1989 yılında hazırlanan GAP Master Planı’ndan bu yana geçen sürede, Bölge’de, ülkede ve Ortadoğu’daki hızlı gelişmeler nedeniyle, Plan'da öngörülen hedeflerin gerisinde kalınmıştır.
Irak ambargosu ve terör, Bölge'de kalkınma faaliyetlerini ve Bölge'nin Ortadoğu ülkeleriyle olan ticaretini olumsuz etkilemiş, Türkiye'nin kamu finansman dengesindeki bozulma, Proje'nin kaynak gereksiniminin yeterli ve zamanlı bir biçimde karşılanamamasına neden olmuştur. Bu arada, uluslararası camiada kalkınma tanımı ve felsefesine yeni boyutlar eklenmiş; Master Plan’da üzerinde yeterince durulmayan, çevre ve sürdürülebilirlik kavramlarıyla Plan hazırlanırken hiç dikkate alınmayan katılımcılık gibi kavramlar ön plana çıkmıştır. Tüm bu gelişmeler ve Bölge'nin kalkınmaya olan artan ihtiyaçları, GAP-BKP'nın yeni bir anlayışla hazırlanmasını gündeme getirmiştir.
III.2. Sürdürülebilir İnsani Gelişme
Sürdürülebilir kalkınma, Brundtland Komisyonu tarafından "Bugünkü kuşakların gereksinimlerini, gelecek kuşakların kendi gereksinimlerini karşılayabilme olanaklarını kısıtlamaksızın karşılayabilen kalkınma” biçiminde tanımlanmıştır. Bu geniş tanımlama çerçevesinde, göz önüne alınması gereken birçok konu vardır. Toplum, ekonomi, kültür, kalkınmada hakkaniyet, kadın-erkek eşitliği, eğitim, sağlık, fiziksel planlama, tarım ve çevre ile ilgili konular bunlar arasındadır. Bütün bu konuların merkezinde ise, ister bir hedef, ister bir özne, ister her iki konumda birden olsun, insan yer almaktadır. Sürdürülebilir insani gelişme; kişilerin kendi tercih ve potansiyellerini hayata geçirebilecekleri bir ortamın yaratılmasında doğal ve beşeri kaynakların gelecek kuşakların fırsatlarını azaltmadan kullanılmasını ifade etmektedir.
Sürdürülebilir kalkınma kamu sektörünün yanısıra, özel sektör ve halk katılımından oluşan bir sacayağına dayalı olmak durumundadır. Kamu yatırımları sürdürülebilir kalkınmada gerekli altyapıyı oluşturmaktadır. Sürdürülebilirlik, uluslararası kalkınma konularının gündemine nispeten yeni giren bir kavramdır. Her ülke, özel koşullarından hareketle, kendi sürdürülebilir kalkınma ölçütlerini belirlemek durumundadır. Bu ilkeden hareketle, Türkiye'nin bu alandaki gereksinimlerini belirlemek amacıyla 1995 yılı Mart ayında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve GAP-BKİ tarafından bir seminer düzenlenmiştir. Bölge’nin kalkınma süreciyle ilgili her kesimin katıldığı bu seminerde aşağıdaki ilkeler ve hedefler üzerine görüş birliğine varılmıştır.
III.2.1. İlkeler
i) Proje tasarım ve uygulamasındaki karar alma sürecine halk katılımı; değişik nüfus kesimlerine eşit ve adil yaklaşım; sürdürülebilir bir nüfus yapısı oluşturulması, eğitim ve sağlık hizmetlerinde insan kaynaklarının geliştirilmesi,
ii) Herkes için yeterli konut sağlanması; yerleşmelerin yönetiminin iyileştirilmesi; toprak kullanımının sürdürülebilirlik temelinde planlanması; içme suyu, sanitasyon, katı atık boşaltımı gibi alanlarda entegre hizmet verilmesi,
iii) Kalkınma hedef ve girişimlerine ilişkin insan etkinliklerinin yönlendirilmesi; insan etkinliklerinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin denetlenmesi,
iv) Toprak ve su kaynaklarının, birbirleriyle etkileşim içinde, hatta birbirleriyle rekabet durumunda olabilen çeşitli amaçlar için kullanımında entegre bir yaklaşımla hareket
edilmesi ve toplumsal ve ekonomik etmenler ile su ve toprak kaynaklarının korunmasının gözetilmesi,
v) Tarımsal kalkınmada çevreye zararın asgariye indirilmesi; uygun üretim metotları ve teknolojinin kullanılması; bunların sağlanabilmesi için gerekli teşvik sistemi ile yasa ve yönetmeliklerin düzenlenip uygulamaya konulması,
vi) Küçük ölçekli teşebbüsleri ve sanayii teşvik için ekonomik araçlardan yararlanılması ve buna yönelik kurumsal mekanizmalarla teşviklerin geliştirilmesi.
