Gemlik Zeytini

Bursa ilinin Gemlik ilçesinde ünlenerek 2003 yılında TPE tarafından menşe adı ile coğrafi işaretini alan Gemlik Zeytinine ilişkin genel tescil bilgileri Tablo 13’te sunulmuştur.

Tablo 13. Gemlik Zeytini Coğrafi İşaretine İlişkin Genel Bilgiler Coğrafi İşaret Adı Gemlik Zeytini

Tescil Türü Menşe Adı

Tescil Sahibi T.C. Gemlik Ticaret Borsası Yayın Tarihi 23.09.2003

Coğrafi Sınırları Bursa – Gemlik – Orhangazi – İznik İlçeleri Kullanım Biçimi Markalama

Ayırt Edici Özelliği

Gemlik Zeytinini diğer zeytinlerden ayıran en önemli özelliği; hasadının yapıldığı zeytin ağaçlarının Bursa Gemlik yöresinde yetişen zeytin fidanlarından yapılıp işlenmesi ile elde edilmesinden gelmektedir.

Kaynak: TPE, 2003. Gemlik Zeytini Coğrafi İşaret Tescil Belgesi

Bursa ilinin Gemlik ilçesi sofralık zeytinleri ile ünlenmiş bir ilçedir. Gemlik zeytini, Gemlik fidanlarından üretilen siyah zeytinlerin, yine bölgeye has şekillerde salamura ederek ya da sele zeytini şeklinde işlenmesi ile elde edilmektedir.

Gemlik Zeytinine kendine özgü tadı veren iklim özellikleri Gemlik ve Mudanya’nın korunaklı körfezlerinden kaynaklanmakta olup, Orhangazi ve İznik ilçelerinin de hem körfeze yakın olması hem de göl etrafında yerleşik bulunması söz konusu dört ilçede yetiştirilen ve işlenen zeytinlerin benzer kalite özellikleri göstermesine neden olmaktadır.

Gemlik Zeytinleri çok eski dönemlerden gelen bir üne sahiptir. Osmanlı Arşivlerinde yapılan araştırmalar sonucunda, özellikle Mudanya ve Gemlik İlçelerinde üretilen siyah sofralık zeytinlerin lezzet ve kalitelerinin iyi olması dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu döneminde donanma ve saray için bu ilçelerden zeytin tedarik edildiği ve söz konusu dört ilçedeki zeytin üretiminin korunduğu tespit edilmiştir. Gemlik ilçesi zeytin üretimi ve zeytin alımları vb. konularında 107, Mudanya ilçesi için 86, Orhangazi ilçesi için 13, İznik ilçesi için ise 11 kayıt günümüzde Osmanlı arşivlerinde saklanmaktadır (Anonim 2015).

Gemlik Zeytini, üretiminin yapıldığı ilçeler için çok önemli bir gelir kaynağıdır. Zeytin üretimi, doğası gereği periyodisite⁵ gösterdiği için üretimde yıl içerisinde dalgalanmalar yaşanmaktadır. Son 6 yıla ait üretim verileri Tablo 14’te verilmiştir.

Tablo 14. Bursa İli Gemlik Zeytini Üretim Verileri (2009 – 2014)

BURSA 2010 2011 2012 2013 2014

Zeytinlik Alanı (dekar) 381.467 382.352 411.988 415.851 414.829

Bursa Zeytin Üretimi (ton) 28.972 96.240 55.126 85.371 47.811

Türkiye Üretim (ton) 375.000 550.000 480.000 390.000 438.000

Üretimde Türkiye İçindeki Pay (%) 8 18 11 22 11

Toplam ağaç sayısı 9.584.379 9.599.160 9.718.112 10.237.600 10.256.525

Coğrafi İşaret Sınırlarındaki Üretim (ton) 24.223 32.985 41.382 70.198 32.352

Üretici Eline Geçen Fiyat (TL/kg) 4,60 4,07 4,09 4,11 4,10

Coğrafi İşaret Sınırlarındaki Üretim Değeri (TL) 111.425.800 134.248.950 169.252.380 288.513.780 132.643.200 Kaynak: TUİK, 2015. Türkiye İstatistik Kurumu Bitkisel Üretim İstatistikleri ve Çiftçi Eline Geçen Fiyat İstatistikleri

Gemlik Zeytini hem yok yılına denk gelmesi hem de uygun olmayan iklim koşulları nedeniyle 2014 yılında oldukça düşük bir rekolteye sahip olmuştur. İl genelinde üretilen zeytinlerin neredeyse tamamına yakını Gemlik çeşidi olup, sofralık zeytin niteliğine sahiptir. Sadece çok küçük kalibreli olan ya da dip zeytinler zeytinyağı olarak değerlendirilmektedir. Gemlik Zeytininin il ekonomisine katkısını değerlendirmek amacıyla üretim miktarı çiftçi eline geçen fiyat ile çarpılarak üretim değeri hesaplanmıştır. Üretimdeki yıllık dalgalanmalar da dikkate alındığında Gemlik Zeytininin coğrafi işaret sınırları içerisindeki bölgeye katkısı 300 milyon TL ile 111 milyon TL arasında değişmektedir. Bu değer sadece üretim değeri olup, pazarlama aşamasında daha da yükselmektedir.

