FİİLİMSİLER: 1 İsim-fiiller:

Bu sahada görülen isim-fiil eki tektir.

-w, -uw, -üw:

Bir küni bala oḳuwġa (okumaya) ketkennen keyin… 116/22

… degen perzenttiñ ünin estüwge (işitmeye) zar bolıptı. 46/7 Eki balası sol ḳustı tawıp kelüw (gelmek) üşin “baramız” … 14/36 …erkek, ne äyel ekenin bilüw (bilmek) üşin buġan urşıḳ saptatayıḳ. 76/23-24 …jemis terüwge (toplamaya) järdemdesip, tez jöneltip jiberedi. 134/14-15 Kempir ḳara nardı bazarda satuw üşin (satmak) bir top kisimen 60/41-42 olardı amalın tawıp öltirmesek, bılay öltirüw (öldürmek) ḳıyın. 12/36 … onı tabuw (bulmak) balanıñ ġana ḳolınan keledi, ⎯ deydi. 92/5-6

…sol tawıḳtıñ ḳanat etin aluw (almak) üşin… 83/41-42

… terektiñ tübin ḳazuwġa (kazmaya) kirisedi. 26/5

E.3.2. Zarf Fiiller:

Bu sahada görülen zarf fiil ekleri şunlardır.

-p (-ip, -ıp): Kazak Türkçesi’nde yaygın bir kullanıma sahiptir.

… at minip (binip), üstine temir sawıt ton kiyip (giyip), 3/26

⎯ Biz üşewmiz ḳızdıñ bölmesine kirip (girip)… 124/37

1 _{Gülnaz İşlek, (2001): Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesinde Birleşik Fiil ve Fonksiyonları, Dokuz}

Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Şerif Ali Bozkaplan), İzmir: s. 32.

Ḫan tizesin bügip (büküp), 163/32

Janädil anasın tanıp (tanıyıp), 39/2-3

Ḳalġan tobıḳtay etti jep (yiyip), 40/12

…ḳarawıl ḳoyıp (koyup), är küni kezektesip… 3/12

Ḳarıya balanıñ sözin tıñdap (dinleyip)… 4/6-7

… meyman kelse ḳoy soyıp (soyup), 139/36

… onıñ basındaġı ḳızıl almadan bir üzip (koparıp) je, 48/18

Onıñ sözine ḳatını ḳarḳıldap külip (gülüp)… 170/2

Onıñ tilin de üyretip (öğretip)… 56/25

… suñḳıldaġan ḳuzġını joḳ jerlerden ötip (geçip), 3/30

… şuñḳır ḳazıp (kazıp), ol şuñḳırġa suw toltırıp (doldurup), 116/16 … tört şımşım topıraḳ saladı, ḳapşıḳ tolıp (dolup), 80/40

Tün işinde urıdan ḳorḳıp (korkup), 168/3

…üyden şıġıp (çıkıp), ortanşı baydikine keledi. 141/1

Üyine kelip (gelip), 98/28

-may, -mey, -bay, -bey, -pay, -pey: Kelimeye “–madan, -meden” anlamı katar.

…ayaġınan ustamay (yakalamadan) ḳanatınan ḳarmap alıp şıḳ”, 21/4-5

Arada köp kün ötpey (geçmeden) Sarıbay ḫan öldi, 128/24

Artıña ḳaramay (bakmadan) kete ber”, ⎯ deydi. 40/32-33

Bala üş kün tamaḳ işpey (yemeden), 11/1

… bası kerek bolatın, ⎯ dep tawıḳtı jemey (yemeden) ḳoyadı. 82/21 Ḫannıñ bir jigiti artınan barıp, tappay (bulmadan) ḳayta keledi. 67/30-31 … ḳorıḳpay (korkmadan) ḳolıñdı salıp jey ber”, ⎯ dedi. 171/20

Ḳuwşüke tartınbay (çekinmeden) işke enedi. 56/3

Şekerḫan ḳızdı üyine jibermey (göndermeden) üş kün alıp jattı da, 35/13-14 -a , -e, -y: Kelimeye “-arak, -erek” anlamı katar. Çoğunlukla birleşik fiillerde kullanılır.

Bala eseyip, balalarmen asıḳ oynay bastaydı. 80/43; 81/1

…bala saḳanı ilip alıp, ḳaşa jöneldi. 25/13-14

Däw maydı bılşıldata şaynap jutıp jiberip… 94/24

-ġanda, -gende, -ḳanda, -kende: Bu ek, eklendiği kelimeye “-dığında, -diğinde,

-dığı zaman; ınca,-ince, anlamları katar.

