Fen Bilgisi Dersi Öğretim Programında Bilimin Doğası

Her ülke, toplumsal ihtiyaçları ve çağın gereklerine uygun olarak bireylerini yetiştirmeyi hedeflediği eğitim politikalarını belirlemeye çalışır. Bu doğrultuda eğitim programları gözden geçirilir ve çağın gerektirdiği toplumlararası yarışa uygun yeni programlar düzenlenmeye çalışılır. Bu duruma güzel bir örnek olarak ülkemizde fen bilgisi programına yönelik düzenlemelerden 2005 yılında yapılan değişiklik dikkat çekmektedir. Özellikle vizyon olarak belirlenen “bilimsel farklılıkları ne olursa olsun bütün öğrencilerin bilim

okuryazarı olarak yetişmesidir” ifadesi oldukça farklılık yaratmış, üstelik fen bilgisi

eğitimine yönelik çalışmalara da yeni bir boyut kazandırmıştır.

Her programda olduğu gibi bu programın oluşturulması sürecinde de başarılı ülkelerin programları incelenmiştir. PISA ve TIMSS gibi uluslararası anlamda fen eğitimindeki kalitenin değerlendirildiği sınav sonuçlarında başarılı olan ülkelerde yürürlükte olan çok sayıda fen dersi programı incelenmiş, kendi kültürümüze özgü bir program hazırlanmaya çalışılmıştır. Uluslararası standartta, bireylere kazandırılması hedeflenen bilim okuryazarı bireyin özellikleri programın pek çok noktasında vurgulanmıştır.

Fen ve teknoloji (Bilim) okuryazarlığı, genel bir tanım olarak; bireylerin araştırma-sorgulama, eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme becerileri geliştirmeleri, yaşam boyu öğrenen bireyler olmaları, çevreleri ve dünya hakkındaki merak duygusunu sürdürmeleri için gerekli olan fenle (bilimle) ilgili beceri, tutum, değer, anlayış ve bilgilerin bir bileşimidir (MEB., 2005).

Fen ve teknoloji (Bilim) okuryazarı birey, bilimin ve bilimsel bilginin doğasını, temel fen kavram, ilke, yasa ve kuramlarını anlayarak uygun şekillerde kullanır; problemleri çözerken ve karar verirken bilimsel süreç becerilerini kullanır; fen (Bilim), teknoloji, toplum ve çevre arasındaki etkileşimleri anlar; bilimsel ve teknik psikomotor beceriler geliştirir; bilimsel tutum ve değerlere sahip olduğunu gösterir. Fen ve teknoloji (Bilim) okuryazarı bireyler, bilgiye ulaşmada ve kullanmada, problemleri çözmede, fen (bilim) ve teknoloji ile ilgili sorunlar hakkında olası riskleri, yararları ve eldeki seçenekleri dikkate alarak karar vermede ve yeni bilgi üretmede daha etkin bireylerdir.

25

Fen ve teknoloji (Bilim) okuryazarlığı için 7 boyut düşünülebilir: 1. Fen bilimleri ve teknolojinin (Bilimin) doğası

2. Anahtar fen (bilim) kavramları 3. Bilimsel Süreç Becerileri (BSB)

4. Fen (Bilim)-Teknoloji-Toplum-Çevre (FTTÇ) ilişkileri 5. Bilimsel ve teknik psikomotor beceriler

6. Bilimin özünü oluşturan değerler

7. Fen’e (Bilim’e) ilişkin tutum ve değerler (TD) (MEB., 2005)

Bilim okuryazarı bireylerin yetişmesinde önemli bir bileşen olan bilimin doğası kavramına program içerisinde yer verilmiş ve bilimin doğası özelliklerine ilişkin vurgulamalar yapılmıştır. Bu vurgulamalara örnek olması açısından bilimin doğası özellikleri ve programda kullanılan ifadelerin karşılaştırması Tablo 3'te özetlenmiştir.

Tablo 3. 2005 Fen ve Teknoloji Ders Öğretim Programının Bilimin Doğası Özellikleri Açısından İncelenmesi

Bilimin Doğası Özellikleri Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı (2005)

Bilimsel bilginin değişebilir doğası

Fen, zannedildiğinin aksine, sabit ve kesin bir bilgiler bütünü de değildir. … Buna göre fennin, doğal dünyayı sistematik bir şekilde araştırarak elde edilen organize bir bilgi bütünü olduğu ve sürekli değişim geçirdiği söylenebilir. Bilimde hayal gücü ve

yaratıcılık Fen, sadece dünya hakkındaki gerçeklerin bir toplamı değil, aynı zamanda deneysel ölçütleri, mantıksal düşünmeyi ve sürekli sorgulamayı temel alan bir araştırma ve düşünme yoludur. Bilimsel metotlar; gözlem yapma, hipotez kurma, test etme, bilgi toplama, verileri yorumlama ve bulguları sunma süreçlerini içerir. Hayal gücü, yaratıcılık, yeni düşüncelere açık olma,

zihinsel tarafsızlık ve sorgulama, bilimsel çalışmalarda oldukça önemlidir.