III.2.2. Hedefler
i) Bölge'deki ekonomik koşulları mümkün olan en ileri düzeyde geliştirecek şekilde yatırımların artırılması,
ii) Sağlık ve eğitim hizmetlerinin, ülke düzeyine ulaşılacak biçimde geliştirilmesi, iii) Yeni istihdam olanakları yaratılması,
iv) Kentlerdeki yaşam kalitesi ve kentsel ve toplumsal altyapının, daha sağlıklı kentsel çevreler yaratılmasına olanak tanıyacak biçimde iyileştirilmesi,
v) Kırsal altyapının, sulamada sürdürülebilir gelişmeye olanak tanıyacak biçimde geliştirilmesi,
vi) Bölge içi ve bölgelerarası ulaşılabilirliğin artırılması,
vii) Mevcut ve yeni kurulacak sanayilerin altyapı gereksinimlerinin karşılanması,
viii) Suyun, toprağın, havanın ve bunlarla ilişkili eko-sistemlerin öncelikli olarak korunması, ix) Karar alınmasında ve proje uygulamasında halk katılımının geliştirilmesi.
GAP-BKP bu ilke ve hedefler bağlamında geliştirilmiş bir plandır. Ana hedefi eşitlik ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde çevreyi ve kaynakları koruyup geliştirerek geliri ve refahı artırmak, dezavantajlı kesimleri gözetmek ve kalkınmaya entegre etmek, kalkınmanın her aşamasında özel sektör ve halk katılımını ve sürdürülebilirliği sağlamaktır.
III.3. Katılımcı Planlama ve GAP-BKP’nın Hazırlanma Süreci Yeni Plan’ın hazırlanma sürecinde katılımcılık amacına yönelik olarak;
i) Bilgilendirme, ii) Ortak çalışma, iii) Danışma, iv) Delegasyon metotları kullanılmıştır.
Plan çalışmaları GAP-BKİ’nin hazırlamış olduğu İş Tanımı çerçevesinde başlamıştır. İlk taslak iş tanımı GAP-BKİ uzmanları tarafından hazırlanmış ve ilgili kurumların görüşleri alınarak sonuçlandırılmıştır. Daha sonra 24-25 Nisan 2000 tarihinde Şanlıurfa’da yapılan arama toplantısı ile nihai halini almıştır. İki gün süren arama toplantısına 61 kişi katılmıştır.
Katılımcıların yüzde 33’ü kamu, yüzde 20’si özel sektör, yüzde 3’ü belediye, yüzde 21’i hükümet dışı kuruluşlar ve yüzde 23’ü üniversite temsilcilerinden oluşmuştur.
İlk taslak çalışma programında 12 iş tanımı bulunurken çalışmalar sonunda iş tanımı sayısı 8’e indirgenmiştir. Planlama ekibi paydaşların onayı ile sonuçlandırılan iş tanımı çerçevesinde çalışmalarını yürütmüştür. Böylece sürecin başında ortak çalışma ile planın hazırlanış şekline paydaşlar ile karar verilmiştir.
Nisan ve Mayıs 2000’de GAP-BKP’nın hazırlık süreci ve izlenecek çalışma yöntemlerinin sunulduğu ve illerin sorunlarına ilişkin görüşlerin alındığı “bilgilendirme ve danışma toplantıları” yapılmış ve toplantılara, paydaşlardan Diyarbakır’da 200, Gaziantep’te 192, Şanlıurfa’da 132, Şırnak’ta 166, Mardin’de 174, Batman’da 131, Siirt’te 245, Kilis’te 118 ve Adıyaman’da 250 kişi katılmıştır
Toplantıların ‘arama konferansı’ olarak adlandırılan görüş alma oturumlarında katılımcılar tarafından çeşitli sorunlar dile getirilmiştir. Katılımcılar genel olarak;
i) Yerel yönetimlere plan ve proje açısından destek verilmesini, ii) Projenin finansmanı için ek mali kaynak sağlanmasını,
iii) Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü faaliyetlerinin artırılmasını,
iv) Bölge’ye ve KOBİ’lere yönelik teşvik sisteminin yeniden düzenlenmesini, v) Sınır ticaretindeki kısıtlamaların kaldırılmasını,
vi) Tarım sektörünün geliştirilmesini,
vii) Köye dönüş projelerinin gerçekleştirilmesini, viii) Çiftçilerin özellikle sulama konusunda eğitilmesini, ix) Sağlık hizmetlerine önem verilmesini,
x) Altyapı sorunlarının giderilmesini, xi) Üniversitelerle işbirliği yapılmasını,
xii) Kültürel varlıkların ve çevrenin korunmasını, xiii) Bölge’deki demiryolu ağının etkinleştirilmesini, xiv) Turizm kaynaklarının değerlendirilmesini, xv) Kentsel gelişme projeleri hazırlanmasını,
xvi) Kadının karar alma sürecine katılımının sağlanmasını,
xvii) Eğitimin iyileştirilmesi, kız çocuklarının okutulması, meslek liseleri açılmasını, xviii) Bölge’deki el sanatlarına sahip çıkılmasını,
istemişlerdir.
