Şimdiki Zaman ve Olumsuzluk Eki –mA

Şimdiki zamanda hem şekil hem de zaman ifadesi bulunmaktadır. Şekil olarak bildirme ifade eden şimdiki zaman eki –yor, zaman olarak da şimdiki zamanı ifade eder.

Kısaca bu ek hareketin şimdiki zamanda ortaya çıktığını bildirir. Ergin –yor eki için

“Belirli bir zaman gösteren kesin bir bildirme ekidir” demektedir (Ergin 1977: 289).

Genellikle eylemin, hareketin konuşma anında yapılmakta olduğunu ya da yapılmaya başlanacağını bu kip bildirir.

Bugün Türkiye Türkçesinde şimdiki zaman eki –yor’dur. Bu ek Türkçede sonradan ortaya çıkmıştır.

Türkçede sıkça şimdiki zaman eki yerine geniş zaman eklerinin kullanıldığı görülür. Şimdiki zaman eki yerine geniş zaman ekinin bilhassa kullanıldığı zaman, –yor ekinin oluşmasından önceki dönemdir. Batı Türkçesinde –yor oluşmadan evvel şimdiki zaman mefhumu geniş zaman ekleri ile anlatılmıştır.

“Nereye bakarsın

“Ne

öyle derin derin.” (bakıyorsun) ağlarsın

Yukarıdaki örneklerde de bu durum açıkça görülebilir. Bu kullanım –yor ekinin oluşumuyla gittikçe azalmıştır. Geniş zamanın “her zamanı” karşılama özelliği olarak edebî eserlerde anlatımı çeşitlendirmek ve zenginleştirmek için yine geniş zaman eki ile şimdiki zaman ifade edilir.

benim zülfü siyahım.” (ağlıyorsun)

Ergin, şimdiki zaman ekinin yorı- (yürümek) fiilinin geniş zaman şeklinden (yorı-r) oluştuğunu söylemiştir (Ergin 1977: 290).

Korkmaz ise –yor ekinin etimolojisi ve kullanımı ile ilgili “-(I)yor eki, köken bakımından Eski Anadolu Türkçesindeki, sürerlilik bildiren yoru- tasvir fiilinin geniş zaman çekiminden hece yutumu ile (al-a yoru-r>al-(I)yor,başla-y-u yoru-r>başlıyor gibi) ortaya çıktığından, ondaki bu zaman özelliği, işlev kapsamına, şimdiki zamandan geçmiş ve gelecek zamanlara kadar uzanan bir genişlik kazandırmıştır. –(I)yor ekindeki işlev farkları da genellikle zaman kaymasından doğan farklardır” açıklamasını yapmıştır (Korkmaz 2007a: 611).

58

Şimdiki zaman eki –yor etimolojik bakımdan içinde geniş zaman eki –r barındırdığı için (yor-ır) geçmişten geleceğe uzanan bir anlam yapısına da sahiptir.

Olumsuzluk ekiyle birlikte şimdiki zaman ekinin ağızlardaki kullanımı standart Türkçeden farklılaşmaktadır. Ağızlarda bazı şahıs çekimlerinde şimdiki zaman eki “-yor” un hiç kullanılmadığı, bazı çekimlerinde “yo” ve “yı” şeklinde, bazılarında ise sadece “y” nin kullanıldığı görülür (Demirel 2002: 16).

-ne kada durduk bilmiyom -Öle ya evden bir yere

. (Kalay 1998: 151) gitmeyosun

-Sen Bayram amican ta iyisini gonuşur. Böle esgi şeyleri, niçin (Eren 1997: 141)

gonuşmon

-Çoban; goyunun biri ne kötü,

? (Eren

Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesinde olumsuzluk ekinin kullanımını kıyaslayan Demirel, “Eski Türkçe döneminde de olumsuzluk zaman ve şahıs eklerinden önce getirilen “-mA” olumsuzluk ekiyle yapılmaktadır. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Eski Türkçe Döneminde şimdiki zamanın olumsuz fiil çekimlerine rastlanmamakta bu zamanda gerçekleşen olaylar geniş zaman çekimleriyle ifade edilmektedir”

açıklamasında bulunmaktadır (Demirel 2002: 15).

