Dünya’da ve Avrupa Birliğinde (AB) Coğrafi İşaretler

Günümüzdeki anlamı ile olmasa da coğrafi işaretlerin kökeni eski Mısır’daki tuğla üreticilerine kadar uzanmaktadır. Eski Mısır’da bir bölgedeki ustaların çok kaliteli tuğlalar yaptığı ve bir süre sonra benzer tuğlaların bölgenin adı kullanılarak satıldığı, bu nedenle ustaların ürünlerine özel bir işaret koyarak taklit edilmesini engelledikleri bilinmektedir (Gönenç 2007).

Coğrafi işaretler ile ilgili dünya çapında istatistiksel bilgiye ulaşmak mümkün değildir. Coğrafi işaret uygulamasının en yaygın olduğu ülkeler Avrupa Birliği (AB) ülkeleridir. Konu ile ilgili olarak 2009 yılında yapılan bir araştırmaya göre dünya genelinde 10.000’in üzerinde coğrafi işaret olduğu ve bu ürünlerin ticari değerinin ise 50 milyar dolardan fazla olduğu ifade edilmektedir. Coğrafi işaretlerin %90’ının 30 OECD ülkesinde tescil edildiği, geriye kalan kısmının ise 160 farklı ülke arasında dağıldığı tespit edilmiştir.

Coğrafi işaretlerin %90’ını elinde bulunduran 30 OECD ülkesi dünyanın en fazla sanayileşmiş ülkelerinden oluşmaktadır (Giovannucci 2009). Gelişmiş ülkeler pazarlamada yöresel ürünlerden oldukça fazla faydalanmakta ve ürün farklılaştırması yolu ile daha yüksek gelir yaratma çabası içinde olmaktadır.

AB ülkeleri dışında coğrafi işaretleri uygulayan ülkeler arasında; Bosna Hersek, Cezayir, Haiti, Hindistan, İran, İsrail, Karadağ, Kore, Kostarika, Küba, Meksika, Moldova Cumhuriyeti, Nikaragua, Pakistan, Peru, Sırbistan, Slovakya, Tunus gibi ülkeler bulunmaktadır. Coğrafi işaret uygulamaları her ülkede farklı yasal düzenlemeler ve farklı uygulamalar şeklinde gerçekleştirilmektedir. Ülkelerin hemen hemen tamamında coğrafi işaret uygulamalarından sorumlu kuruluş, ülkelerin patent ya da fikri mülkiyet haklarına ilişkin çalışan enstitüleridir.

Amerika kıtasının önde gelen ülkelerinden olan Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde farklı uygulamalar dikkati çekmektedir. Kanada’da Kanada Fikri Mülkiyet Ofisi coğrafi işaretler ile ilgili kurumdur ve coğrafi işaretlerin uygulanışı oldukça yenidir. Kanada’da 2015 yılı itibariyle tescil edilmiş 642 yöresel ürün bulunmaktadır. Ancak, söz konusu coğrafi işaretlerin büyük bir çoğunluğu AB ülkeleri tescillerinden oluşmaktadır. Bunun en önemli nedeni AB ile Kanada arasında 2009 yılında imzalanmış olan ve tarım ürünlerini de içeren geniş kapsamlı ekonomik ve ticaret anlaşmasıdır CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement). CETA Anlaşmasının imzalanmasından önce AB’nin en önemli önceliklerinden biri coğrafi işaretlerin tanınması olmuştur. Bu nedenle özellikle Kanada hükümeti AB’deki bazı önemli tescilleri ülkelerinde de geçerli hale getirmiştir. Kanada’nın kendine özgü ürünlerine ait coğrafi işaretleri son derece sınırlı sayıdadır (Viju 2013).

Amerika Birleşik Devletleri (ABD), coğrafi işaretler konusunda Avrupa Birliği kadar yaygın bir çalışmaya sahip değildir. ABD’de coğrafi işaretlerden çok markalaşma konusuna önem verilmektedir ve ürünün

yöresi ile ilgili çalışmalar eyaletler bazında yürütülmektedir. Örnek olarak “FLORIDA” ifadesi portakallar,

“IDAHO” ifadesi patatesler ve “WASHINGTON STATE” ifadesi ise elmalar için kullanılmakta, eyaletler bazında tüm üreticileri kapsayan “jenerik reklam³” çalışmaları yapılmaktadır. Buradaki coğrafi sınırlar oldukça geniştir (USPTO 2013).