Toplantı sonuçları tüm paydaşlara iletilmiş, ulusal ve yerel yazılı basın ve TV imkanları kullanılarak daha geniş bir kesime ulaşılmaya çalışılmıştır. GAP-BKİ’nin il ve ilçe düzeyinde kurmuş olduğu ÇATOM ve GAP-GİDEM büro ve çalışma mekanları kullanılarak kadınlar, gençler ve özel kesim ile valilik ve kaymakamlık imkanları değerlendirilerek yerel toplum kesimlerine ulaşılmış ve çalışmalara katılım sağlanmıştır. Bu kanalların dışında GAP-BKİ’nin kendi bünyesinde kurduğu bilgisayar sistemi değerlendirilerek BKP için özel web sayfası hazırlanmış, bu kanal ile plan çalışmaları süresince ilgili kesimlerin görüş ve önerilerinin alınması imkanı yaratılmıştır. Ancak web sitesi paydaşlar tarafından yeterince kullanılmamıştır. Güneydoğu Gazeteciler Cemiyeti ile işbirliği yapılarak medya kanallarının daha aktif kullanımı konusunda destek sağlanmıştır.
Bilgilendirme toplantıları devam ederken kamu kurum ve kuruluşlarının merkez ve bölge teşkilatlarından, sivil toplum kuruluşlarından, meslek odalarından, birliklerden ve özel sektör kuruluşlarından plan çalışmalarını yönlendirecek çalışmaları, görüşleri ve önerileri talep edilerek danışma süreci başlatılmıştır. Plan çalışmalarını bu kesimlerden gelen rapor ve öneriler yönlendirmiştir. Plan süresince toplam 120 kuruluşla temasta bulunulmuştur.
Danışma sürecinde ortaya çıkan önemli konular belirlenmiş ve bu konular ortak çalışmalar ile daha derinleştirilmiştir. Biri “Uluslararası Arama Toplantısı” olmak üzere 13 ortak çalışma toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantılardan 2’si hariç diğerleri Bölge’de yapılmıştır. Planlama
ekibi tarafından belirlenen konularda ulusal ve yerel sivil toplum kuruluşlarının, üniversitelerin ve özel sektör kuruluşlarının kendi alanlarındaki sorunları tespit etmeleri, çözüm önerileri ortaya koymaları ve plan çalışmalarını yönlendirmelerine yönelik olarak delegasyon metoduna başvurulmuştur. Kendilerine iş delege edilen kuruluşlar Bölge’de yerinde etüt ve paydaşlarla genel değerlendirme toplantıları yapmışlar ve mevcut durumu ve sorunları irdeleyen ve çözüm önerileri içeren birer rapor sunmuşlardır. Bu raporlar plan çalışmalarında geniş ölçüde kullanılmıştır. Bir bölümü Bölge’de olmak üzere, toplam 17 kuruluşa iş delege edilmiştir.
İş delege edilen kuruluşlar, Bölge’de arama toplantısı ve 38 köyde etüt yapmışlar ve çalışmaları sırasında 120 kuruluşla temas kurmuşlardır.
III.4. Katılımcı Planlamanın Ağ Sistemi
Plan grubu uluslararası, ulusal ve yerel olmak üzere üç boyutlu bir ağ sistemi ile çalışmıştır;
Uluslararası düzeyde: GAP-BKİ’nin kurduğu uluslararası temaslar ve bu temaslar ile oluşan ağ ilişkilerinden yararlanılmıştır. Çalışmanın bir ortağı olan UNDP’nin yaklaşımları ve stratejileri plan sürecinde irdelenmiş; bunlardan özellikle kalkınma, katılımcılık, dezavantajlı grupların geliştirilmesi ve eşitlik kavramlarından yararlanılmıştır. 1992 yılında Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda kabul edilmiş Gündem 21’in yaklaşımı plan sürecinde dikkate alınmıştır. Bu arada Tokyo Üniversitesi, Third World Centre for Water Management, Hindistan Narmada Sulama Projesi temsilcilerinin de katıldığı uluslararası bir çalışma toplantısı yapılmıştır.