Gemlik Zeytininin il ekonomisine katkısı üretim değeri ile de sınırlı kalmamaktadır. Gemlik ilçesinde 3.098, İznik’de 8.516, Orhangazi’de 3.161 ve Mudanya İlçesinde de 7.665 üretici olmak üzere toplam 22.440 üretici zeytin üretimi gerçekleştirmektedir. Diğer bir ifade ile Gemlik Zeytini 22 bin üreticiye istihdam alanı yaratmakta, buna Gemlik Zeytininin işlenmesi, girdi tedarikçileri, ambalajlanması ve satışı ile uğraşan kişiler de eklendiğinde ortaya ciddi bir istihdam hacmi çıkmaktadır. Yöresel ürünler sadece katma değer yaratmakla kalmayıp, istihdamın sürekliliğini sağlamakta ve kırsal nüfusun kırsal alanda kalmasına istihdamı olanaklı kılmaktadır.

5 Periyodisite: Meyve ağaçlarının bazıları bir yıl meyve verip, ertesi yıl ya hiç meyve vermez ya da çok az meyve verirler. Bu olaya “periyodisite” denmektedir. Meyve ağaçlarında üretimin bir yıl çok bir yıl az olması şeklinde ortaya çıkan ve halk arasında “var yılı – yok yılı” olarak bilinen “periyodisite”, ülkelerin üretim miktarları üzerinde etkili olan bir faktördür. Fındık, antepfıstığı ve zeytin periyodisiteye en fazla eğilim gösteren türlerdir. (Ağaoğlu ve ark. 1987).

Gemlik Zeytini’nin coğrafi işareti alınırken ülke genelindeki pek çok ürün gibi tescil başvurusu esnasında ürünün ayırt edici özellikleri çok iyi tanımlanamamıştır. Bu durum ülkemizde coğrafi işaretleri kullanma aşamasına gelindiğinde tescil sahiplerinin önüne çıkan en önemli engellerden biridir.

Gemlik Zeytini tüketicilerin lezzet bakımından öncelikli tercih ettiği bir çeşit olması dolayısıyla zaman içerisinde Gemlik Zeytini fidanları doğal üretim ve işleme bölgesi olan Gemlik İlçesinin dışına çıkmış ve özellikle Akhisar yöresinde yayılış göstermiştir. İlerleyen zaman içerisinde kontrolsüz fidan satısı nedeniyle üretim alanı Hatay, Adana, Gaziantep illeri ve civar ilçelerine kadar yayılmıştır. Tüketicilerin Gemlik Zeytinini tercih etmeleri dolayısıyla Gemlik İlçesi dışındaki illerde üretilen siyah zeytinler de

“Gemlik Zeytini” adı altında satılmaya başlanmıştır. Gemlik İlçesindeki zeytinlikler genellikle yamaç arazilerde olup, elle hasat edilmekte ve bu durum da maliyetleri doğal olarak da orijinal ürünün satış fiyatını yükseltmektedir. Buna karşılık Gemlik İlçesi dışındaki illerde taban arazilerde yetiştirilen ve genellikle makine ile hasat edilen zeytinler çok daha ucuza mal edilmekte, dolayısıyla tüccarlar bu ürünleri tercih etmektedir. Bu durum bir yandan ticari hayatın Gemlik İlçesi dışına çıkmasına bir yandan da Gemlik İlçesinin yöresel ürününün farksızlaşmasına ve bu üründen esas olarak başkalarının haksız olarak faydalanmasına neden olmuştur.

Gemlik Ticaret Borsası 2003 yılında söz konusu haksız rekabet ile baş edebilmek için Gemlik Zeytini coğrafi işaretini almıştır. Ancak, bu işaretten 2009 yılına kadar herhangi bir fayda sağlayamamıştır.