Günümüzde coğrafi işaretlerin en yaygın ve en etkili kullanımı Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde görülmektedir. AB coğrafi işaretler yolu ile ürün farklılaştırması ve pazarlama stratejilerini çok başarılı bir şekilde kullanmaktadır. AB ülkelerinin bu başarısının altında bilinçli bir tüketici kitlesi yatmaktadır. AB, coğrafi işaretlerden en etkili bir şekilde yararlanabilmek için öncelikle tüketicilerin coğrafi işaretleri ayırt etmesini sağlayacak bir logo geliştirmiş, ardından da coğrafi işaretin ne demek olduğunu tüketicilere anlatacak çok geniş kapsamlı bir kampanya düzenlemiştir. Coğrafi işaretler ile ilgili tanıtım kampanyası tüm AB genelinde uygulanmış ve gerek ortak logo uygulaması gerekse tanıtım kampanyası coğrafi işaret sisteminin yayılmasına büyük katkılarda bulunmuştur. Günümüzde AB tüketicilerinin neredeyse tamamı coğrafi işaretin ne anlama geldiğini bilmekte ve yöresel ürünleri satın alırken üzerindeki logoya bakarak karar vermektedir.

Avrupa Birliğinde coğrafi işaretler PDO ve PGI kısaltmalarıyla kullanılmaktadır. PDO (Protected Designation of Origin), koruma altına alınmış orijin işareti anlamına gelmekte olup, Türk Patent Enstitüsü tarafından kullanılan “Menşe Adı” ifadesi ile aynı anlama gelmektedir. PGI (Protected Geographical Indication) ise koruma altına alınmış coğrafi işaret anlamına gelmekte olup, ülkemizdeki karşılığı “Mahreç İşareti”dir. Bu şekilde tüketicilerin tescilli ürünleri ayırt etmesi çok daha kolay olmaktadır. AB tarafından menşe işareti ve mahreç işareti olarak ortak kullanılan logolar Şekil 2’de gösterilmiştir.

3 Jenerik Reklam; tek bir ürün için değil bir ürün grubu ya da bir sektörün tamamı için yapılan genel reklamlardır.

Burada marka adı belirtilmez, ancak sektör bir bütün olarak geliştirilmeye çalışılır.

PDO (Menşe Adı) PGI (Mahreç İşareti) TSG (Geleneksel Spesiyalite Garantisi) Şekil 2. Avrupa Birliğinde kullanılan coğrafi işaret logoları

AB ülkelerinde sadece tarım ve gıda ürünleri için coğrafi işaret alınabilmektedir. Diğer ülkelerde olduğu gibi halı ve kilimler, doğal taşlar ve el sanatları gibi yöresel ürünlere coğrafi işaret verilmemektedir. Buna karşılık, geleneksel hammaddeler ya da geleneksel yöntemlerle yapılmış çeşitli yemekler için “Geleneksel Spesiyalite Garantisi” adı altında (Traditional Specialities Guaranteed -TSGs) tescil yapılmaktadır (Şekil 2).

Örnek olarak; İtalya’nın ünlü napoliten pizzası ve Finlandiya’nın Karelian pidesi TGS tesciline sahip ürünlerdendir.

