi, ata−anam käri edi” dep

jılaytın… 66/11-12

Metnimizde teklik 1. şahıs ile çokluk 1. ve. 2. şahıs örneğine rastlanılmamıştır. Bu ekin olumsuz çekimi; zaman ekinden önce getirilen -ma, (-me, -ba, -be, -pa, - pe) olumsuzluk ekiyle yapılır.

1 _{Bu ek Kazak Türkçesi ile ilgili çoğu kaynakta, görülen geçmiş zaman eki olarak gösterildiğinden biz de}

bu madde altında belirttik. Ancak çeşitli metinlerdeki anlamları göz önüne alındığında ekin geniş, hatta gelecek zaman olma ihtimali de göz ardı edilmemelidir. bkz. KFZK. , s. 57-59. ; BKT., s.151-152.

Teklik Çokluk

1.ş. ḳıl-ma-ytın-mın 1.ş. ḳıl-ma-ytın-bız

2.ş. ḳıl-ma-ytın-sıñ 2.ş. ḳıl-ma-ytın-sıñdar

ḳıl-ma-ytın-sız nş. ḳıl-ma-ytın-sızdar nş.

3.ş. ḳıl-ma-ytın 3.ş. ḳıl-ma-ytın

3. Teklik Şahıs: (-ma-ytın-mın, -me-ytin-min, -ba-ytın-mın, -be-ytin-min, -pa-ytın- mın, -pe-ytin-min)

Buġan deyin bala eki aġasınıñ joġalġanın bilmeytin. 10/19

Ḫannıñ balası eşteñe bilmeytin... 126/10-11

Metnimizde teklik 3. şahıs dışında örneğine rastlanılmamıştır.

Belgede Kazak Türkçesiyle 'Kırgız halk ertegileri' (transkripsiyonlu metin- inceleme- sözlük) (sayfa 126-134)