Coğrafi işaretin kullanımı konusundaki ilk ciddi çalışmalar tescil sahibi olan Gemlik Ticaret Borsası’nın 2009 yılındaki yeni yönetim kurulunun çabaları ile başlamıştır. Özellikle tescil sahibi kuruluşun yönetim kadrosunun konuya olan ilgisi bu konuda başarılı adımlar atmak açısından büyük bir önem arz etmektedir. Gemlik Ticaret Borsası, Uludağ Üniversitesi ile işbirliğine giderek coğrafi işaretin kullanımı konusunda ortak bir çalışma başlatmıştır. Gemlik Zeytini coğrafi işareti özellikle izlenebilirlik ve tanıtım çalışmaları konusunda ülke genelinde iyi bir örnek teşkil etmektedir. Gemlik Ticaret Borsası’nın uygulamaları aşağıda adım adım verilmiştir.

1. Coğrafi işaret Veri Tabanının Oluşturulması

Coğrafi işaretin fayda sağlayan bir hale getirilmesi için ilk olarak tescil kapsamındaki coğrafi sınırlar içerisinde ne kadar ürün olduğu tespit edilmeye yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Bunun için önce Çiftçi Kayıt Sistemindeki (ÇKS) veriler kullanılmak istenmiş ancak bürokratik engeller nedeniyle bu mümkün olmayınca Ziraat Odalarının kayıtlarından yararlanılmıştır. Bazı üreticiler halen daha ÇKS’ye kayıtlı olmadığı için Ziraat Odalarının verilerinden faydalanmak bir anlamda daha faydalı olmuştur. Aynı zamanda Ziraat Odaları da konu hakkında bilgi edinmiştir. Veri tabanı oluşturulurken her bir zeytin üreticisinin ası – soyadı, kimlik numaraları, iletişim bilgileri, arazi genişliği, arazinin bulunduğu ilçe, köy

vb. bilgiler toplanmıştır. Bazı üreticilerin arazileri 1 da’dan küçük olduğu için arazi verileri m olarak dikkate alınmıştır. Benzer şekilde Gemlik Ticaret Borsası’na kayıtlı ve zeytin ticareti ile iştigal eden tüccarlara ait veriler de toplanmıştır.

2. Coğrafi İşaretler Hakkında Bilgilendirme Toplantıları Düzenlenmesi

Coğrafi işaret sisteminin kurulması esnasında aynı zamanda belli zaman aralıklarında çok sayıda bilgilendirme toplantısı düzenlenmiştir. Söz konusu toplantılara üreticiler, tüccarlar, basın davet edilmiş, konuşmacı olarak da Akademisyenlerden, TPE ve Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) yetkilileri davet edilmiştir.

3. Coğrafi işaret Logosunun Hazırlanması

Gemlik Zeytini coğrafi işareti tescili yapılırken, tescil ile birlikte herhangi bir logo hazırlanarak tescil içerisine dahil edilmemiştir. Bu nedenle ürünün tüketiciler tarafından ayırt edilebilirliğinin sağlanması ve coğrafi işaretin kontrol edilmesi amacıyla bir logo geliştirilmesi ihtiyacı duyulmuştur. Logonun geliştirilmesi aşamasında farklı bir yol izlenmiş ve bir tasarım şirketi ile anlaşmak yerine Türkiye genelindeki güzel sanatlar fakülteleri arasında bir logo tasarım yarışması düzenlenmiştir. Bu sayede farklı bakış açılarına sahip pek çok logo tasarımının toplanması mümkün olduğu gibi aynı zamanda logo tasarım maliyeti de yarışmada verilen birincilik ödülü ile sınırlı kalmıştır. Logo belirlendikten sonra logonun tescili ayrıca yapılmıştır. Gemlik Zeytini coğrafi işaretine ait logo Şekil 25’te gösterilmiştir.

Şekil 25. Gemlik Zeytini Coğrafi İşareti Logosu

4. Ayırt Edici Özelliğin Netleştirilmesi

Gemlik Zeytini tescilinde ayırt edici özellik çok yetersiz bir şekilde tanımlanmıştır. Bu nedenle, ilerleyen zaman içerisinde ayırt ediciliği kanıtlamaya yönelik çalışmalara devam edilmiştir. Bu bağlamda öncelikle gerçek coğrafyasında yetiştirilerek işlenen Gemlik Zeytini ile diğer bölgelerde yetiştirilen ve işlenen siyah zeytinlerden 100 farklı numune toplanmış ve bu numuneler 20 farklı eksperin tadımına sunulmuştur.

