2.6. Ölçme Aracında Bulunması Gereken Özellikler
2.6.1. Geçerlik
Baykul, “geçerlik ve güvenirliği” bir ölçme aracında bulunması 61 M. Fuat Turgut, a.g.e., s. 220-221.
71
gereken en önemli özellikler olarak görmektedir. Ona göre bu ikisin- den biri, diğerine tercih edilemez.62 Buna karşın Tekin,63 Thorndike-
Hagen64 bir ölçme aracında bulunması gereken en önemli özellik
olarak geçerliği işaret etmektedirler.
Thorndike-Hagen geçerliği, bir testin sadece o testle ölçülmek istenen değişkeni ölçmesi, başka değişkenlerle karıştırılmaması olarak tanımlar.65 Tekin’e göre ise geçerlik, bir ölçme aracının ölç-
meyi amaçladığı özelliği, başka herhangi bir özellikle karıştırma- dan doğru olarak ölçebilme derecesidir. Bir başka deyişle, bir ölçme aracının, geliştirilmiş bulunduğu konuda maksada hizmet etmesi- dir. Sözgelimi uzunluk ölçmek için geliştirilmiş bir araç olan met- re, kişilerin boylarını ölçme maksadına hizmet eder, fakat kişilerin ağırlıklarını ölçme maksadına hizmet etmez. Bu durum, şöyle bir örnekle somutlaştırılabilir: Bir okuduğunu anlama testi, okuduğunu anlama yeteneğini ölçmede yüksek bir geçerliğe sahip olabilir, fakat aynı test, çok büyük bir ihtimalle, matematikte problem çözme yete- neğini ölçmede geçerliğe sahip değildir.66
Bir testin geçerliği aslında bir derece sorunudur. Bir test tümüy- le geçersiz ya da tümüyle geçerli olmaktan ziyade, daha çok veya daha az geçerli olabilir. Bundan ötürü, bir testin geçerliğini, “yük- sek”, “orta” veya “düşük” olarak nitelemek gerekir.67
Eğitimde kullanılan ölçme araçlarının (test, envanter, ölçek vb.) geçerliğe sahip olup olmadığını belirlemek amacıyla çeşitli yöntem- ler geliştirilmiştir. Bunlar kapsam geçerliği, yapı geçerliği, görünüş geçerliği, yordama geçerliği olarak sıralanmaktadır.
62 Yaşar Baykul, a.g.e., s. 201. 63 Halil Tekin, a.g.e., s. 42.
64 Robert L. Thorndike ve Elizabeth Hagen, Measurement and Evalation in Psychology and
Education, New York: Chapman and Hall Limited, p. 124.
65 Robert L. Thorndike ve Elizabeth Hagen, a.g.e., p. 124. 66 Halil Tekin, a.g.e., s. 42.
2.6.1.1. Kapsam Geçerliği
Kapsam geçerliği, kullanılış amacı ne olursa olsun bir testin, bu testle ölçülmek istenen davranışları ne derecede kapsadığıdır.68
Bir dersteki başarı ölçülmek istendiğinde, o dersin konularının ve kazanımlarının tamamı dikkate alınmalıdır. Bunlar ölçülecek ev- reni belirler. Fakat bu evrenin ögelerinin (içerik ve kazanımlarının) her biri bir dersteki başarıyı ölçmek için hazırlanan bir testte kap- sanamayabilir. Eğitimde öğrenci başarısını ölçmek için kullanılan testler, çoğunlukla, sorulabilecek olan bütün soruları değil, onlar içinden daha az sayıdaki belli soruları (örneklemi) kapsar.69 Bu du-
rumda geliştirilen testin, ölçmek istenen konuları yeterince örnekle- yebilmesi gerekir.
