Fransız İdare Hukukunda mükelleflere usulüne ilişkin haklar sağlanmasından çok idarenin yaptığı eylem ve işlemlerin kanuniliği üzerinde durulmuştur. İdarenin faaliyetlerinin, bu faaliyetlerden etkilenen tarafların çıkarlarına karşı etkileri olması durumunda, hukukun genel ilkesi olarak var olan usul ve temel suçlamalar hakkında ilgili tarafların bilgilendirilmesi için ilgili dosyaları inceleyebilmelerini ve durumunu değerlendirebilmesini sağlamak amacıyla da gerekli tedbirlerin alınması gerekmektedir215.
Fransa’da vergi mükelleflerine daha fazla belirlilik sağlamak için özelgeler yoluyla bilgi alma hakkı sağlanmaktadır. Özelgeler Maliye ve Ekonomi Bakanlığı’nın ön onayına bağlı olarak vergi teşvikleri konusunda, vergi yasalarının ihlalinin söz konusu olup olmadığına ilişkin ve vergi yetkilileri ile Parlamento üyelerine sorulan sorularla ilgili olarak düzenlenebilmektedir. Vergi mükellefleri kanuni gereklilikleri yerine getirdiklerinde ve vergi yetkililerince belirlenen kurallara uyduklarında özelge alma hakkına sahiptirler216.
Fransız vergi mükellefleri, kendileri adına tarh edilen verginin kaldırılması ya da azaltılması için vergi idaresine başvurma hakkına sahiptirler. Vergiye itiraz hakkı, verginin hukuki olarak doğmadığı ya da vergi idaresinin talep ettiğinden daha az olması gerektiği temeline dayanılarak yapılabilmektedir. Bu hak vergi mükelleflerine verginin ve vergi cezasının ödenmesi için vergi idaresinden ek süre istenmesi fırsatının tanınmasından ayrı tutulmaktadır. Vergi mükellefleri ayrıca vergi idaresi ile çözümleyemedikleri uyuşmazlıkları yargı organlarına götürme hakkına sahiptirler217.
Fransız vergi mükellefleri, Fransız Gelir İdaresi tarafından beyan ettikleri gelirlerini tam olarak beyan edip etmediklerini belirlemek için inceleme altına alınabilmektedirler. Herhangi bir normal olmayan durumu ya da vergi hilesini ortaya 215 GÖKBEL, a.g.t., s. 77. 216 GÖKBEL, a.g.t., s. 77. 217 GÖKBEL, a.g.t., s. 91.
çıkarmak için vergi müfettişleri yeterli yetkiye sahiptirler. Vergi müfettişlerinin sahip oldukları yetkilerle vergi mükellefleri arasında denge kurulabilmesi için vergi mükellefleri çeşitli garantilerden yararlanmaktadırlar. Yetki ve garantiler kanundan ya da Anayasada belirtilen genel ilkelerden türetilmektedir. Vergi idaresi mensupları vergi mükellefi ile ilgili inceleme yaparken ya da diğer vergi mükelleflerinin ellerindeki bilgileri toplamaya çalışırken mükelleflerin mesleki sırlarına saygı göstermek zorundadırlar. Ayrıca Fransa’da vergi mükellefleri, vergi idaresinin elinde bulunan bilgilerin üçüncü kişilere açıklanmasına karşı korumaktadır. Vergi gizliliği doktrini olarak bilinen bu hak genel olarak mesleki gizliliği ifade etmektedir. Vergi gizliliği ilkesi mükelleflere kendi işleri ile ilgili bilgileri vergi idaresinden gizleme iznini vermemektedir. İlkenin anlamı yalnızca vergi idaresinin genel kural olarak mükelleflerin işleri ile ilgili olarak üçüncü kişilere bilgi vermemesidir. Ayrıca Fransa’da vergi mükellefleri vergi idaresince alınan kararlara karşı İdare Mahkemesine ve Danıştay’a başvurma hakkına sahiptirler. İdare mahkemelerindeki usul sözlü olmaktan çok yazılı olarak gerçekleştirilmektedir. Vergi mükelleflerinin idare mahkemesine başvurması durumunda verginin ödenmesinin durması ya da ertelenmesi söz konusu değildir. Ancak mükellef gerekli garantileri göstererek vergi idaresinden verginin tahsilinin bekletilmesini isteyebilir218.
Bu çerçevede Fransa vergi idaresinin misyonu şu şekilde belirlenmiştir: "Ekonomiyi Fransız halkına sürekli gelişmeyi garanti edecek şekilde yönetmek, Fransız şirketlerinin gelişme potansiyellerini desteklemek ve ekonomik güvenliği sağlamak". Bu misyonun yerine getirilebilmesi için Maliye Bakanlığı'nın yönetiminde, birimlerinde ve hizmetlerinde önemli reform-modernizasyon çalışmalarının yapılması gerekli görülmüştür. Bu çalışmalar; basitleştirme, şeffaflık, yeni teknolojilerin kullanımı, diyalog ve deneyim olmak üzere beş temel unsura dayandırılmıştır. Söz konusu unsurların da iki temel amacı bulunmaktadır:1)basitleştirme, şeffaflık ve yeni teknolojilerin kullanımı sayesinde sosyal adaleti ve ekonomik gelişmeyi ilgilendiren kamu hizmetlerinin kalitesinde bir iyileşme sağlamak ve 2)diyalog ve deneyim sayesinde yapılan bu reformun tartışılmasını sağlamak219.
