Fedakâr ve ġefkat Sahibi Anne

Annenin çocuğuna karĢı sevgisi, Ģefkati en samimi ve karĢılıksız hisleridir. Anne çocuklarına karĢı son derece fedakârdır ve çocuğunun acı çekmesini, incinmesini istemez. Evladının sıkıntı çekmesine en çok üzülen kiĢi yine annedir. Bu hususları destanlarda görmek mümkündür.

Kozuke ve Bayan Hikâyesi‘nde Ģu Ģekilde geçmektedir: Kozuke‘nin annesi, Kozuke‘den yâri olan Bayan‘ı gizler, bu sırrı sokakta oynarlarken yaĢlı bir kadını kızdırmaları üzerine öğrenir. Bu durumu öğrenmek için annesinin yanına gider:―Enesi balama ayta turgan maalı kelgen cok dep sırın caĢırat. Kozuke emne kıların bilbey oylonot da, tura kalıp: "Ene, kursagım açtı, buuday kuurup berçi"- deyt. Enesi çın köönü menen buuday kuurat. Kozuke ĢaĢtırıp, koçuĢtap alıp ber deyt.

Enesi ĢaĢkalaktap, "cetim öskön çunagay", dep, koçuĢtap alganda, koluna bek karmap, meni bala deseñ ayt sırıydı, -deyt. Enesi kolunun küygönünö çıdabay: "Koya ber, balam, aytayın ", -dep calınat.‖(Annesi" Çocuğuma söylenecek zaman gelmedi "

diye sırrını gizler. Kozuke ne yapacağını şaşırıp düşünür ve kalkıp: "Anne karnımacıktı, buğday kavurup versene ", der. Annesi büyük bir istekle buğdayı kavurur. Kozuke acele ettirip, " Avuç dol usu alıp ver" der. Annesi telaşla, "Yetim büyüyen çunagay" diye avuçdolusu alınca, elini sert bir şekilde tutarak, " Beni kendi çocuğunolarak görüyorsan, sırrı söyle" der. Annesi elinin yanmasınadayanamayıp: "

Bırak, çocuğum, anlatayım " , sözleriyle yalvarır)(Akmataliyev vd. , 2007: 147).

Destanda anne merhametlidir, çocuğunun isteklerine, arzularına, aynı zamanda canının acımasına dayanamaz. Destanın ilerleyen kısımlarında ―Kozuke calgız sen

167 erke, balam‖ yani ―Kozuke sen tek gözbebeğimsin, çocuğum.‖ diyerek annenin çocuğuna olan sevgiyi göstermektedir.

Çocuk anne karnına düĢtüğü andan itibaren annenin sorumluluğu altındadır. Anne çocuğunu koruma ve çocuğuna bakma iĢlevleri vardır. Kız Darıyka Destanı‘nda Darıyka oğlu ġaysılda‘ya karĢı sorumluluklarını ve ona karĢı gösterdiği fedakârlığı Ģu Ģekilde anlatmıĢtır:

Boyumda men kötördüm tokuz on ay, Ġçimde catçı emessiñ tınç alıp cay.

Kandırdım cara teep ketebi dep, Korkçumun ġaysılda senden dalay.

Emne üçün saga ayıttım munun baarın, Bilsin dep menin kılgan kızmattarım.

Ata-ene bir bar maña köpölök da, Balanın künü-tünü cegen kamın.

Oturgam uzun tündö uyku kelbey, Baktırdık bardık keçti tınçtık berbey.

Enenin emçegi küç balası üçün, Balanın baarı bolot uulum sendey.

Dokuz ay boyunca karnımda taĢıdım, Karnımda da huzur bulup yatamadın.

Karnımı yarıp çıkar mı diye, Korkardım daima ġaysılda senden.

Neden sana anlatıyorum ki bunları, Bilsin diye yaptığım hizmetlerimi.

Ana baba bir kelebektir,

Gece gündüz düĢünür çocuğunun geleceğini.

Uzun geceler oturdum, uyumadım, Geceler boyu huzur vermeden baktırdık.

Ananın evladına emeği çoktur, Çocukların hepsi de senin gibi olur.

(Türker, 2005: 270).

Agaça, Er Tabıldı‘yı iyi bir evlat olarak yetiĢtirmek için oğluna elinden gelen yardımı bulunur. Er Tabıldı küçük yaĢlarda iken, düĢmanları Kudaynazar gelir ve onların tüm malına mülküne el koyar. Er Tabıldı bu malları kurtarmak için onlarla savaĢmaya gider. Agaça oğluna zarar gelmemesi için birçok fedakârlığa katlanır ve oğlu için eziyet çeker. Bu durumunu kendisi destanda Ģu Ģekilde anlatır:

Ceti aylanıp emizdim

Ama ecelim gelip de ölmeden, Biricik oğlumdan ayrılan, YaĢlı cadı dedirttin.