“Balam, saġan ne boldı?”⎯ dep suraġanda (sorunca,sorduğunda), 3/18-19 Biraz kün ötkende (geçince) ḫan ekinşi şarttı orındadı. 69/8 Eki ret jıḳḳanda (yıkınca,yenince) ḳız täjin tüsirip jiberedi. 102/39 Ḳarnı aşḳanda (açıkınca, acıktığı zaman) ḳutışadaġı gül azıḳtan, 17/15-16 Olarmen añġa şıḳḳanda (çıkınca,çıktığında) sen uwlanıp öletin ediñ, 89/22-23 …sol şahardıñ şetine jetkende (ulaşınca, ulaştığına) kök jorġanı… 50/3-4 …toġaydıñ işine kelgende (gelince,geldiği zaman),bir böri tap beredi.20/33-34 Uşıp kelip ḳonġanda (konunca,konduğu zaman), şınar üş ret jerge tiyip,17/37 … üyge kiredi. Ol kirgende (girince) totı sayramay ḳoyadı. 49/33-34

-ġanşa, -genşe, -ḳanşa, -kenşe: Kelimeye “-e kadar, -a kadar; -ıncaya kadar, -

inceye kadar” anlamı katar.

…alpıs jasḳa şıḳḳanşa (girine kadar) perzent körmeydi. 97/3 Äyeli üyge kirip, ḳılmıñdap ḫandı şaḳırġanşa (çağırana kadar) … 69/34-35

…ḫan: “Osı jasḳa kelgenşe (gelene kadar)“iñgä” degen balanıñ ünin..44/15-16 Ḫannıñ sözine kelisip: “Tañ atḳanşa (tan atıncaya kadar) oḳıp şıġıp…155/39 …et piskenşe (pişene kadar, pişinceye kadar) ülken bir kemeni… 28/39-40 … ḳarnıñ jarılġanşa (yarılana kadar, yarılıncaya kadar) jeysiñ, 33/19 …osınşa jasḳa jetkenşe (ulaşıncaya kadar) munday suluw äyelderdi..106/22-23

… ulına ölgenşe (ölene kadar, ölünceye kadar) ursıp, 72/6

-mayınşa, -meyinşe, -bayınşa, -beyinşe, -payınşa, -peyinşe: Bu zarf-fiil eki,

kelimeye “-madan, -meden ; -madıkça, -medikçe” anlamı katar.

…iyesin alıp kelmeyinşe (gelmedikçe, gelmeden) bermeymin, 85/40-41 Sol maḳsatım orındalmayınşa (gerçekleştirilmedikçe,gerçekleştirilmeden) 104/39

-ġalı, -geli, -ḳalı, -keli: Türkiye Türkçesi’de -alı , -eli şeklinde kullanılan bu ek fiile

–alı, -eli; -mak, -mek için” gibi değişik anlamlar katar.

men sizdi ädeyi körgeli, sizben tanısḳalı jäne aḳıldasḳalı keldim. (ben bilhassa sizi görmek , sizinle tanışmak ve akıl danışmak için geldim.) BKT. s. 233

…ḫanġa aytḳalı (söylemek için) bara jatır eken, 169/11

…sälem bergeli (vermek için) barayın dep edim, 67/34-35

Ḳıdırdı körsetkeli (göstermek için) alıp keldim, 163/19

Sol waḳıtta bayaġı ḫannıñ eki balası tamaḳ işkeli (yemek için) kelse, 53/5-6

Üşewi kelisip, buyımdardı balaġa berip jarısḳalı (yarışmak için) ketkende,54/29-30

-mastan, -mesten, -bastan, -besten, -pastan, -pesten: Kelimeye “-madan, -meden”

anlamı katar.

Bala kidirmesten (beklemeden, oyalanmadan) jügirip… 121/44

⎯ Biz ḳayınenemizdikine barmastan (gitmeden), osı jerge jay salıp...106/7-8 … biraḳ eşbiri jamandıḳ ḳılmastan (yapmadan) ḳaytadan ḳaytıp jattı. 117/23-24 Duwana aḳ batasın berip, ḳonbastan (gecelemeden) attanıp ketedi. 144-41;145/1 Ḳız eş jamandıḳ oylamastan (düşünmeden) ḳayıḳḳa minip, 7/16-17

Ḳaraş oġan minbesten (binmeden) jüre berdi. 12/22

Küşik kilemniñ ortasın baspastan (basmadan) şetimen jüredi… 107/13-14 Ol da duwananı üyge kirgizbesten (girmeden), ḳayır sadaḳasın berip…144/20-21 … sırın aytpastan (söylemeden) öziniñ üyine ketip ḳaladı. 8/23

…tamaḳ berse de, onı jemesten (yemeden) tistep alıp kete beredi. 108/21

… tamaḳ işpesten (yemeden) attanıp ketedi. 106/27

Wäzir meni eşkimge körsetpesten (göstermeden), sarayġa alıp… 159/34

E.3.3. Sıfat Fiiller:

Kazak Türkçesi’nde kullanılan sıfat fiil eklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

-ġan, -gen, -ḳan, -ken1: Geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir. Kazak Türkçesi’nde yaygın

bir kullanıma sahiptir.

