Geniş Zaman Bildiren Sıfat-fiiller ve Olumsuzluk Eki –mA

2.2.2.1. –An Sıfat-fiil Eki ve Olumsuzluk Eki –mA

Türkçede geçmişten bugüne oldukça çok kullanılan bir ek olan –An sıfat-fiil eki eklendiği fiille sıfat veya ad olarak kullanıldığında bol örnekler veren bir ektir. Cümle içinde özne, nesne, yer tümleci ve zarf görevinde kullanılan –An’lı sıfat-fiil, genellikle iyelik eki almaz ve yüklemi olduğu iç cümleyi bütünüyle baş cümlenin unsurlarından birine sıfat yaparlar.

117

-An sıfat-fiil ekinin olumlusu zaman gösterme özelliği dolayısıyla bağlı bulundukları adları ya geçmişte yapılıp bitmiş olan ya hâlen yapılmakta olan yahut da sınırlı bir zaman kesimine girmeyip her zaman yapılagelen bir hareketle nitelendirirler.

Ancak olumsuz çekiminde ise anlam olarak bir hareketin geçmişte gerçekleşmediğini gösterir.

Boşanan karı-koca (geçmişte gerçekleşmiş) Boşanmayan karı-koca (halen evli)

Gelen adam (geçmişte gelmiş/gelmekte)

Gelmeyen adam (geçmişte gelmemiş, günümüzde gelmemiş) Yanan araba (geçmişte yanmış/yanmakta)

Yanmayan araba (halen yanmamış)

-An sıfat-fiil eki şimdiki zaman işleviyle de kullanılabilmektedir. Korkmaz bu konuda “halen sürmekte olan bir hareketi, bağlı bulunduğu ada nitelik olarak veren – An’lı sıfat-fiil, zaman bakımından genellikle ‘-ıyor olan, -makta olan’ anlamını taşımaktadır” demektedir (Korkmaz 2007a: 940). Aynı ifadelerin olumsuzluk eki –mA ile kullanımı ise hareketin olmadığını, gerçekleşmediğini gösterir. Hatta kimi durumlarda –An sıfat-fiil ekinin olumsuz kullanımı olumlusundan farklı anlamlar verir.

Bu da olumsuzluk ekinin yapım eki olmasından kaynaklanır.

Seven insan her şeye katlanır.

Sevmeyen insan her şeye katlanmaz. (sevmemek gerektirir nefret, öfke, kızgınlık, hoşlanmama)

Kapanan kapı

Kapanmayan kapı (kapanmamak gerektirir açık kalmak) Ölen adam

Ölmeyen adam (ölmemek gerektirir yaşamak)

118

2.2.2.2. –r, -Ar, -mAz Sıfat-fiil Ekleri ve Olumsuzluk Eki –mA

-An sıfat-fiil ekine bakarak daha çok süreklilik ifade eden bu ekler eklendiği fiili bir şahsın ya da bir nesnenin özelliği durumuna sokar. Bu sıfat-fiil ekleri şimdiki zamandan gelecek zamana uzanan bir zaman dilimini kapsar. –r, -Ar eklerinin olumsuz biçimi –mAz’dır. –mAz eki de olumluları gibi birleştiği fiilde süreklilik gösteren bir sıfat-fiil ekidir. Olumsuzun süreklilik kapsamı da şimdiki zaman ve gelecek zamanı içine alır.

-r, -Ar ekleri ile kurulan sıfat-fiillerden sıfat tamlaması kalıbında birleşik adlar oluşturulabilmektedir. Aynı şekilde olumsuz biçimi –mAz ile de sıfat tamlaması kalıbında birleşik adlar oluşturabilir.

Çalar saat / çıkar yol

Görünmez kaza / çıkmaz sokak

Ol- fiilinin yalın şekline –mAz sıfat-fiil ekinin eklenerek art arda tekrarıyla kullanılan, aslında sıfat olan; ancak zarf olarak da kullanılabilen “olur olmaz” kalıbı bulunmaktadır. Bu yapı bir anlam kayması sonucu zaman gösterme özelliğini yitirmiş ve “yersiz, rastgele, önemsiz” gibi anlamlar kazanıştır.