Avrupa Birliği’ne katılım sürecinde dikkate alınması gereken hususlar plan çalışması sırasında ulusal politikalar çerçevesinde incelenmiş ve Avrupa Birliği Türkiye Temsilciliği ile işbirliği yapılmıştır.
Plan’ın hazırlık aşamasında ulusal stratejiler ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı dikkate alınmıştır. DPT ilgili sektör uzmanları ve üst yönetimi ile toplantı ve görüşmeler yapılmış, iş tanımı hazırlık sürecinde ilgili diğer kurum ve kuruluşların da katkıları alınmıştır.
Plan’da kullanılan veriler ilgili kurumlardan temin edilmiş ve yerel düzeyde bu bilgiler kontrol edilmiştir. Planlama ekibi, ilgili kurum ve kuruluşlar ile temas kurarak yeni planın genel kalkınma stratejilerine ilişkin önerileri (Taslak Strateji Dokümanı) belirlemiş ve Bölge’de tartışmaya hazır hale getirmiştir. Ayrıca bilgilendirme ve ortak çalışmaların ön hazırlıkları ulusal düzeyde yapılmış, bunun için gerekli olan ağ ilişkileri tesis edilmiştir.
Yerel düzeyde: Ulusal düzeyde yapılan etütlerin paydaşlarla tartışılması, onların görüşlerinin alınması, önceliklerin ve paydaşların kendi sorunlarını nasıl gördüklerinin ve çözüm önerilerinin belirlenmesi yerel düzeyde yapılan çalışmalar ile gerçekleştirilmiştir. Valilikler, il müdürlükleri, sivil toplum kuruluşları, meslek odaları, birlikler, GAP-BKİ’nin bölge teşkilatı ve kurulan merkez ve bürolar ağırlıkla yerel düzeydeki çalışmalara katılmış ve çalışmalarda ortaya çıkan görüş ve öneriler dikkate alınmıştır. Bu düzeydeki çalışmalar GAP-BKİ’nin geçen on yılda Bölge’de oluşturduğu ağ ilişkileri üzerine oturtulmuştur. Arama toplantıları, ortak çalışmalar, hızlı kırsal değerlendirme ve kırsal alan çalışmaları bu düzeyde yapılmış, yerel birikim değerlendirilmiş ve plan çalışmalarına yansıtılmıştır. Örneğin; “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Planı İş Tanımı” Şanlıurfa’da yapılan arama toplantısı ile nihai halini almıştır. Bölge’nin değişik illerinden kademeli rastgele örnekleme yöntemi ile seçilen
22 köyde hızlı kırsal değerlendirme yapılarak çiftçinin talepleri Plan’a aktarılmıştır. Delege edilen konular, her ilde ilgili paydaşların geniş katılımı ile tartışmaya açılmış ve projeden etkilenen kesimlerin kendi sorunlarını tartışma imkanı yaratılmıştır. Bölge çapında toplam 71 adet arama toplantısı yapılmış, her ilde yapılan değerlendirme toplantılarının sonuçları irdelenerek Bölge’nin görüşleri belirlenmiştir.
Planlama ekibince hazırlanan Taslak Strateji Dokümanı ulusal ve yerel düzeyde paydaşların tartışmasına açılmıştır. 13 Eylül 2000’de Ankara’da yapılan arama toplantısı ile ulusal düzeyde, 20 Eylül 2000’de Diyarbakır’da yapılan genel bölge toplantısı ve seçilmiş önder kurum, kuruluş ve kişiler ile yapılan arama toplantısında bölge düzeyinde, 27-29 Eylül 2000 tarihleri arasında Bölge’nin 9 ilinde yapılan toplantılarda da il düzeyinde Strateji Dokümanı hakkında görüşlerle, öneri ve katkılar alınmıştır. Yapılan 11 toplantı sonrasında planlama ekibince bir değerlendirme yapılmış, başta belirlenen 16 amaç, ulusal ve yerel katkılar sonucunda 3 amaca indirgenmiş ve ayrıca öncelikler paydaşların talepleri doğrultusunda değiştirilmiştir. Bu üç temel amaç; “Kalkınma Altyapılarının Geliştirilmesi ve Çevrenin Korunması”, “İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi” ve “Bölge İçi Gelişmişlik Farkının Azaltılması”dır. Bu üç temel amaç paydaşların ortak yönelimini göstermektedir. Bu ortak yönelim, planlama ekibi çalışmalarının ana çerçevesini belirlemiştir.