168 Çaçıkey çocuğuna karĢı son derece fedakârdır. Kendisiyle evlenmek isteyen kiĢileri reddeder ve oğlunu en iyi Ģekilde büyütmek ister: ―Altıbay beni alayım diyor,/

BaĢına dertlere salayım diyor./ Biricik yavrum ġayımbet‘i/ Benimle evlenirsen, bakayım diyor./ Ölene kadar yanayım,/ Ömrüm olursa, ġayımbek‘i,/ Büyütüp adam edeyim./ ġayıtbet, senin yüzünden,/ Saçlarım beyazlayıncaya kadar,/ Ağlayıp inleyeyim./ Sağ salim baban gelene kadar,/ Üzüntünü çekip durayım…‖ (Namatov, 2001: 269-270). Fedakâr anne olmanın yanında aynı zamanda fedakâr bir eĢ olarak da yansıtılmıĢtır. Çünkü eĢi gelene kadar kimseyle evlenmeyip, onu bekleyeceğini ve her sıkıntıyı çekeceğini belirtir.

Anneler çocuklarının baĢına bir Ģey gelecek diye son derece endiĢelidir. Anneler içindeki annelik duygusu, annelik hissi bütün duygulardan ve hislerden üstündür.

Çocuğunun canı yansa her Ģeyden önce anne hisseder ve endiĢelenir. Bu duygu öyle bir Ģeydir ki çocuğu uzakta olsa bile baĢına bir felaket geleceği korkusu, anneyi endiĢelendirir. Destandan örnek vermek gerekirse, Manas Destanı‘nın Orozbekov varyantında Manas‘ın annesi Çıyırdı uzakta olan çocuğuna karĢı son derece endiĢeli bir tavır sergiler. Büyük hatun, bey Cakıp‘a gelir:

"Kutula albay cürdüñbü

169 Kalmak degen aramdan.

Kalmaktın kalıñ cerinde, Altaydm arbın elinde

Azır koyuñ TuuĢañ toonun belinde.

Tentek öskön balañ bar, Telmirip cüröt beken - dep, Köñülümdö alañ bar.

ġimdi koyunların TuuĢan dağı geçidinde, ġımarık bir oğlun var,

Çaresiz bir durumda mıdır diye, Ġçimde bir sıkıntı var. besleyen annesidir. Destanda Sarinci, Bermet‘in yurduna gidip kendine eĢ olarak aldığında bir süre yanında kalır. Oğlunun yokluğuna dayanamayan Sarinci‘nin annesi yanına çağırır. Yola çıkmadan önce Sarinci ile Bermet için eğlence düzenlenir.

Eğlencenin ardında çeyizlerini yükletip, ikisi beraber yola çıkarlar. Tam bu sırada Bermet ile evlenmek isteyen amcası Bököy‘ün adamları yollarını keser, Sarinci‘yi döverler, eĢi Bermet‘i ise kaçırırlar. Bu haberi duyan Sarinci‘nin annesi yere yığılır,

―Kulunum, yavrucuğum‖ diye bağırır, sesi yere göğe duyulur (Alper, 2004: 377).

Manas Destanı‘nın Radloff varyantında annenin çocuğuna gösterdiği Ģefkat, babanın çocuğuna gösterdiği Ģefkatten fazladır. Annenin sevgisi daha samimi ve doğaldır.

Anne evladının baĢına kötü bir durum geldiğinden en çok üzülen taraftır. Evlattan ayrılmak onu uzun süre görememek anneyi çok üzer. Manas ölüp sonradan dirildiğinde anne oğluna karĢı üzüntüsünü Ģu Ģekilde dile getirir:

Bagdı-döölöt baybiçe

170 Çetinen keterbekensiñ?

Çaçpağan çaçım buayın!

Men bütkön boyum cuayın!

Tazalanıp keleyin!'

Bizden ayrılı verdin sen?

Dağınık saçımı toplayayım, Bütün boyumu yıkayayım, Temizlenip sana öyle geleyim!"

(Radloff, 1995: 108).

Yine aynı varyantta anne çocuğu için birçok fedakârlığa, eziyete katlanmaktadır.

Onun için gerekirse, savaĢır, dövüĢür, aç, susuz kalır. Manas Destanı‘nda Kanıkey, oğlu Semetey‘i öldürmeye kalkan Cakıp Han ve Cakıp Han‘ın iki oğlu Abeke ve KöböĢ‘ten kaçar. Kayın validesi Çıyırdı ile birlikte günlerce aç, susuz yollarda zorlu hayat Ģartları geçirirler. Bundan baĢka Kanıkey oğlu için onunla birlikte dövüĢmeye gider (Radloff, 1995: 222).