Karelian Pidesi – Finlandiya Napoliten Pizza - İtalya

AB’de ülkelere ve başvurunun durumuna göre coğrafi işaret sayıları Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1. AB’de Ülkeler ve Tescil Sürecine Göre Coğrafi İşaret Sayıları (2015 yılına kadar)

Ülkeler PDO (Menşe Adı) PGI (Mahreç İşareti) TSG (Geleneksel Spesiyalite Garantisi)

Başvuru Yayında Tescilli Toplam Başvuru Yayında Tescilli Toplam Başvuru Yayında Tescilli Toplam

Kaynak: AB, Coğrafi İşaret Veri Tabanı (DOOR 2015) http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/

2015 yılı itibariyle AB’de 1.231 adet tescilli coğrafi işaret bulunmaktadır. Henüz inceleme aşamasında olan ve incelenmesi tamamlanarak yayınlanmış olan coğrafi işaretlerin sayısı da dikkate alındığında bu

sayı 1.401’e ulaşmaktadır. Tescili tamamlanmış coğrafi işaretlerin %48’i PDO (Menşe Adı), %52’si ise PGI (Mahreç İşareti)’dir. AB genelinde toplam 49 adet de TSG tescili bulunmaktadır.

AB’de başvuru, yayın ve tescil sayıları dahil olmak üzere tüm kategoriler bir arada değerlendirildiğinde 303 coğrafi işaret ile en önde gelen ülkenin İtalya olduğu görülmektedir. İtalya tüm coğrafi işaretlerin

%21’ine sahiptir. İtalya’yı %17’lik oranı ile Fransa ve %14’lük oranı ile İspanya izlemektedir.

Ülkemizin AB’ne toplamda 5 coğrafi işaret başvurusu olmuştur. Bunlardan ikisi PDO (Menşe Adı), 3 tanesi ise PGI (Mahreç İşareti)’dir. Mahreç İşareti olarak başvurulan Antep Baklavası 2013 yılı itibariyle AB’de coğrafi işaret olarak tescil edilmiştir. Ülkemizden AB’e yapılan coğrafi işaret başvuruları ile ilgili bilgiler Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2. Türkiye’nin AB Coğrafi İşaretlerine Başvurusu

Ürün Adı Başvuru Statüsü Başvuru Tarihi Başvurunun Durumu Tescil Tarihi

Antep Baklavası PGI 10/07/2009 Tescil Edildi 21/12/2013

Afyon Sucuğu PGI 13/08/2012 Başvuru İncelemede -

Afyon Pastırması PGI 13/08/2012 Başvuru İncelemede -

Aydın İnciri PDO 11/06/2013 Başvuru İncelemede -

Malatya Kayısısı PDO 13/05/2014 Başvuru İncelemede -

Kaynak: AB, Coğrafi İşaret Veri Tabanı (DOOR 2015) http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/

DAP Bölgesinin önemli bir yöresel ve ekonomik değeri olan Malatya Kayısısı 2014 yılında AB coğrafi işaretlerine başvuruda bulunmuştur.

AB’de coğrafi işaret başvuru ve tescilleri için tanımlanmış ürün grupları bulunmaktadır. PDO ve PGI için tanımlanan ürün grupları ve bu gruplara göre coğrafi işaretlerin sayısı Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. AB’de Ürün Gruplarına Göre PDO ve PGI sayıları (2015’e kadar)

ÜRÜN GRUPLARI

PDO (Menşe Adı) PGI (Mahreç İşareti)

Başvuru Yayında Tescil

Edilmiş Toplam Başvuru Yayında Tescil

Edilmiş Toplam

Sınıf 1.6. Taze ya da İşlenmiş Meyveler,

Sebzeler ve Hububatlar 13 9 138 160 15 8 209 232

Sınıf 1.7. Taze Balık, yumuşakça ve kabuklular ve bunlardan elde edilmiş ürünler

2 12 14 9 27 36

ÜRÜN GRUPLARI

PDO (Menşe Adı) PGI (Mahreç İşareti)

Başvuru Yayında Tescil

Edilmiş Toplam Başvuru Yayında Tescil

Edilmiş Toplam

Kaynak: AB, Coğrafi İşaret Veri Tabanı (DOOR 2015) http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/

AB’de PDO olarak en fazla coğrafi işarete sahip ve başvurusu yapılmış ürünler peynirlerdir. Peynir coğrafi işaretlerinin toplam içerisindeki oranı %30’dur. Taze ve/veya işlenmiş meyve sebzeler ve hububatlar ise

%24’lük payı ile 2. sırada gelmektedir. Sıvı ve katı yağların oranı %19 olup 3. sırada yer almaktadır.

