Bulgaristan’da genellikle vergiden kaçınan ve dürüst davranan vergi mükelleflerinin sayısı dengededir. Bu anlamda yolsuzluğun varlığını azaltmak ve giderek büyüyen gönüllü kaçınmanın da önüne geçebilmek için mükellef odaklı kamu sektörünün doğruluk ve etkililiğinin anlaşılması gerekmektedir. Vergi yükündeki azalma aynı zamanda rekabet haklarında kanunlara aykırı hareket etmemeyi tercih eden dürüst mükellefleri ve yerel mal ve hizmetlerin satılmasıyla oluşan ekonomiyi bütünleyici fonların da uyarıcı etkilerini kapsamaktadır246.
Yapılan sosyolojik ölçümlere göre, Bulgar vergi mükelleflerinin davranış ve tutumları, vergi ve sosyal güvenlik bağışlarından kaçınmalar söz konusu durumun büyüklüğünü ve yapılan ölçümleri doğrulamaktadır. Sonuç olarak; mükellefler tarafından ödenmiş vergiler ve hizmet kalitesindeki kaybı anlamak arasında direkt bir ilişki bulunmaktadır. Gönüllü uyum, sistemin yargısal doğruluğuyla ilişki içerisinde bulunmakla birlikte kanun öncesi eşitlik ve azalan fiyatlara riayet eden mükelleflerden oluşan teşviklerin sayısına bağlı bulunmaktadır. Temel mükellef hakları tanımı, 1990 yılı OECD Bütçe Yayınları Komisyonu Vergi İdaresi Forumu’nda yayınlanmıştır. 2003 yılında ise uygulama kılavuzu ile birlikte genişletilerek temel hak ve yükümlülüklerin uygulanmasının garanti altına alınması sağlanmış, en iyi uluslar arası örneklere dayandırılmıştır247.
- Bilgi ve Yardım Alma Hakkı: Vergi mükelleflerinin tam bilgiye sahip olmaları ve yükümlülüklerinin bildirilerek durumlarına uygun çözümlerin uygulanması tamamen vergi idaresinin sorumluluğunda bulunmaktadır. Önceden belirlenmiş zaman dilimlerinde olması şartıyla teminat servisleri en iyi örnekleri
245KARADENİZ, a.g.m., s. 55 - 57.
246 Angel KELCHEV, Tax and Social Security Contributions Evasion in Bulgaria, 2006, http://www- econ.stanford.edu/academics/Honors_Theses/Theses_2006/Kelchev.pdf, Erişim: 10.03.2007, Sf. 20- 32.
oluşturmaktadır. Bu anlamda kaliteli bir Mükellef Hakları Servisinin en az üç ön koşula sahip olması gerekmektedir. Bunlardan ilki; mükelleflerin farklı yorumlarına imkan vermeyecek derecede açık bir mevzuat ve usullerin uygulanmasıdır. İkinci olarak; tüm dönemlere ait gelir kanunları ve hesap örneklerinin seviyesi bilirkişilerce belirlenerek çalışmalar mükellef ile işbirliği içerisinde yürütülmelidir. Son olarak da bilgi sistemleri, donatım ve olanaklar dahilinde hızlı ve yüksek kaliteli mükellef hizmetlerinin sağlanmasına yardımcı olmak.
- Müracat Hakkı: Yapılan incelemeler vergi mükelleflerinin yaklaşımlarının, vergi idarelerinin kararları ile direkt olarak olduğunu göstermektedir. Sorunları profesyonelce değerlendirecek, objektif eleştiriler getirecek dış temsilcilerin bulunmasını sağlayarak reddedilen müracaat haklarına usulüne uygun olarak gerekli açıklamaların yapılmasıdır.
- Gereken Miktarın Üzerinde Vergilendirilmeme Hakkı: Vergi idare yardımcıları tarafından vergilendirmenin birden çok kez gerçekleştirilmesi, vergi mükelleflerinin bu haklarını kullanmalarına ve vergi borçlarını garanti altına alarak söz konusu mükerrer vergilendirmenin iptal edilebilmesi için gerekli usuller içeren mevzuat düzenlemelerinin bulunmasına yol açmıştır.