Yine Ay Çürök çocuğuna karĢı son derece Ģefkat ve merhametle yaklaĢmıĢtır.

Çocuğunu öldürmeye kalkan Er-Kıyaz‘ı öldürmekten vazgeçirmek için tehdit ettiği görülmektedir. "Cediger'in oğlu Er-Kıyaz, efendim,/ insanın aklı geç gelir, efendim,/

hiddet ise tez gelir, efendim!/ Altı ayı onunki/ altı ayı seninki!/ Doğum sıvısı hala yaĢ duran bu çocuk/ hangi Ģehrini yıktı senin?/ Çocukcağızımı öldürme,/ çocuğumu öldürürsen,/ ak kuğu elbisemi giyip,/ Akın Han'ın yanına gidip,/ senden fena öç almazsam,/ senden intikam almazsam,/ Ay Çürök namım kurusun!‖(Radloff, 1995:

252).

Genel olarak burada Ģunlar söylenebilir, Manas Destanı‘nda yer alan Manas‘ın annesi Çıyırdı, Semetey‘in Kanıkey ve Seytek‘in annesi Ay Çürök hepside fedakâr, cesur ve akıllı anneyi temsil etmektedir. Oğulları için her türlü zorlu yaĢam Ģartlarına katlanmakta, gerektiğinde Çıyırdı‘nın yaptığı gibi kadının çocuğuna olan bağlılığının eĢine bağlılıktan önce geldiği, eĢin bir hata yapması durumunda annenin çocuğunun yanında yer aldığı görülmektedir^. Gerektiğinde de Ay Çürök gibi düĢmanın karĢısında durmaktadırlar.

KocacaĢ Destanı‘nda Zulayka oğlu MoldocaĢ‘ı o kadar çok seviyor ki eĢinden kalan tek varlığı olan oğlunun baĢına bir Ģey geleceği kaygısı içinde büyük yer edinmiĢtir.

Oğlu ölen babasının kemiklerini bulmak için yola çıkacağı zaman annesi Zulayka, oğlunun belli bir yetiĢkinliğe eriĢmediği ve kuvvetinin yerine gelmediği için baĢına kötü bir durum geleceği korkusu yaĢar. Zulayka‘nın ne kadar Ģefkat dolu olduğunu Ģu sözlerinden anlarız:

"Esen barıp, soo kelgin, ―Sağ salim gidip, sağ salim gel,

171

Durup kaldı eli ayağı boĢanıp, Kızaran yüzü solup.

(Akmataliyev; KırbaĢev, 2007: 261).

Kırgız masallarında da anne Ģefkat sahibidir. Çocuklarının baĢına bir Ģey gelmesini istemezler. Kırgızların ―TalkamıĢ‖ masalında ihtiyar karı-kocanın üç kızı bir oğlu vardır. Bir gün oğlu eline bir elma alır, bu elmayı attığında kime değerse onunla evleneceğini dile getirir. Elmayı attığında en küçük kız kardeĢe denk gelir. Daha sonra bu durumu duyan kız evden kaçar. Andını yerine getiremediği için oğulları ölecektir, kızları da kaybolur. Bundan dolayı, ―oğlumuz ölmesin, kızımız kaybolup gitmesin, ikisi birlikte ömür sürsün‖ diyerek zavallı anne ve babası boĢuna hayallere kapılır. Bu durumdan korkan anne iki çocuğundan baĢına bir Ģey gelmesini istemez.

Allah‘a yalvarır ve onlar için gözyaĢları döker (Karadavut, 2006: 275-279).

Anne çocuğuna karĢı çok merhametlidir. Anne yüreği çocuğunun baĢına bir Ģey geldiği zaman dayanmaz arkasından her gün gözyaĢları döker. O kadar ağlar ki kimi zaman kanlı gözyaĢları döker. Manas Destanı‘nın Orobakov varyantında Kanım Can

172 çocuğu kaybolduğu için günlerce ağlar, bu durumdan Cakıp‘ı sorumlu tutar. Cakıp çocuğu bulup getirince Kanım Can oğlunu görünce dayanamaz ağlamaya baĢlar:

Esiñ çıgıp ıylagan, EĢikke tündö çıkpagan, Catkanday turbay tüĢköçö Erikpesten uktagan, Talaaga ne dep cattıñ? dep, Tañ atkança uktabay, Bekerge Ģorum kattı dep,

Bu colborston kantip kaldıñ? dep, Baarıbızdı bul cerde

Coboloñgo taĢtadiñ! dep, Enesi mintip suradı

Kendini kaybedene kadar ağlayan, Gece dıĢarı çıkmayan,

Yattığı gibi öğleye kadar kalkmayan Bıkmadan uyuyan,

Sen ne diye dıĢarıda yatıyorsun, diye, Sabaha kadar uyumayıp,

BoĢuna çile çekmiĢim diye,

Bu kaplandan nasıl sağ kaldın? diye, Buradaki herkesi

TelaĢta bıraktın! diye, Annesi ona sordu.