Başvurusu yapılan ve tescil alan PGI ürünleri içerisinde ilk sırada gelen ürün grubu %31 ile taze ve/veya işlenmiş meyve sebzeler ve hububat ürünleridir. Bunu sırasıyla %19 ve %16’lık payları ile et ürünleri ve taze etler izlemektedir. Benzer şekilde TSG için coğrafi işaretlerin ürün gruplarına göre sayısı Tablo 4’te sunulmuştur.

Tablo 4. AB’de Ürün Gruplarına Göre TSG sayıları (2015’e kadar)

Ürün Grupları Başvuru Yayında Tescil Edilmiş Toplam

Sınıf 1.1. Taze Et (ve sakatatlar) 1 2 3

Sınıf 1.2. Et Ürünleri (işlenmiş, tuzlanmış, tütsülenmiş vb.) 2 2 13 17

Sınıf 1.3. Peynirler 1 1 5 7

Sınıf 1.4. Hayvansal Kökenli Diğer Ürünler (yumurta, bal,

tereyağı hariç diğer süt ürünleri vb.) 1 2 3

Sınıf 1.5. Sıvı ve Katı Yağlar (tereyağ, margarin, diğer

yağlar, vb.) 1 1

Sınıf 1.6. Taze ya da İşlenmiş Meyveler, Sebzeler ve

Hububatlar 1 1 2

Sınıf 1.7. Taze Balık, yumuşakça ve kabuklular ve

bunlardan elde edilmiş ürünler 1 2 3

Sınıf 1.8. İlgili Mevzuatın Ek I'inde Belirtilmiş Diğer Ürünler 4 4

Sınıf 2.1. Biralar 6 6

Sınıf 2.3. Bisküvi, Şekerleme, Ekmek, Kek ve Diğer

Pastacılık Ürünleri 1 1 13 15

Sınıf 2.4. Hamur işleri (makarna) (pişirilmiş ya da

doldurulmuş) 1 1

Sınıf 2.5. Ön Pişirmesi Yapılmış Yemekler 1 1

Genel Toplam 7 7 49 63

Kaynak: AB, Coğrafi İşaret Veri Tabanı (DOOR 2015) http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/

Başvurusu yapılmış ya da tescil edilmiş TSG ürünleri içerisinde ilk sırada gelen ürün grubu et ürünleridir (%27). Bunu 524’lük payı ile bisküvi ve pastacılık ürünleri ile %11’lik oranı ile peynirler izlemektedir.

2012 yılında hazırlanan bir raporun sonuçlarına göre; Avrupa’daki coğrafi işaretli ürün satışlarının %60’ı, coğrafi işaretin alınmış olduğu ülke sınırlarında gerçekleşirken, %20’si diğer Avrupa ülkelerinde geri kalan

%20’si ise AB dışında ihracat yapılan ülkelere satılmaktadır. AB dışındaki ülkelere yapılan ihracatın yaklaşık değeri 11,5 milyar euro’dur. Coğrafi işaretli ürünlerin en fazla ihraç edildiği ülkeler ise; ABD (%30), İsviçre (%7) ve Singapur (%7)’dur. Kanada, Çin, Japonya ve Hong-Kong’un her birinin coğrafi işaretli ürünlerin ihracatındaki payı aynı olup %6’dır. AB’deki coğrafi işaretlerin ticareti ile dünya genelinde 43,3 milyar dolarlık bir değer yaratılmaktadır ve söz konusu değerin %15’i gıda ve içeceklerin ihracatından elde edilmektedir. Bu durum coğrafi işaretlerin AB ekonomisinde ne denli büyük bir değer olduğunu göstermektedir. AB’de coğrafi işaretler kırsal kalkınma politikalarının bir parçası olarak görülmekte ve kırsal alanda katma değer ve istihdam yaratmaktadır. Yapılan çalışmalar coğrafi işarete sahip olan ürünlerin coğrafi işareti olmayan ürünlere kıyasla 2.23 kat daha yüksek bir fiyatla satıldığını ortaya koymuştur (Chever ve ark. 2012).