Aşıḳ dosı körgenin, äkesiniñ jasaġan (yaptığı) isin ayttı. 9/4

Ärdayım osılay aytḳan (söylediğin) söziñde tur, 141/14

…ärbir ıdıstaġı suwdı sarḳıp işken (içen) aydahar şöli ḳanbay, 69/12-13

…bolġan (olan) jaydı bayandaydı. 7/1

1 _{Ek, soñ, keyin çekim edatlarından sonra ve isim tamlamasında tamlanan olarak kullanıldığında -dık, -dik}

anlamı taşır: kelgen son “geldikten sonra (6/38), alġannan keyin “aldıktan sonra” (119/32); meniñ altındı alġanımdı körip “benim altını aldığımı görüp” (169/10), onıñ nemenege aşuwlanġanın…“onun neye kızdığını… ” (59/17). bkz. Tamir, 2007: 471.

Eline kelgende äkesi ulın uw sepken (sepdiği) üyge kirgizdi. 8/14-15 Köldegi ḳatḳan (donmuş) muz şatırlap jarıla bastaydı. 13/23 Meniñ üyrengen (öğrendiğim) önerimdi ol ḳoraz da biledi, 62/5-6 …oġan jılannıñ üyretken (öğretdiği) duwasın oḳıp edi, 121/3-4

Ötken (geçmiş) zamanda bir beyşara kempirdiñ jeti ulı bolıptı. 27/20-21 …söylew sırımdı bilgen (bilen) kisi joḳ. 146/17-18

…tösekte oranıp jatḳan (yatan) ḳızdı… 120/16-17

…“tilegen (dilediğin) tilegiñe jet−ay… 37/40

Tüsinde körgen (gördüğü) ḳustıñ közinen jas ornına marjan aġadı… 14/27-28 Üyde otırġan (oturan) periniñ ḳızı Şınarbaydıñ kelgenin… 7/29-30

-atın, -etin, -ytın, -ytin: Daha eski şekli -atuġun/ -etuġın, -ytuġın şeklinde1 olan ek, gerçekte geniş zamanı karşılamakla beraber gelecek ve geçmiş zaman sıfat fiili olarak da kullanılır2.

…äyeli küyewin patşanıñ añ awlaytın (avlayacak) jerine jiberedi… 143/13 Ḳarşıġa “aġamdı ḳurt−ḳumırsḳa jemeytin(yemeyecek) jerge kömeyin”..75/12-13 Kempir ḳattı sasḳalaḳtap salatın (koyacak) ıdıs tappaydı. 10/28-29

Kenet namaz oḳıytın (kılacak) waḳıt boldı. 153/34

…küyew bala bolatın (olacak) adam aldıma kelsin”, ⎯ dep… 33/40-41 … ölgen adamdı tiriltetin (diriltecek) alma alıp keledi. 125/14-15

…sol töbe perilerdiñ jıyın ḳuratın (kuracak) ornı… 93/5-6

Sen jatatın (jatacak) orın joḳ”… 144/24-25 Şahısmayıldıñ keleşekte minetin (binecek) atı, ⎯ dep… 99/14

…uşatın (uçacak) at, ölgendi tiriltetin (diriltecek) almamız tursa… 125/19

-r,-ar, -er: gelecek zaman ve geniş zaman sıfat fiil eki ekidir.

…körer (görecek) künimdi kördim, işer (içecek) suwımdı iştim… 128/5 Mursatı biter (bitecek) waḳıtta ḫannıñ ḳalaġanı dayar boldı. 93/32-33

…sayman eter (edecek) tisim de ḳalmadı. 26/17-18

1 _{Amanjol Kaliyev, (1995): Kazak Türkçesiyle Türkiye Türkçesinde Fiiller, Zarf-Fiiller ve İsim-Fiillerin}

Karşılaştırılması, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

(Danışman: Yrd. Doç. Dr. Vahit Türk), Edirne: s. 183.

-mas, -mes; -bas, -bes; -pas, -pes: -r; -ar/-er geniş zaman sıfat-fiilinin

olumsuzudur.

…ayaġı jetpes jıraḳḳa ketem”, ⎯ deydi. 73/3

…barsa−kelmes jolġa tüsip… 19/33

Ḳuwşükeni ḳolınan kelmes (elinden gelmez) bir iske jumsawdı… 57/38