Bilimsel bilginin delile dayalı doğası - Bilimsel modeller

Gözlem;

1. Nesneleri (cisim, varlık) ve olayları duyu organlarını veya gözlem araç gereçlerini kullanarak gözlemler.

2. Bir cismin şekil, renk, büyüklük ve yüzey özellikleri gibi duyusal özelliklerini belirler.

Gözlem için uygun ve gerekli araç, gereci seçip bunları beceriyle kullanır

Çıkarım

Olmuş olayların sebepleri hakkında gözlemlere dayanarak açıklamalar yapar. Gözlem, çıkarım veya deneylere dayanarak geleceğe yönelik olası sonuçlar hakkında fikir öne sürer.

Veri işleme ve model oluşturma

Deney ve gözlemlerden elde edilen verileri derleyip işleyerek gözlem sıklığı dağılımı, çubuk Şekil, tablo ve fiziksel modeller gibi farklı formlarda gösterir. Şekil çizmeyle ilgili kuralları uygular.

Bilimsel bilginin sosyal ve kültürel yapısı – Bilimde öznellik

…Tarih boyunca olagelen bu akademik tartışmalarda teori önerilir; deneyler yapılır ve akademik tartışma sosyal, kültürel, ekonomik ve dinsel etmenlerden ve kişisel ve/veya toplumsal ön yargılardan etkilenir.

Bilimsel bilginin delile

26

2005 yılında düzenlenen Fen ve Teknoloji Öğretim Programı’nın hedeflerine ulaşmasına yönelik çeşitli araştırmalar yapılmış ve elde edilen bulgular doğrultusunda programın iyileştirilmesi için pek çok öneri getirilmiştir. Bu doğrultuda, zorunlu eğitimde yapılan ve 4+4+4 olarak da bilinen 12 yıl zorunlu kademeli eğitime geçişe bağlı olarak 2013 yılının başında programın adı da değişerek Fen Bilimleri olarak yeni bir program düzenlenmiştir. 2005 programında belirlenen felsefeye devam edilerek “Tüm öğrencileri fen okuryazarı

bireyler olarak yetiştirmek” vizyonu sürdürülmüştür.

Programda, fen okuryazarı bireylerin özellikleri belirlenmiş; bilgi, beceri, duyuş ve Fen- Teknoloji-Toplum-Çevre öğrenme alanlarına göre aşağıdaki şekilde belirtilen (Şekil 1) özelliklere sahip oldukları ifade edilmiştir.

Şekil 1. 2013 Fen Bilimleri dersi öğretim programında yer alan fen okuryazarı bireyin özellikleri

Ayrıca fen okuryazarı bireylerin, özelliklerine ilişkin oldukça ayrıntılı aşağıdaki tanımlama yapılmıştır.

Fen okuryazarı bireyler, fen bilimlerine ilişkin temel bilgilere (Biyoloji, Fizik, Kimya, Yer, Gök ve Çevre Bilimleri, Sağlık ve Doğal Afetler) ve doğal çevrenin keşfedilmesine yönelik bilimsel süreç becerilerine sahiptir. Bu bireyler, kendilerini toplumsal sorunlarla ilgili problemlerin çözümü konusunda sorumlu hisseder, yaratıcı ve analitik düşünme becerileri yardımıyla bireysel veya işbirliğine dayalı alternatif çözüm önerileri üretebilirler. Bunlara ek

• Araştıran-sorgulayan, • Etkili kararlar verebilen, • Problem çözebilen, • Kendine güvenen, • İşbirliğine açık,

• Etkili iletişim kurabilen, • Sürdürülebilir kalkınma

bilinciyle yaşam boyu öğrenen fen okuryazarı bireyler;

BİLGİ-BECERİ DUYUŞ-FTTÇ

• Fen bilimlerine ilişkin bilgi, beceri, olumlu tutum, algı ve değere;

• Fen bilimlerinin teknoloji- toplum-çevre ile olan ilişkisine yönelik anlayışa; • Psikomotor becerilere

sahiptir.

