Emir Kipi ve Olumsuzluk Eki –mA

Emir ekleri yalnızca şekil bildiren eklerdendir. Yapılması istenen eylemin gerçekleşmesini bir kesinliğe bağlayarak anlatır. Emir kipinde kip ekleri ile şahıs ekleri iç içe geçmiştir. Türk dili tarihi boyunca emir ve istek kipleri arasında sürekli bir karışma söz konusudur. Diğer fiil çekimlerinden farklı olarak emir kipinde her şahsın kendisine ait farklı bir eki bulunmaktadır. Yalnız çokluk üçüncü şahıs emir eki –sInlar teklik üçüncü şahıs eki –sIn’ın çoğul halidir. Bu durumda her emir eki ayrı bir şahsı ifade eder. Bu yüzden ayrıca bir şahıs eki almazlar. Ergin de bu konuda “birinci, ikinci

73

tipteki şahıs eklerinin yanında emir eklerini de üçüncü tip şahıs ekleri olarak sayabiliriz” açıklamasında bulunmuştur (Ergin 1977: 296).

Emir kipinde ekin ana işlevi emirdir; bir hareketin, oluşun veya kılışın kesin olarak yerine getirilmesi talebidir. Ancak bazı kullanımlarda emir ekinin işlevi/işlevleri hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bu farklı görüşlerin başında da emir kipinin şahıslara göre çekimi konusu bulunmaktadır. Bu farklılık ekin birinci veya üçüncü şahısları ile ilgilidir. Ergin (1977: 298) ve Korkmaz (2007a: 667)dışındaki araştırıcılar genellikle emir kipinin birinci şahsının varlığını kabul etmezler. Bu araştırıcılar insanın kendi kendisine emredemeyeceği bu yüzden de emir kipinin birinci şahıs teklik ve çokluk çekimlerinin olmaması gerektiği savunulmuştur. Banguoğlu, “buyuru eydilen veya sözü geçene eydenin nazarî olarak kesin eğilimini duyuran bir kip olduğu için birinci kişiye yönelmesi mantıkî sayılmaz” biçiminde açıklama yapmıştır (Banguoğlu 2007: 473). Bu tartışmalı konuda Demir’in düşünceleri dikkate değerdir: “Söz konusu biçimbirimlerin emir semantiği üretebilmesi için dil içi ve dil dışı bazı tamamlayıcılara ihtiyacı vardır; çünkü emir kipliği, isteme skalasının en üstünde bulunmakta; ileri derecede isteme ve yönlendiricilik içermektedir. Bu tamamlayıcılardan en tipik olanları buyurucu, eyleyici ve buyruk üçgenini birleştiren yüksek dereceli empoze, yönlendiricilik, buyuranın üstünlüğüne dayanan güç ilişkisi vb. dil dışı unsurlar; ısrar, zorunluluk, zorlayıcılık bildiren bazı zarflar, görevli sözcükler ve konuşma diline ait vurgu, tonlama vb. bürünsel öğelerdir” (Demir 2008: 58).

Emir kipi anlamsal yapısından dolayı olumsuzluk eki ile sıkça kullanılmaktadır.

Hareketin yapılmasını emreden emir ekleri olumsuzluk eki ile kullanıldığında hareketin, oluşun veya kılışın yapılmamasını, gerçekleşmemesini bildirir. Olumlu biçim emir kipi bir hareketin yapılmasını isterken olumsuz biçim emir kipi hareketin yapılmamasını ister.

Onur yerleri temizle Onur, onları yere

. (İşin yapılması isteniyor) atma

Bunlarla birlikte emir ekleri Türkçenin eksi dönemlerinden beri zaman eklerinin aksine partisip şeklinde kullanılmamıştır. Olumsuzluk eki ile kullanımı da bu durumu değiştirmemiştir.