218
GÖKBEL, a.g.t., s. 119-131.
Yapılacak reformun hemen uygulamaya konulabilecek somut adımları arasında; gerçek kişilerin vergilendirme işlemlerini kolaylaştırmak için vergi dairelerinde "mükellef temsilcisi" birimi ve "mükellefin tek vergi hesabı" sisteminin kurulması, şirketlerin vergilendirme işlemlerini kolaylaştırmak için "büyük işletmeler yönetim birimi"nin oluşturulması, uyuşmazlıkların hızla çözümlenebilmesi için "danışma ve itiraz merkezi"nin kurulması, mükelleflere yardım sağlamak amacıyla "eğitim ve araştırma merkezi"nin açılması, kamu idarelerinin daha şeffaf ve etkin çalışması için "kamu hizmetleri evi"nin kurulması v.b. yer almaktadır220.
Birtakım yasal boşlukların müzakere edilerek ortaya çıkarılmasını sağlayıcı kanun ve düzenlemelerin uygulamaya konulması, vergi idarelerinin izlediği etüd ve yönlendirme stratejileri, mükelleflerin yükümlülüklerine riayet etmelerini ve mevcut haklarını değerlendirme imkanı sağlamaktadır221.
Vergi İdaresi'nde reform-modernizasyon sürecinde izlenecek politikaların temel dayanakları oluşturan unsurlar; basitleştirme, şeffaflık, yeni teknolojilerin kullanımı, diyalog ve deneyim şekilde sıralanmaktadır. Basitleştirme önlemlerinin en önemlisini, mükelleflerin vergi dairesinde tek muhatabı olacak ve "mükellef temsilcisi" (interlocuteur fiscal unique) olarak adlandırılan birimlerin kurulması oluşturmaktadır. Böylece özellikle küçük işletmeler birçok vergi dairesi birimi ile muhatap olmaktan kurtulurken, vergi idaresinin iç haberleşmesini etkinleştirerek işlemlerin yalın hale gelmesi sağlanacaktır. Kamunun eylemlerine güvenirliğin; açık ve adil kurallar konulması, hile ve sahtekarlık ile mücadele edilmesi ve kamu yönetiminin yeniden yapılanması sayesinde temin edilebileceğinden, kamu hesaplarında şeffaflığın sağlanması büyük önem taşımaktadır. Kamu yönetiminin yeniden yapılanması ve şeffaflaşması merkezi ve yerel idarelere finansman akışını daha iyi yönetmelerini, kamu harcamalarının daha iyi denetlenmesini, kamuoyuna daha iyi bilgi ve tavsiyeler sunulmasını sağlayacaktır222.
Reform-modernizasyon çalışmalarının önemli bir unsuru da yeni teknolojilerin kullanımı olmuştur. Bu anlamda İç Gelir İdaresi’nin reform ve yeniden
220 GERÇEK, a.g.m., http://www.muhasebetr.com/makaleler/004/ , Erişim: 10.04.2007.
221 Kent W.SMITH, Loretta J. STALANS, Negotiating Strategies for Tax Disputes: Preferences of Taxpayers and Auditors, http://www.blackwell-synergy.com/doi/abs/10.1111/j.17474469
.1994.tb00762.x -, Erişim: 06.05.2007, s. 365.
düzenleme çalışmaları kapsamında 1998 yılından itibaren Elektronik Vergi İdaresi Danışma Komitesi faaliyet göstermeye başlamış ve her yıl düzenli olarak topladıkları komiteler ile mükellef yükümlülüklerini beyan etmişlerdir. 2007 yılı itibariyle de vergi gelirlerinin %80 ninin IRS aracılığı ile elektronik ortamda tahsil edildiği gözlenmiştir223. Ayrıca internetin çalışma aracı olarak kullanılması, çalışma düzeni ve yapısının teknolojik gelişmelere adaptasyonu, vergi idaresinin yeni enformasyon çağına ayak uydurabilmesi için gereklidir. Vergi idaresinin yeni teknolojileri kullanması, onun daha dinamik ve etkin çalışmasını sağlamaktadır. Diyalog unsuru, vergi idaresi ve mükellefler gibi ilgili tarafların birbirinin yetki ve sorumluluklarına saygı ve uyum göstermelerini gerektirir. Ayrıca diyalog, sürdürülen çalışmaları dışarıdan bir bakış açısıyla analiz etme imkanı veya öneriler getirerek bu çalışmaların daha yararlı bir şekilde yönlendirilmesini sağlamaktadır. Deneyim, kuralları açıkça tanımlandıktan sonra oldukça verimli bir yöntemdir. Ancak, deneyimin açık, mümkün ve şeffaf bir şekilde değerlendirilmesi gerekir. Deneyimin vergi idaresinde işlerin yeniden organize edilmesi ve çalışma sürelerinin kısaltılmasında da kullanılması düşünülmektedir. Bu unsur, vergi idaresinde çalışan personelinin iş deneyimlerinin, analizlerinin ve önerilerinin dikkate alınmasını sağlamaktadır224. Vergi idare sisteminin etkinliğinin arttırılması açısından, mükelleflerle yapılan görüşmeler sonucu varılan mutabakatlar, gerek vergi müdürlüğü gerekse kamu hazine birimi tarafından görüş birliğinin sağlanarak mükellef bakışlı vergi anlayışını kolaylaştırmaktadır225.
B. Mükellef Hakları Yaklaşımında İngiltere Gelir İdaresinin