BİLGİ-BECERİ DUYUŞ-FTTÇ

27

olarak fen okuryazarı bir birey, bilgiyi araştırır, sorgular ve zamanla değişebileceğini kendi akıl gücü, yaratıcı düşünme ve yaptığı araştırmalar sonucunda fark eder. Bilginin zihinsel süreçlerde işlenmesinde, bireyin içinde bulunduğu kültüre ait değerlerin, toplumsal yapının ve inançların etkili olduğunun farkındadır. Fen okuryazarı bireyler, sosyal ve teknolojik değişim ve dönüşümlerin fen ve doğal çevreyle olan ilişkisini kavrar. Ayrıca, fen bilimleri alanında kariyer bilincine sahip olan bu bireyler, bu alanda görev almak istemeseler bile fen bilimleri ile ilişkili mesleklerin, toplumsal sorunların çözümünde önemli bir rolü olduğunun farkındadır (MEB., 2013).

Programda, dersin yapısının öğrenme alanlarına göre tasarlanması uygun görülmüş ve bu öğrenme alanlarının hedeflerine paralel olarak kazanımlar belirlenmiştir (Tablo 4). Bu öğrenme alanları içerisindeki Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre öğrenme alanında özellikle bilimin doğasının belirtilmesi dikkat çekmektedir.

Tablo 4. 2013 Fen Bilimleri Ders Programının Öğrenme Alanları

Bilgi Beceri Duyuş Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre  Canlılar ve Hayat  Madde ve Değişim  Fiziksel Olaylar  Dünya ve Evren  BSB  Yaşam Becerileri - Analitik düşünme - Karar verme - Yaratıcı düşünme - Girişimcilik - İletişim - Takım çalışması  Tutum  Motivasyon  Değerler  Sorumluluk  Sosyo-Bilimsel Konular  BİLİMİN DOĞASI  Bilim ve Teknoloji ilişkisi  Bilimin Toplumsal Katkısı  Sürdürülebilir Kalkınma Bilinci  Fen ve Kariyer Bilinci

Bakırcı ve Çepni (2014), 2005 fen ve teknoloji öğretim programının bilimin doğası konusunda yetersiz olmasının yeni programın hazırlanmasında dikkat edilmesi gereken konulardan biri olduğunu belirtmişlerdir. Bu doğrultuda, programın öğrenme alanları içerisinde bilimin doğasını vurgulayarak bu konuya yer vermesi oldukça büyük bir adımdır. Özellikle programın amaçları içerisinde yer alan 7. ve 8. maddeler (“7. Bilim

insanlarının bilimsel bilgiyi nasıl oluşturduğunu, oluşturulan bu bilginin geçtiği süreçleri ve yeni araştırmalarda nasıl kullanıldığını anlamaya yardımcı olmak, 8. Bilimin, tüm kültürlerden bilim insanlarının ortak çabası sonucu üretildiğini anlamaya katkı sağlamak ve bilimsel çalışmaları takdir etme duygusunu geliştirmek,” (MEB., 2013)) artık bilimin

doğasını öğrenmenin açık bir eğitim politikası olduğunun da göstergesi olmuştur.

Programın benimsediği temel yaklaşımlar bölümlerinde ise öğretmen-öğrenci rolü, benimsenen strateji ve yöntemler ve ölçme değerlendirme anlayışı açıklanmıştır. Öğretmen-öğrenci rolü bölümünde “Öğretmen, fen bilimlerinin değerini, önemini ve

28

zamanda sınıfındaki araştırma sürecini yönlendiren bir rehber rolündedir. Öğretmen, öğrencilerinde araştırma ruhu ve duygusunu ve bilimsel düşünce tarzını geliştirmek için onları cesaretlendirir ve uygulamalarda bilimsel etik ilkelerinin benimsenmesini sağlar. (MEB., 2013)” ifadesiyle öğretmenin öğrencilere rehber olması gerektiğinin önemi

belirtilmiştir. Ancak bunun yanında öğretmenin bilimsel bilgiye ulaşma ve bilimsel düşünme becerisi gibi bir takım özelliklerle donanımlı olması gerektiğine de işaret edilmiştir. Programda benimsenen strateji ve yöntemlerde, araştırma-sorgulamaya dayalı öğrenmenin temel alındığı “Araştırma-sorgulamaya dayalı öğrenme; … , kısacası birer

bilim insanı gibi yaparak-yaşayarak-düşünerek bilgiyi kendi zihninde oluşturduğu öğrenci merkezli bir öğrenme yaklaşımıdır. (MEB., 2013)” şeklinde tanımlanmıştır. Bu ifade yine

öğretmenlerin bilim insanlarının nasıl çalıştıklarını ve bilimsel bilginin özelliklerinin neler olduğu konusunda bilgi sahibi olmaları gerekliliğinin önemini göstermektedir. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde bilimin doğası öğretiminin nasıl yapılması gerektiğinden bahsedilecektir.