Tadım çalışması yapılırken kör test uygulanmış ve eksperler hangi zeytinin hangi bölgeden olduğunu bilmeden tadımı gerçekleştirerek ürünü ayırt etmeye çalışmışlardır. Ürünün ayırt edilmesinde başarı gösteren eksperlere bu ayrımı nasıl yaptıkları sorulmuştur. Eksperler Gemlik Zeytininin kabuğunun daha ince olduğunu ve yerken ağıza gelmediğini ifade etmişlerdir. Bunun üzerine çalışmalar bu yönde yoğunlaştırılmış ve alınan numuneler kabuk analizi için TÜBİTAK BUTAL’a teslim edilmiştir.

Kabukların kesit tespit analizi 23 ± 5 0C sıcaklık ve 50 ± 5 rutubette yapılmıştır. Kabuk kesitini hassas bir şekilde tespit etmek amacıyla kabuklardan düzgün kesit alabilmek üzere zeytin kabukları sıvı parafine batırılmış, donmaları beklenmiş ve donmalarından sonra mikrotom yardımı ile hassas bir şekilde kesilmiştir. Kesilen zeytin kabuklarına elektron mikroskobu yardımıyla bakılmış ve farklı noktalarından kabuk kalınlığı ölçümü yapılmıştır. Yapılan ölçümler sonucunda Akhisar’dan alınan zeytin örneklerinin Gemlik’ten alınan zeytin örneklerinden 10 mikron daha kalın olduğu ve kabuğun meyveye daha gevşek tutunduğu tespit edilmiştir (Şekil 26 ve 27).

Şekil 26. Gemlik Zeytin kabuğunun yatay kesit elektron mikroskobu görüntüsü

Şekil 27. Akhisar Zeytin kabuğunun yatay kesit elektron mikroskobu görüntüsü

5. Gemlik Zeytini Ambalajlarında Kullanılacak Hologramlı – Logolu – Karekodlu etiketlerin Hazırlanması

Tüketicilerin Gemlik Zeytinini rahatça ayırt etmelerini ve aynı zamanda da Gemlik Zeytini adının kullanımının takip edilebilmesi için Gemlik Zeytini ambalajlarında kullanılacak bir etiket hazırlatılmıştır.

Bu etiketin kopyalanmasının önüne geçilmesi için etikete ayrıca hologram eklenmiştir. Hologramlı alanın altına da okutulduğu zaman ürünün hangi üreticilerden geldiğini gösteren bir karekod yerleştirilmiştir.

Karekodlar coğrafi işaret stok kontrol programına veri girişi yapıldıktan sonra yazıcı ile basılmakta olup, aynı zamanda ambalajın altına gramaj da yazılmaktadır (Şekil 28).

Şekil 28. Gemlik Zeytini Coğrafi İşareti Hologramlı Etiketleri

6. Logoların Kullandırılacağı bir Stok Takip Programının Yazılması

Etiketlerin tüccarlara dağıtımında kullanılmak üzere stok kontrolü esası ile çalışan bir bilgisayar programı yazılmıştır. Söz konusu programa üretici ve tüccar veri tabanları yüklenmiştir. Veri tabanına yüklenen bilgilerden sonra her bir ilçe ve köy için yıllık olarak hasat sezonunu takiben “verim”e ilişkin veri girişi yapılmaktadır. Verim değeri girildikten sonra zeytinlik alanları ve m²’ye düşen ağaç sayısı belli olduğu için sistem otomatik olarak her bir üreticinin toplam üretim miktarını hesaplamaktadır. Etiketlerin kullanımı gerçekleştikçe, üreticilerden satın alınmış olan ürünlerin miktarı, üreticinin toplam üretim miktarından otomatik olarak düşülmektedir.

7. Hologramlı Etiketlerin Kullandırılması

Hologramlı etiketleri kullanmak isteyen her tüccarın öncelikle, Gemlik Zeytini’nde kalite kriterlerine uyacağını ve uymaması halinde uygulanacak yaptırımlara ya da tazminata razı geleceğine dair bir taahhütname imzalaması gerekmektedir. Logo kullanmak isteyen bir tüccar ürünü almış olduğu üreticilere ait müstahsil makbuzları ile birlikte Gemlik Ticaret Borsası’na başvurmaktadır. Tüccarın ibraz ettiği müstahsil makbuzlarındaki bilgiler sisteme girilmekte ve her bir üreticiden alınan ürün miktarı söz konusu üreticinin toplam üretim miktarından düşülmektedir. Eğer herhangi bir üretici için üretim miktarından fazlasını gösteren müstahsil makbuzu gelirse, tüccarın aldığını iddia ettiği miktar bilgisayar programına girildiği zaman sistem otomatik olarak “fazla ürün” uyarısı vermekte ve hologramlı etiketin basımına izin vermemektedir. Eğer, tüccarın ürün aldığı üretici sisteme kayıtlı değil ise, üretici tapusunu ibraz ettiğinde sisteme kaydı yapılmaktadır. Tüccarın getirmiş olduğu müstahsil makbuzlarının sisteme girilip onay verilmesinden sonra hologramlı etiketlerin karekodu ve ürün gramajı yazılıp yazıcıdan çıkartılmakta ve tüccara teslim tutanağı ile verilmektedir. Hologramlı etiketleri kullanmak isteyen tüccarlardan etiket bedeli alınmaktadır.