(Gülseren 2000: 267)

Şimdiki zaman eki, Türkiye Türkçesinin en sık kullanılan eklerinden birisi olan olumsuzluk eki –mA ile birlikte kullanıldığında olumlu anlamının ve biçiminin farklılaşmasına sebep olmakta ve yeni durumların oluşmasını sağlamaktadır.

-yor eki ünlü uyumlarına uymayan bir ektir. Bu durum onun yanına gelen olumsuzluk eki –mA’nın da etkilenmesine neden olur. Fiil kök ve gövdelerinin sonundaki geniş ve düz ünlüleri daraltan –yor, olumsuzluk eki –mA’nın da daralmasına sebep olur. –mA eki –yor ekinin dışında sadece –me/-ma olurken –yor eki ile kullanıldığında –mı/-mi/-mu/-mü biçimine de gelir.

Gel-mi-yor Yap-mı-yor Koş-mu-yor Düş-mü-yor

Şimdiki zaman eki –yor gelecek zamanda oluşacak, hareket ve eylemlerin

59

anlatılmasında da kullanılır. Bu işlevi olumsuzluk eki –mA ile birlikte kullanıldığında da devam eder; ancak fiil bu durumda eylemin oluşmayacağını, meydana gelmeyeceğini ifade eder.

-Cemal Paşa yarın Mısır’a gidiyor

Aynı cümlenin olumsuzu düşünüldüğünde (Cemal Paşa yarın Mısır’a gitmiyor.) eylemin yine gelecek zamanda gerçekleşemeyeceği anlaşılır.

. Haydarpaşa’da buluşup kendimizi karargâha aldıralım. (F.R.Atay, Z)

Yarın pikniğe gidiyoruz/gitmiyoruz Akşam size geliyoruz/gelmiyoruz.

Haftaya tatile çıkıyoruz/çıkmıyoruz.

İçinde etimolojik olarak –r ekini barındıran –yor, anlam olarak kimi durumlarda alışkanlık haline gelmiş hareketleri ifade etmede kullanılır. Olumsuzluk eki –mA ile kurulan alışkanlık ifadeleri ise bir eylemin sürekli ya da tekrarlanan aralıklarla ile yapılmadığını anlatır. Yani alışkanlık ifadesi artık yerini yapılmayan hareketlere bırakır.

Geniş zaman ekinde de açıklandığı üzere yapılmayan, tekrarlanmayan hareketlerin alışkanlık ifade etmesi düşünülemez.

Çocuklar bu yaşta alkol içiyor/içmiyor.

Yaşlı adam her gün spor yapıyor/yapmıyor.

Bu yaşta sigara içiyor/içmiyor.

Sabahları erken kalkıyorum/kalkmıyorum.

Olumlu cümleler belirli aralıklarla tekrarlanan ya da sürekli yapılan hareketleri içinde bulunulan şimdiki zamandan, yani konuşmacının konuşma anından bağımsız olarak anlatmaktadır. Bu da şimdiki zaman –yor eki içinde bulunan –r ekinin “her zamanı” anlatması ile ilgilidir. Geniş zamanda olduğu gibi şimdiki zamanda da olumlusu alışkanlık anlatan eylemler, olumsuzluk eki –mA ile alışkanlık ifade etmezler.

Şimdiki zaman ekine –DIr eki ulandığı zaman tahmin anlamı içermektedir.