Kapsam geçerliği sınavda yer alan soruların öğretilen konu- lardan önemine ve ağırlığına göre yeter sayıda soru sorulması ile sağlanabilir.70 Ölçme aracının kapsam geçerliğinin sağlanmasında
öğretmenler, her ders için hazırlanan ve hedef-içerik çizelgesi adıyla da bilinen belirtke tablolarından yararlanabilirler.71 Belirtke tablo-
ları dersin kazanımlarını ve bunların konulara dağılımını gösteren önemli tablolardan biridir. Dolayısıyla hangi konularda hangi ka- zanımların yer aldığını, bunlardan hangilerinin kritik kazanımlar olduğunun bilindiği durumlarda geliştirilen ölçme aracının kapsam geçerliği daha kolay sağlanmış olacaktır.72
Öğretmenler tarafından hazırlanan ölçme araçlarının sınıf içi ÖD uygulamaları çerçevesinde kullanıldığı dikkate alındığında, öğretmenlerin en fazla önem vermeleri gereken geçerlik belirleme yönteminin kapsam geçerliği olduğu söylenebilir.73
68 Yaşar Baykul, a.g.e., s. 202. 69 Halil Tekin, a.g.e., s. 45. 70 Hasan Yılmaz, a.g.e., s. 50-51. 71 Çeşitli derslere ait belirtke tablosu örnekleri için bkz. Durmuş Ali Özçelik, Test Hazırlama Kılavuzu, 3. Baskı, ÖSYM Eğitim Yayınları. 72 Mehmet Bahar vd., a.g.e., s. 17. 73 A.g.e., s. 16.
73 2.6.1.2. Yordama Geçerliği
Yordama geçerliğini daha iyi kavramak için öncelikle yordama- nın ne olduğunun bilinmesinde yarar vardır. Yordama bir tahmin- dir. Ancak her tahmin bir yordama değildir. Bir tahminin yordama olabilmesi için onun geleceğe dönük olması ve belli bilgiler temelin- de bazı teknikler kullanılarak yapılmış olması gerekir.74
Eğitimde yordama, bir öğrencinin ya da öğrenci grubunun ge- lecekte ne düzeyde başarılı olacağını tahmin etmek için kullanılır.75
Bir testin yordama geçerliğini belirlemek için önceden elde bulunan test puanlarıyla sonradan elde edilen ölçüt ölçüleri arasındaki kore- lasyon katsayısının hesaplanması gerekir.76 Böylelikle test puanı ile
gelecekte ölçülecek davranış arasındaki ilişki incelenerek test sonuç- larının gelecekteki davranışı ne derece tahmin edebildiği araştırılır.
2.6.1.3. Yapı Geçerliği
Yapı geçerliği en karmaşık ve en kapsamlı geçerlik türüdür. Bir test, bireyin soyut bir psikolojik özelliğe (karakter, yetenek) ne dere- ce sahip olduğunu tanımlamak için kullanılıyorsa bu, yapı geçerli- ğini ilgilendiren bir durumdur.77
Yapı, birbiriyle ilgili olduğu düşünülen belli ögelerin ya da öge- ler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu bir örüntüdür. Bu anlamda, bir testin yapısını geçerleme süreci, temelde testin maddelerine veri- len cevaplar arasındaki ilişkilerin analizine dayanır. Böyle düşüne- cek olursak eğitimde kullanılan başarı testlerinde de yapı geçerliği aranabilir.78
Psikologlar, yapının kişinin sahip olduğu gözlenemez özellik ya 74 Halil Tekin, a.g.e., s. 48.
75 Salih Çepni vd., a.g.e., s. 57. 76 Halil Tekin, a.g.e., s. 49. 77 Gülşah Başol vd., a.g.e., s. 76. 78 Halil Tekin, a.g.e., s. 52.
da karakteri olduğuna atıf yaparlar. Zekâ, okuduğunu anlama, ba- şarı, dürüstlük, kızgınlık bu tür soyut kavramlara örnek verilebilir. Bu özellikler doğrudan ölçülemezler. Bu karakter yapıları hakkında ancak gözlenen davranışlara göre değerlendirme yapılabilir.79
Yapı geçerliği faktör analizi yaparak veya uzman görüşü alına- rak sağlanır.
