Kervanlar bazen arızalı yeryüzü Ģekilleri ve güç iklim Ģartları altında çok uzun mesafeler kat etmiĢlerdir. Bu durumda ulaĢım yollarının belirli mesafelerinde insanların seyahat ettiği yollar üzerinde dinlenebileceği, ihtiyaçlarını karĢılayabileceği ve soygunlardan korunabileceği bir konaklama yerinin bulunması ihtiyaç haline gelmiĢtir. Bu ihtiyaçları karĢılayan yapılar ise kervansaraylar olarak karĢımıza çıkmaktadır. Kervansarayların han veya ribat olarak da isimlendirildikleri bilinmektedir. Hanlar, inĢa edildikleri yerlere göre Ģehir içi hanları ve Ģehir dıĢı (menzil) hanları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
BaĢlarda korunma ve savunma amacı ile inĢa edilen konak, ordugâh ya da karakol tipindeki yapılar zaman içinde iç bölgelerde kalmaya baĢladığı için askeri iĢlevini yitirmiĢ ve sadece konaklama amacı olan yapılara dönüĢmüĢtür. Kervansaraylar ana yollarda kervanların konaklaması için yapılmıĢ büyük hanlar olarak bilinmektedirler. Kervansaraylar güvenliği sağlanmıĢ ticaret yolları üzerine inĢa edilmiĢlerdir. Kervansarayların hepsinde bütünü oluĢturan en temel ögeler; kıĢlık, salon ve ahır denilen barınakların bulunmasıdır. Kervansaraylarda barınaklar ise yolcuların ve hayvanların dinlendiği, beslendiği bir alan olarak bilinmektedir. Kervansarayların plan tipi ne olursa olsun hayvan, yolcu ve yük üçlüsünün temel ihtiyaçlarına cevap veren anlayıĢının değiĢmediği söylenebilir. Diğer bir ifade ile kervansaraylardaki bölümlerin iĢlevleri plan tipine bağlı değildir. Kervansaraylar zamanla artan ticaret ve dini ihtiyaçları karĢılamak için geniĢletilmiĢlerdir.
Kullanım amacı ve planı ile Anadolu‟ya Türklerin getirdiği bir yapı tipi olarak bilinen kervansaraylar; kalın, yüksek duvarlı ve gösteriĢli yapılar olarak karĢımıza çıkmaktadır. Yol güzergâhları üzerine inĢa edilen kervansaraylar kamu yararına çalıĢan ticarethaneler olarak da adlandırılabilmektedirler.
Aksaray ilinin Güzelyurt ilçesinin Gaziemir köyünde bulunan Gaziemir yer altı kervansarayı inĢa edilme bakımından diğer kervansaraylardan farklı olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu çalıĢmada dinlenme odaları, mutfak, hamam, dolap, Ģarap küpleri, kilise, birahane, ahır, yiyecek mahzeni, su ve erzak depolarının bulunduğu Gaziemir yer altı kervansarayının neden yer altına inĢa edildiği konusuna değinilirken, diğer kervansaraylarla aynı özelliklere sahip olduğuna açıklık getirilmeye çalıĢılmıĢtır. Literatür çalıĢmasının yapıldığı araĢtırmada 2006 yılında mevsimsel yağıĢlar sebebiyle tamamen tesadüf eseri fark edilerek 2007 yılında gerekli çalıĢmalar tamamlandıktan sonra ziyarete açılan kervansarayın Hititlere kadar uzanan geçmiĢi, Doğu Roma ve Selçuklular dönemlerinde kullanımı; konaklama amacına iliĢkin delilleri, bölümleri ve özellikleri ele alınmıĢtır. Ayrıca araĢtırmada bölgenin jeolojik ve jeopolitik özelliklerinin kervansarayın yapılmasındaki etkisine de değinilmiĢtir.
Gaziemir yeraltı kervansarayının Hititlere kadar uzanan bir geçmiĢi olduğu bilinmektedir. Kanıt olarak ise Hitit tarzı taĢ bindirme tekniği ile yapılmıĢ geçit gösterilmektedir. Bu geçit Hititlerin baĢkenti HattuĢaĢ Boğazkale‟den sonra türünün ikinci örneği sayılmaktadır.
Gaziemir yeraltı kervansarayının en yoğun kullanıldığı zamanlar ise Bizans dönemine denk gelmektedir. Bu durum çalıĢmalar sırasında bulunan Bizans sikkelerine bağlanmaktadır.
Selçuklular zamanında da kullanılmakta olan Gaziemir yeraltı kervansarayının deve kervanlarına da ev sahipliği yaptığı bilinmektedir. ÇalıĢmalar sırasında bulunan deve kemikleri bu durumu pekiĢtirir niteliktedir. En az yolcular kadar hayvanlarında dinlenmesine önem verildiği hayvanlar için yapılmıĢ olan ahır bölümlerinin geniĢ ve ferah tutulmasından anlaĢılmaktadır. Ahırların sütunları görkemli yapılarıyla dikkat çekmektedir.