Korkmaz, –(I)yor şimdiki zaman ekinin –DIr bildirme ekiyle genişletildiğinde yine

60

içinde bulunulan zamanda gerçekleşmekte veya daha sonra gerçekleşecek olan ve tahmine dayanan bir oluş ve kılışı gösterdiğini söylemiştir. Bu durumda konuşmacı olayın gerçekleştiğini görmemekte; ancak tahmin etmektedir (Korkmaz 2007a: 621).

Çocuklar beni merak ediyorlardır.

Arkadaşım beni bekliyordur.

Bu saatte uyuyordur.

Eyüp tüm gün iş yerinde yorulmuştur.

-DIr ve –yor ekinin bu ilişkisine –mA eki eklendiğinde tahmin durumu olumsuzluğa döner. Tahmini yapılan eylemin, hareketin, oluşun gerçekleşmediği, meydana gelmediği konuşmacı tarafından düşünülür.

Ahmet beni beklemiyordur.

Annemler şuan gelmiyordur.

Çocuk dersine çalışmıyordur.

Olumlu ifadelerin aksine olumsuz ifadelerde tahmin edilen durumun olmayacağı konuşmacı tarafından ifade edilir. Yani olumlu cümleler tahmin edilen durumun gerçekleşiyor olduğu düşünülürken, olumsuzluk ekinin kullanıldığı cümlelerde tahmin edilen durumun gerçekleşmiyor olduğu düşünülür.

Şimdiki zaman ifadesini veren eklerden birisi olan –mAktA başlamış hareketleri anlatmada kullanılmaktadır. –mAktA eki –mA olumsuzluk eki ile kullanıldığında da bu durum devam eder.

Oklarınıza sahip olamamaktasınız

Örneklerde görüldüğü gibi –mAktA başlamış ve devam eden hareketleri anlatırken olumsuzluk ekiyle beraber (-mAmAktA) başlamamış hareketleri ya da gerçekleşmeyişi devam eden hareketleri ifade eder.

bugün!..Unutma, kılıç kılıca vuruşacağız, teke tek…Çudaroğlu pek tutsun oklarını. (Kemal Tahir, DA)

Şimdiki zaman ekinden sonra sanmak, saymak (addetmek), bilmek (sanmak) gibi fiillerden biri gelirse, şimdiki zaman “–mekte olduğu” ya da “–eceği” şeklindeki

sıfat-61

fiilleri karşılayan nitelikte kullanılmış olur. Bu durumun olumsuzu da yine sıfat-fiil ifadesini içinde barındırır.

Biz seni buraya geliyor biliyorduk. (gelecek bil-) Biz seni buraya gelmiyor biliyorduk. (gelmeyecek bil-)

Şimdiki zaman eki kimi durumlarda olumsuzluk eki –mA ve soru eki mI ile birleşerek zarf-fiillerin yerini tutmaktadır.

Seni görmüyor muyum tüylerim diken diken oluyor.

Adem böyle yapmıyor mu hiç hoşuma gitmiyor.

Çok konuşmuyor musun herkesi rahatsız ediyorsun.

[fiil-mA-yor-soru eki]= zarf-fiil [-DIğIndA, -IncA]

Tekrarlanan şimdiki zaman ekleri kimi durumlarda isyan bildirirken olumsuz biçimleri isyandan ziyade sitem bildirir.

Çocuk çalışıyor çalışıyor yapamıyor. (isyan) Çalışmıyor çalışmıyor sonra, üzülüyor. (sitem) Gelmiyor gelmiyor devamsızlıktan kalıyor. (sitem)

Sonuç olarak şimdiki zamanın olumsuzluk eki ile birlikte kullanıldığında anlam olarak çok farklı özellikler katmadığı; ancak biçim olarak olumsuzluk eki –mA’nın daraldığı görülür. Anlam açısından şimdiki zaman olumlusu ile olumsuzu arasında bazı nüanslar bulunmaktadır ve bu kullanımlar kimi cümlelerde zarf-fiilleri kimi cümlelerde ise sıfat-fiilleri karşılamaktadır.