2.6.1.4. Görünüş Geçerliği
Görünüş geçerliği, bir testin gerçekten ne ölçtüğüyle değil, onun ne ölçüyor göründüğüyle ilgilidir. Görünüş geçerliği olan bir test, kapağında ne yazılıysa onu ölçüyor görünür.80
Testin ismi, açıklamalar, soruların ve testin düzeni vb. faktörler cevaplayıcının testin genel olarak geçerliğine ilişkin bir görüş geliş- tirmesine neden olur. Olumlu izlenimler testin sorularına güvenilir cevaplar almayı kolaylaştırır. Testin görünümü ile ilgili olan bu ge- çerlik türü uzman görüşü ile değerlendirilir.81
2.6.2. Güvenirlik
Bir ölçme aracının sahip olması istenen ikinci önemli özellik güvenirliktir. Güvenilir bir ölçme aracı, aynı özellikle ilgili arka ar- kaya yapılan ölçmelerde yaklaşık olarak aynı sayısal sonucu verir. Güvenilir bir test, aynı gruba iki ya da üç kez uygulandığında, grup- taki her bir kişi, bütün uygulamalarda yaklaşık olarak aynı puanı alır.82
Ölçme çalışmalarında olabildiği kadar gerçek sonuçlar, ölçme- lerdeki hata puanlarının azlığı ölçüsünde elde edilebilir. Ölçme so- nuçları, içindeki tesadüfî hataların azlığı oranında güvenilir olarak değerlendirilir.83 79 James H. McMillan, Classroom Assessment, Pearson Education, Forth Edition, 2007, p. 68. 80 Halil Tekin, a.g.e., s. 53. 81 Şener Büyüköztürk, a.g.e., s. 163. 82 Halil Tekin, a.g.e., s. 55. 83 Yaşar Baykul, a.g.e., s. 141.
75
Bir nesne ya da özellik değişik zamanlarda ölçüldüğünde, ölç- melerin hepsinde aynı ölçümü elde etmek hemen hemen imkân- sızdır. Çünkü çeşitli nedenlerle, tam anlamıyla hatadan arınmış bir ölçme yapılamaz. Bu nedenle bir testten elde edilen bireysel puanlar, bir ölçmeden diğerine değişecektir.84 Burada önemli olan ölçmelere
karışan hataların en aza indirilmesidir.85 Bunun için ölçmelere karı-
şan hata türlerinin ve kaynaklarının ölçme sonuçlarını nasıl etkile- diği çok iyi bilinmelidir.
Ölçmelere karışan hatalar “sabit”, “sistematik” (yanlı) ve “rast- gele” (tesadüfî) olmak üzere üçe ayrılmaktadır.86 Hatanın sabit, sis-
temli ya da rastgele olduğunun bilinmesi özellikle testin güvenirliği açısından son derece önemlidir.87
Sabit hata, bir ölçmeden diğerine miktarı değişmeyen hata tü-
rüdür.88 Örneğin, öğretmenin her sınav kâğıdına 10 puan fazla ver-
mesi, bir terazinin bozuk olması nedeniyle her nesneyi 20 gr. eksik tartması bu hata türüne örnek verilebilir.
Ölçmeyi yapan kişiye, ölçülen özelliğe ve ölçme koşullarına bağlı olarak miktarı değişen ve tüm ölçmelere aynı oranda etki et- meyen hatalara sistematik (yanlı) hata denir.89 Sistematik hatanın
eğitimdeki uygulamalarına örnek vermek gerekirse bir öğretmenin yazının güzelliğinin değerlendirilmediği bir sınavda yazısı güzel olan öğrencilere ya da kız öğrencilere ilave puanlar vermesi gibi yanlılık içeren hatalar sayılabilir. Bu tür hatalar, ölçümlerin güve- nirliğini etkilemezken geçerliğini etkilemektedir. Sistematik hatalar artıkça ölçme sonuçlarının geçerliği azalır.90
84 Halil Tekin, a.g.e., s. 55. 85 Salih Çepni vd., a.g.e., s. 61. 86 Salih Çepni vd., a.g.e., s. 61. 87 Halil Tekin, a.g.e., s. 56. 88 M. Fuat Turgut, a.g.e., s. 28. 89 Salih Çepni vd., a.g.e., s. 61. 90 A.g.e.
Rastgele hata, adından da anlaşıldığı gibi, şansla ortaya çıkan
ve sonuçları ne yönde etki ettiği yordanamayan hatalardır. Bu hata- lar çoğu kez bilinmeyen nedenlere bağlıdır.91 Rastgele hatalar ölçme-
yi yapan kişiden, ölçmenin yapıldığı ortamdan, şans başarısından, ölçmeye konu olan bireylerden kaynaklanabilir. Rastgele hata ölçme sonuçlarının güvenirliğini etkilerken geçerliğini etkilemez. Rastgele hata arttıkça güvenirlik azalır. Güvenirlik çalışmaları, ölçme sonuç- larına karışması muhtemel rastgele hataları en aza indirmek için ya- pılır.92 Bir öğretmenin sınav kâğıtlarını gelişigüzel okuması bu hata
türüne örnek olarak gösterilebilir.