- Güvenlik Hakkı: Vergi inceleme memurları, mükellefleri gerekli belgelerin temini, hazırlanması için süre tanınması ve incelenmesi konularında bilgilendirmek ve fikir birliğine varılmasını sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca mükellefleri, incelemenin gerçekleştirilmesi ve gerçekleştirilememesi durumlarının getireceği sonuçlardan haberdar etmek de yine vergi inceleme elemanlarının sorumluluğunda bulunmaktadır.
- Kişisel Bilgilerin Korunması Hakkı: Vergi İdaresi mükellefin şahsi bilgilerine vergisel yükümlülükleri uygulayabilmek için ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle de belirli bir süre bu bilgileri muhafaza etme sorumluluğu vergi idarelerine ait olmaktadır.
- Gizlilik Hakkı: Vergi İdareleri mükelleflere ait şahsi ve mali bilgileri, mevzuat hükümlerini uygulamak dışında kullanma hakkına sahip değillerdir248.
Doğal olarak vergi mükellefleri, mevcut yükümlülüklere riayet ederek gerekli bilgi ve belgeleri vergi daireleri ile işbirliği içerisinde, dürüstçe, zamanında ibraz etmek ve vergilerin ödendiğine dair hesap bilgilerini de muhafaza etmek durumundadırlar. Vergi idaresi ve vergi mükellefi arasındaki ilişkinin değişimi mükellef hak ve yükümlülükleri açısından en önemli adım olmaktadır. Yönetimsel kapasiteyi önemli ölçüde muhafaza etmek ve sonuç odaklı çalışma düzeninin sağlanması aşamalarında da büyük gelişme gözlenmektedir. Bu yeni çalışma sistemi ile hedeflenenler şöyle sıralanmaktadır249:
- Mevzuatın, usullerin, vergi çeşitleri ve sosyal güvenlik harcamalarının basitleştirilmesi ve birleştirilmesi,
- Vergi matrahının hesaplanmasındaki risklerin giderilmesi, denetim, çeşitlilik ve etkin çalışma sisteminin geliştirilmesi için gerekli, modern usul ve araçlardan yararlanılması,
- Gümrük, çalışma sicilleri ve özel tahsilat temsilciliklerinin varlığı gibi diğer çeşitli hizmetlerle internete dayalı ağ tipi ilişkilerin kurulmasına olanak sağlayan modern ekipman, donanım ve bilgi sistemlerinin varlığı,
- Modern bir vergi mükellefiyeti sistemi için vergi matrahının belirlenmesi, yapılacak düzeltme ve mali teşviklerin de düzenlenerek, yolsuzlukların etik olarak da en aza indirilmesini sağlayacak bir iç kontrol mekanizmasının oluşturulması,
- Vergi idarelerinde çalışanların, sorumluluklarının ve yapılan hesaplamaların açık ve belirgin olması, istenilen kalitede hizmetin sunulması vergi idareleri tarafından gerçekleştirilen inceleme sonuçlarına, ölçüm ve endekslere bağlı olarak değerlendirilmektedir250.
Bulgaristan Vergi Mükellefleri Derneği de (BAT-The Bulgarian Association of Taxpayers) bu anlamda kar amacı gütmeyen bir sivil toplum kuruluşu olarak Sofya şehir meydanında faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu kuruluş aynı zamanda Dünya Yurttaş Ortaklığı Anlaşması’na (CIVICUS-the World Alliance for Citizen Participation) üye olmakta ve yine Dünya Vergi Mükellefleri Derneği’ne de müracaat hakkına sahip bulunmaktadır. Vergi mükelleflerine, mükellef hakları
249
KELCHEV, a.g.e. , s. 37.
tüzüğü aracılığıyla tüm hakları bir bütün halinde ve direkt olarak beyan edildiği taktirde kendilerinin de bu beyana riayet etmeleri koşulu ile hedeflerine ulaşmalarının ve haklarının garanti altına alınmasının daha da kolay olacağı düşünülmektedir251.