8. Tanıtım Faaliyetleri

Gemlik Ticaret Borsası bağlı bulunduğu Bursa ilinin kalkınma ajansı olan Bursa-Eskişehir-Bilecik Kalkınma Ajansı’nın 2013 yılında çağrıya çıkan Turizm Tanıtım Mali Destek Programına başvurmuş ve Gemlik Zeytini Coğrafi İşaretinin Tanıtım Çalışmaları için 305.000 TL tutarında bir proje hazırlayarak hibe desteğine hak kazanmıştır. Söz konusu proje 2013 – 2014 döneminde başarıyla tamamlanmıştır.

Proje tüketicilerin ve perakendecilerin konu hakkında bilgilendirilmesi amacıyla yapılmış olup, bu kapsamda ilk olarak ülke genelindeki çoğu zincir olmak üzere 61 market ile yüz yüze görüşmeler yapılmış ve bu marketlerin yetkililerine bilgilendirme dosyası verilmiştir. Her bir dosyanın üzerine ürün ambalajlarında kullanılacak olan hologramlı etiket örnekleri yapıştırılmıştır. Bu yolla yaklaşık 7.000

markete ulaşılmıştır. Bir sonraki aşamada gezici (mobil) tanıtım aracı kiralanarak Gemlik Zeytini görselleri ile giydirilmiş, İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa gibi büyük tüketim merkezlerinde özellikle de sosyo-ekonomik statüsü yüksek bölgelerde tadım ve tanıtım faaliyetleri yürütülmüştür. Aktivitelerin hepsinde hem coğrafi işaretler hem de Gemlik Zeytini ile ilgili bilgiler yer alan broşürler dağıtılmıştır.

Mobil araç çalışmaları tadım stantları ile de desteklenmiş, tüketicilere Gemlik Zeytini tattırılarak, aynı zamanda hologramlı logolar gösterilmiş ve bu logo olmayan zeytinlerin Gemlik Zeytini olmadığı açıklanmıştır. Tanıtım çalışmaları kapsamında, Gemlik Zeytininin tüketici kitlesinin sık seyahat ettiği bazı karayolu, denizyolu ve havayolu şirketlerin dergilerine tam sayfa ilan verilmiştir.

Şekil 29. Gemlik Zeytini Tanıtım Aktivitelerinden Örnek Görüntüler

Gemlik Ticaret Borsası coğrafi işaret takip sistemini ve hologramlı logo uygulamalarını Şubat 2014’den itibaren başlatmıştır. Mevcut durumda 57 şirket düzenli olarak logo kullanmaktadır. Bazı süpermarket zincirleri hologramlı logosu olmadığı halde üstünde “Gemlik Zeytini” yazan ürünlerin alınmasına son vermiştir. Gün geçtikçe daha fazla tedarikçi hologramlı etiketleri olan ürünlerden sipariş vermekte olup, bazı tüccarların etiketleri kullanmalarından sonra sipariş alma hızı artmıştır. Uygulamanın henüz bir yıllık bir geçmişi olduğundan henüz tüketici üzerindeki yansıması kısıtlıdır. Buna karşılık Gemlik Ticaret Borsası yetkilileri bazı tüketicilerin Borsa’yı arayarak logolu ürünleri satın alabilecekleri yeri sorduğunu ifade etmişlerdir. Hologramlı logo kullanımından sonra bazı tüccarlar yeni marketlere giriş yapma şansı yakalamıştır. Günümüzde halen Gemlik Zeytini adını haksız olarak kullanan firmalar bulunmaktadır.

Gemlik Ticaret Borsasından alınan bilgilere göre denetleme kurulu bu firmaları tespit etmiş olup, yakın bir zaman içerisinde uyarı yazısı yazarak, eylemin devam etmesi halinde yasal yollara başvuracaktır.

Geçmiş dönemlerde konu ile ilgili bazı davalar yürütülmüş olup, birinde başvuru tescil sahibi tarafından yapılmadığından dava düşmüş, diğerinde ise haksız kullanım tespit edilmiştir.