Mustafa olur olmaz konuşuyordu.

Olur olmaz nedenlerle ayrıldılar.

Mahir’in tüm işi olur olmadık şeylerle uğraşmaktı.

Ol- fiili dışındaki yalın fiillerde –r, -Ar sıfat-fiil eki ile –mAz olumsuz sıfat-fiil ekinin eklenerek art arda kullanıldığı yapılar anlam olarak zamanda çabukluk bildirirler.

Ramazan askerden gelir gelmez köyüne gitti.

Recep eve girer girmez hızlıca odasına girdi.

Kadir ayağa kalkar kalkmaz koşmaya başladı

-r, -Ar, -mAz sıfat-fiil eklerinin “gibi” edatı ile sıkça kullanımı bulunmaktadır.

Olumlu fiil eklerinin oluşturduğu yapılar ile gibi edatı birlikte kullanıldığında sıfat-fiilin bildirdiği eylemin “gerçekleşmemiş olmasına rağmen gerçekleşmiş gibi olduğu”,

119

olumsuz sıfat-fiil eki –mAz ile birlikte kullanıldığında ise sıfat-fiilin bildirdiği eylemin

“gerçekleşmiş olmasına rağmen gerçekleşmemiş gibi olduğu” anlamı ortaya çıkar. Bu tarz kullanımlarda yaklaşma anlamı da ortaya çıkmaktadır. Bu tarz yapıların olumlularında olayın gerçekleşmesine, olumsuzlarında ise olayın gerçekleşmemesine az kalmıştır.

yaparak ilaçtan kurtuldu. (uyumadı) vermez gibi

Onunla sakin konuşunca

oldu. (verdi) kızmamış gibi

Morali bozuk olduğu için sevgilisinin verdiği güle oldu. (kızdı)

sevinmez gibi

“İster… ister…” biçimindeki bağlaçlarda geniş zaman sıfat-fiil eklerinden –r, -Ar ile –mA eki birlikte kullanılmak zorundadır. Bu şekilde kullanıldığı zaman yapı işlevini yerine getirebilir.

oldu. (sevindi)

İster gel ister gelme İster yapar ister yapmaz.

Elbette bunun dışında “ister… ister…” yapısının her iki kısmı da olumlu olabilir.

İster uyur ister televizyon izler.

Yapı olarak –mA olumsuzluk ekiyle –z ekini birleşmesinden oluşan, eklendiği fiile olumsuz anlamda süreklilik katan –mAz sıfat-fiil eki, eklendiği fiille birlikte cümle içinde özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf görevi yapabilir. –mAz ekiyle kurulan sıfat tamlamaları i- ek fiili veya –DIr eki ile çekime girerek yüklem durumuna da girebilir.

Kazım laftan anlamaz bir adamdır.

Süreklilik bildirme işlevini güçlendirebilmek için kimi aynı anlamlı ya da zıt anlamlı fiiller –mAz sıfat-fiil ekiyle birleşerek peş peşe kullanılırlar.

Bitmez tükenmez bir aşkla seviyordu onu.

120 Düşmez kalkmaz bir Allah.

-mAz ile oluşturulmuş bir sıfat-fiil, hareket gösteren geçici bir ad olarak tek başına kullanılmaz. Yalnız –lAr çokluk ekini alarak geçici adlar oluşturabilir.

Bir takım aklı ermezler her şeye karışabiliyor.

-mAz’lı sıfat-fiil ol- yardımcı fiili ile birleşik fiil oluşturabilmektedir. Bu birleşik fiiller özellikle istek kipi kalıbında pişmanlık, kargış gibi anlam ifadelerini barındırır.

Gitmez olaydım (pişmanlık) Söylemez olaydım (pişmanlık) Başlamaz olaydı (kargış)

gelmez olaydı (kargış)

-mAz’lı sıfat-fiiller de tıpkı –r, -Ar’lı sıfat-fiiller gibi kimi zaman geçici ad olmaktan çıkarak kalıcı hale gelirler. Bu sıfat fiillerin kullanımı oldukça sıktır.

Hacıyatmaz / güngörmez / pekmez Kuşkonmaz / varyemez