. (İşin yapılmaması isteniyor)

74

Emir eklerinin vurgu bakımından olumsuzluk ekinde olduğu gibi özel durumları bulunmaktadır. Olumlu fiillerde emir eklerinin kimisi vurguluyken kimisi vurgusuz olarak kullanılır. Ergin emir eklerinde teklik ve çokluk ikinci şahısların hitap karakteri taşıdıklarını ve hitaplarda da vurgunun daima başa alındığını söyleyerek bu eklerin vurgusuz olduğunu belirtir (Ergin 1977: 299). Olumsuzluk ekinde olduğu gibi kimi emir ekleri vurguyu kendisinden önceki heceye atar. Olumsuzluk eki –mA ve teklik ile çokluk ikinci şahıslar birlikte kullanıldıklarında vurgu fiil köküne kadar gelir.

Yap-ma / yap-ma-yın Git-me / git

O

-me-yin tur-ma / otur Temiz

-ma-yın le-me / temizle

Emir kipinin olumlusunda da olumsuzunda da bir buyurma olduğu için hitap biçimi bulunmaktadır.

-me-yin

Ey yolcu uyan! Yoksa çıkarsın ki sabaha

Bir kupkuru çöl var, ne ışık var ne de vâha (M. Akif Ersoy, S)

-Höst! Dur bakalım! (Kemal Tahir, DA)

-Uyumayalım arkadaşlar sıra sende (Kemal Tahir, DA)

-Dur hele Osman! Acele etme. Bekleyelim…(Sevinç Çokum, AB)

Türkiye Türkçesinde fiillerin soru biçimi eylemin yapılıp yapılmadığını sorgulamaktadır. Ancak emir kiplerinde durum farklıdır. Bu konuda Ediskun, “Emir kipinin ikinci tekil ve çoğul kişilerinin soru biçimi, dikkat edilirse, eylemin yapılıp yapılmadığını sormuyor; ‘anlaşılmayan bir yargıyı’ yineletmek istiyor. Örneğin ‘düşün mü?’ sorusu ‘ne dedin? Düşün mü dedin?’ anlamındadır” açıklamasını yapmaktadır (Ediskun 2007: 186). Emir kipinin ikinci tekil ve çoğul kişileri olumsuzluk eki –mA ile kullanıldığında da konuşma dilinde sıkça kullanılan anlaşılmayan bir yargıyı yineletme anlamı bulunur.

75 Oturma mı? Koşma mı? Yürümeyin mi?

Yürüme mi? Yatma mı? Okumayın mı?

Olumlusunda olduğu gibi olumsuzunda da ikinci tekil ve çoğul kişilerle emir ekleri bir araya geldiğinde cevap beklemeden ziyade ifadeyi tekrar ettirme gayesi taşımaktadır.

Emir kipinin ikinci çoğul kişisi emir anlamıyla birlikte rica anlamı da taşımaktadır. Aynı durum olumsuzluk eki –mA ile kullanıldığında da bulunur. Ancak bu emir anlamı sonuna –Iz eki aldığında günlük konuşma dilinde de sıkça kullanılan rica anlamına daha yakın hale gelir.

Buyurun / Buyurunuz Oturun / Oturunuz

Söylemeyin / Söylemeyiniz Gelmeyin / Gelmeyiniz

Olumlu biçimine –Iz eki geldiğinde rica anlamı pekişen emir kipi –mA ekinden sonra –Iz eki aldığında rica anlamına daha çok yaklaşmaktadır.

Yerleri temiz tutun.

Yerleri temiz tutunuz.

Yerleri kirletmeyin.

Yerleri kirletmeyiniz.

Ön kapıdan inmeyiniz.

Çimenlere basmayınız.

Diğer kiplerde olduğu gibi emir kipinde de kipin dildeki kullanılış çeşitliliğinin verdiği yeni anlam ve işlevler ortaya çıkabilmektedir. Açıklama, istek, gereklilik, uyarma, yemin, yakarış, hayret, sitem, kabullenme, kargış gibi birçok yeni görev ortaya bu anlam ve işlev kaymaları sonucu çıkabilmektedir. Bu anlamlardan kimisi olumsuzluk eki –mA’nın kullanılması neticesinde oluşmaktadır.