Buraya kadar güvenirlik “ölçme hatalarından arınık olma dere- cesi” şeklinde ortaya konuldu. Ancak güvenirlik bir ölçme aracının kararlı, tutarlı ve duyarlı ölçme sonuçları verebilme düzeyi olarak da ifade edilebilir.93
Kararlılık, ölçülen özellikte zamana bağlı olarak değişme mey- dana gelmemek koşuluyla, bir özelliğin aynı ölçme aracıyla farklı zamanlarda ölçülmesi durumunda aynı ölçme sonuçlarının elde edilmesidir. Tutarlılık, ölçme aracında yer alan her bir maddenin, ölçme aracının bütünüyle ölçülmek istenen özelliği ölçebilmesiyle ilgilidir. Duyarlılık ise ölçme aracının birimi ile ilgilidir. Birim kü- çüldükçe duyarlılık artar.94
Öğretmenler, sınıf içi uygulamalarda kullanmak üzere geliştir- dikleri ölçme araçlarını daha güvenilir kılmak için, bir başka ifa- deyle ölçme araçlarının öğrencinin gerçek yeterlik, bilgi ve beceri düzeyini gösterebilecek nitelikte olabilmesi için, ölçme hatalarının oluşumunu engellemeye çalışmalı ve mümkün olduğunca test araç- larının duyarlığını artırmaya özen göstermelidir.95
91 Halil Tekin, a.g.e., s. 56. 92 Salih Çepni vd., a.g.e., s. 61-62. 93 Mehmet Bahar vd., a.g.e., s. 14. 94 Mehmet Bahar vd., a.g.e., s. 14-15. 95 A.g.e., s. 15-16.
77 2.6.3. Kullanışlılık
Bir ölçme aracında bulunması gereken son özellik kullanışlı- lıktır. Kullanışlılık terimi burada testin hazırlık, uygulama ve pu- anlama sürecindeki kolaylık ve ekonomikliğine işaret etmektedir.96
Kullanılması zor olan, ileri derecede uzmanlık gerektiren, emek, para, zaman vb. yönünden ağır sayılabilecek gerekleri olan bir test kullanışlı değildir.97
Çoğu kez öğretmenler, testin kullanışlılığını ilk planda düşü- nüp onun geçerlik ve güvenirliğini göz önüne almazlar. Oysaki testin geçerlik ve güvenirliği daima ilk önce düşünülmeli, geçerlik ve güvenirlikten olabildiğince vazgeçmeden kullanışlılık isteği kar- şılanmaya çalışılmalıdır. Test geliştiren bir kişi, maksadına hizmet edecek güvenilir verileri daha kolay, daha ucuz ve daha az zamanda nasıl elde edebileceğini henüz testin planlaması aşamasında belir- lemiş yani seçimini yaparken kullanışlılık etkenini de düşünmüş olmalıdır.98
Bir ölçme aracının kullanışlığını artıran önlemler, dolaylı olarak onun güvenirlik ve geçerliğini de artırır. Amaç için yeterli sayılabi- lecek güvenirlik ve geçerlikte olan testler arasında en kullanışlı olan seçilmelidir.
2.7. Ölçme Araçları
Bir test ya da test maddesi kazanımların öğrenci tarafından elde edilme durumunu ortaya koymada bir araçtır. Belli kazanımları ge- çerli, güvenilir ve ekonomik olarak ölçme bakımından bir ölçme aracı diğerine göre bazı üstünlüklere sahip olabilir. Buna göre, öğ- retmenin her zaman her kazanım için kullanabileceği tek bir madde 96 Özlem Yeşim Özbek, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme, Ed. Satılmış Tekindal, Ankara, Pegem
Akademi, 2008, s. 76.
97 Durmuş Ali Özçelik, a.g.e., s. 117. 98 Halil Tekin, a.g.e., s. 77.
tipi olmamalıdır. Burada önemli olan doğru ölçme aracını seçmek ve onu hedeflenen kazanımları ortaya çıkaracak bir şekilde yazabil- mektir.99 Bu bölümde DKAB dersinde kullanılabilecek geleneksel ve
alternatif ölçme araçları kısaca ele alınacaktır.
2.7.1. Geleneksel Ölçme Araçları