Bu yapı korunma değil konaklama amacı taĢımaktadır. Gaziemir yeraltı kervansarayı içerisine taĢ örme bir koridordan geçerek girilmektedir. Ortada bir meydan ve meydanın çevresinde açılmıĢ odalar bulunmaktadır. Ġki kilise, birahane, Ģarap küpleri, erzak depoları, küçüklü büyüklü ocaklar, tandırlar, mutfak, hamam ve oda Ģeklinde yatmak için tasarlanmıĢ dinlenme mekânları bulunmaktadır. Ayrıca büyük su depolarının varlığı da susuzluk için tedbirler alındığının bir göstergesidir. Konaklama amacı ile yapılmıĢ olan Gaziemir yer altı kervansarayı savunma gerektirecek durumlarda ise tünellerle birbirine bağlanan gizli saklanma mekânlarını da içerisinde barındırmaktadır.
Gaziemir yeraltı kervansarayının savunma, korunma, ticaret yolları üzerinde bulunma, bölgenin jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerinden dolayı yer altına inĢa edilmiĢ olabilme ihtimali karĢımıza çıkmaktadır.
Kapadokya bölgesinin coğrafi oluĢumu üçüncü jeolojik zamanda Torosların yükselmesiyle baĢlamaktadır. Üçüncü zamanın ikinci yarısında (neojen) bölgede çatlaklar ve çökme alanları ile devam
98
etmektedir. Ayrıca Kuzeyde Anadolu Platosunun sıkıĢması ile yanardağlar faaliyete geçmiĢtir. Erciyes, Hasandağı ve Melendiz‟in lav püskürtmesiyle birlikte plato üzerinde birikmiĢ olan küllerin yumuĢak bir tüf tabakası oluĢturduğu bilinmektedir. Böyle kolay oyulabilen, Ģekil verilebilen bir tabakanın varlığı Gaziemir yeraltı kervansarayının yer altına inĢası ve kullanımı açısından önem arz etmektedir.
Aksaray ilinin ticaret yolları güzergâhında bulunması üstelik soğuk hava depoları ve yer altı Ģehirleriyle ünlü olan Kapadokya bölgesinde yer alması kervanlarla gelen malların korunmasını gerektirdiğinden dolayı Gaziemir yeraltı kervansarayının kullanım olanakları açısından direkt olarak yer altına inĢa edilme fikrini gün yüzüne çıkarmaktadır.
Bölgenin stratejik öneminden dolayı çeĢitli saldırılardan (Bizans, Arap vb.)korunmaya çalıĢan Kapadokya halkı güvenliği sağlayabilmek için ve bölgenin ticaret yolları üzerinde yer almasından dolayı taĢınan malların bozulmaması amacıyla kervansarayın yer altına inĢa edildiği gözler önüne serilmektedir. Ayrıca bölgenin jeopolitik yapısı yani binlerce yıl önce volkanik patlamalar sonucunda yavaĢ yavaĢ meydana geldiği düĢünülecek olursa kolaylıkla Ģekil alabilen bir yapı içerisine kervansaray inĢa etmek yöre halkı tarafından yapılması olağan durumlar arasında yer almaktadır.
Farklı bir açıdan bakacak olursak eğer Bizans-Arap mücadeleleri de kervansarayın yer altına inĢa edilme sebepleri arasında sayılabilmektedir. Bu durum Müslüman Arapların Hristiyanlıkta bulunan Teslis inancını (baba-oğul-kutsal ruh) ve Ġkonoklazma (tasvir kırıcılık) hareketini yanlıĢ bulmalarından kaynaklanmaktaydı. Müslüman Araplar Teslis inancının var olmasını tek bir tanrıya değil üç tanrıya iman olarak görmekteydiler. Ġnsan resmi ve heykel yapımının yani ikonoklazma hareketinin ise putperestliği yeniden canlandırabilmesi ihtimalini düĢünmekteydiler. Bu bakıĢ açısı Bizans-Arap mücadelelerinin temelini oluĢtururken kervansarayımızın neden yer altına inĢa edildiği konusuna da açıklık getirebilmektedir.
Gaziemir yeraltı kervansarayı aydınlatma, havalandırma, barınma, ulaĢım ve savunmanın kusursuzca planlandığını gösteren bir yapı olarak karĢımıza çıkmaktadır.. Bölgenin stratejik öneminden dolayı çeĢitli saldırılardan (Bizans, Arap vb.)korunmaya çalıĢan Kapadokya halkı güvenliği sağlayabilmek için ve bölgenin ticaret yolları üzerinde yer almasından dolayı taĢınan malların bozulmaması amacıyla kervansarayın yer altına inĢa edildiği gözler önüne serilmektedir. Ayrıca bölgenin jeopolitik yapısı yani binlerce yıl önce volkanik patlamalar sonucunda yavaĢ yavaĢ meydana geldiği düĢünülecek olursa kolaylıkla Ģekil alabilen bir yapı içerisine kervansaray inĢa etmek yöre halkı tarafından yapılması olağan durumlar arasında yer almaktadır.
Yapılan araĢtırmalar sonucunda Gaziemir yer altı kervansarayı bölgenin hem stratejik önemi hem de jeolojik yapısı sebebiyle yer altına inĢa edilmiĢtir diyebilmekteyiz. Ayrıca Bizans döneminde (Hristiyanlarda) yer altı Ģehri olarak kullanılan Gaziemir zamanla bölgenin MüslümanlaĢması sonucunda iĢlevselliğini yitirmemiĢ kervansaray özelliği kazandığı için kullanım Ģekli değiĢmiĢtir diyebilmekteyiz.