76

-Bağışlayın komutanım. Bu iğrenç şeyleri yapmamazlık edemedim. Hastalıklar tedavi edilmesin

-Durunuz,

denemez! (Kemal Tahir, DA) (edilmemeli anlamında gereklilik) çıkarmayın

-Gözünüzü seveyim, dedi. Bizi

! (rica anlamı ağır basıyor) asmayın

-Tanrım sen sağlığımızı bağışla, işimizi gücümüzü rast getir, muhannete muhtaç

… (yakarış anlamı var) (Sevinç Çokum, AB)

etme

Emir kipi ekleri dua, rica, yardım, sitem, yalvarma, alkış-kargış ifadelerinde sıkça kullanılmaktadır. Bu ifadelerin genellikle kalıplaşmış olması da anlam kaymalarına neden olmaktadır. Bu ifadeler, özellikle de alkış ve kargışlar, emir kiplerinde olmakla birlikte kalıplaşmış yapısında olumsuzluk ekini de barındırmaktadır. Çalışmanın alkış-kargış ile ilgili kısmında bu konuya ayrıntılı şekilde değinilmiştir.

! (Kemal Tahir, EŞİ)

Günlük konuşma dilinin internet ortamında da kullanılması sonucu yazı diline uymayan bir takım yapılar ortaya çıkabilmektedir. Bu kullanımlardan birçok yapının etkilendiği gibi olumsuzluk eki –mA da etkilenebilmektedir. Gelecek zamanın emir anlamı taşıdığı yapılarda bilhassa bu durum gözlenilmektedir.

“sen günde 1 saat online olacaksın birlik adına hiç bişi yapmıycaksın

“Sana söylenenleri geçiştireceksin, yorum

ben 24 saatin 20 saati oyuna bakıcam” (http://forum.travian.com.tr/showthread.php?p=222674 15.01.2010)

yapmıycaksın uzatmıycaksın, ve tartışmaya girmeyeceksin, kendi fikirlerini ısrarla kabullendirmeye çalışmıycaksın

Yukarıdaki örneklerde –mA olumsuzluk eki biçim değiştirmiştir. Bunda günlük konuşma dilinin yazıya aktarılmasının büyük etkisi bulunmaktadır. Emir kipinde olsa da bu kullanımlar genellikle gelecek zaman ile birlikte kullanıldığında meydana gelmektedir.

ve hatta hiç fikir sunmayacaksın” (http://www.bodyforumtr.com/vbforum/salondaki-k-skan-lar-t5679p2.html 15.01.2010)

Emir ekleri ile olumsuzluk ekinin beraber kullanıldığı örneklerde günlük konuşma dilinde olduğu gibi bazı Anadolu ağızlarında da olumsuzluk eki biçim

77

değiştirebilmektedir. Çalışma ağız araştırmaları üzerine olmadığı için bu konuya ayrıntılı değinilmemiştir.

-bi yere çıhmıyacahsan (Özçelik 1997: 269) -her bar görmiyesen (Özçelik 1997: 208)

Emir ekleri sonuç olarak bir eylemin gerçekleştirilmesini talep etse de olumsuzluk eki –mA ile birlikte kullanıldığında o eylemin gerçekleştirilmemesini talep eder. Ayrıca emir ekleri vurgu bakımından olumsuzluk ekinde olduğu gibi özel durumları barındırır.

Teklik ve çoğul ikinci şahıs emir eklerinin olumsuzunda hitap olduğu için vurgu emir ve olumsuzluk ekinden kayarak fiil kökünün son hecesine gelir. Emir kipi Türkçenin geniş anlam sahasında diğer kiplerde olduğu gibi işlev ve anlam kaymalarına maruz kalır. Bu işlev ve anlam kaymaları özellikle kalıplaşmış olumsuzluk eki taşıyan ifadelerde (alkış-kargış, atasözü, deyim) sıkça oluşmaktadır.