(Musayev, Akmataliyev, 2007: 67).

Destanın ilerleyen ksımlarında Çıyırdı oğlu Manas‘ın baĢına kötü bir olay gelmesine dayanamayıp ağlamaya baĢlar. Çıyırdı, ―…ıssız bozkırda kalacak/ Benim bu muydu talebim?/ Çoban yapıp hor ettin,/ Çocuğumu bana göster!/ At sürülerin mahvolsun senin, / Kavgayı sen çıkardın,/ Kalmukların birini öldürüp/ Kaçıp buraya gelmiĢsin,/

Yavrumuz deli diye,/ Bana haber verirsin!/ Öldüğünü gözün görmez mi,/ Kendisi yalnız Allah‘ın/ Emrine itaat etmez mi/ Ya da tutup gelseydin./ Yavrun böyle oldu diyerek/ Benim elime verseydin!../ Bunları söyleyen Çıyırdı,/ Bağıra bağıra ağladı./

Yakasını söktü kürkü nün,/ Yalvararak baktı‖ Ģeklinde yakarıĢta bulunarak ağlamıĢtır (Musayev, Akmataliyev, 2007: 217).

Anne çocuğu uzak yerlere gittiğinde ve uzun süre gelmediğinde arkasından çok gözyaĢları döker. Boston Destanı‘nda Boston uzak yerlerden uzun süre gelmez, annesi baĢına bir Ģey geldiği korkusuyla acı acı ağlar: ―Dönüp Boston gelir mi?/

Kurtarıp horluktan/ Güzel gün gösterir mi?/ Boston'umu özlüyorum,/ Acı acı ağlıyorum./ Arayıp nereden bulayım?/ Halim böyle olduktan sonra,/ Nereye g ideyim?/ Acı acı ağlayıp gözyaĢı döker,/ Otuz iki damarım/ Eğil miĢ gibi zonklar"

(Akmataliyev; Kadırmambetova, 2009: 341).

Manas Destanı‘nın Radloff varyantında da Kanıkey oğlunun arkasından çok ağladığı görülmektedir. Kanıkey tek yadigârı oğlu Semetey‘i sefere göndermek istemez. Oğlu annesini dinlemez ve atına atlar gider. Kanıkey de gözyaĢları döker, feryat eder. En

173 sonunda dayanamayıp atına atlar Semetey‘in arkasından o da gider (Radloff, 1995:

243).

KocacaĢ Destanı‘nda MoldocaĢ, babasının kemiklerini bulmak için yola çıkmaya karar verir. Bunun üzerine Zulayka çocuğu henüz büyümediği ve yanından erken vakitte ayrılacağı için ağlar:

Atanın söögün tapmakka, Kaygırıp ıylap Zulayka,

"Beker aytkan ekem dep, Bu da turbay keter dep, Karmap turgan karaldım, Karagıman ayrılsam,

Dagı kaygıluu bolot ekem" dep.

Babanın kemiğini bulmak için, Kaygılanıp ağlayıp Zulayka,

"BoĢ yere söylemiĢim diye, Bu da durmaz gider diye, Yanımdaki umudum, Göz nurumdan ayrılsam, Daha da üzülürdüm" diye.

(Akmataliyev; KırbaĢev, 2007: 259).

1.9.8. Kötü Kalpli ve Korkunç Üvey Anne²⁰

Üvey anneler, genellikle çocukları sevmeyen, onlara her türlü kötülüğü yapabilen acımasız kadın tipleridir. Üvey anne eĢinin diğer kadından olan çocuklarını sevmezler ve onların gitmesini isterler. Üvey anne sözlü anlatılardan Munduk ve Zarlık Hikâyesi‘nde görülmektedir. Munduk ve Zarlık Hikâyesi‘ndeki altmıĢ üvey anne sırf kıskançlıkları yüzünden kocasının en son aldığı eĢinden doğan çocukların ölmesini istemiĢlerdir. Kocakarı Mastan çocukları öldürmek amacıyla nehre götürür ve nehre bırakarak ölmelerini ister. Çocuklar dillenerek Ģunları söylemektedir:

Mastan kempir enebiz, Tubulbay catıp ne kıldık, AltımıĢ ögöy enebiz, Acalga ketip barabız.

Kocakarı Mastan anamız, Henüz yeni doğduk, ne yaptık, AltmıĢ üvey annemize.

Ecele gidiyoruz,

20 Üvey anne tipi, genellikle halk hikâyelerinde ve masallarda rastlanmaktadır. Örneğin, Bal Böğrek Hikâyesi‘nde üvey annenin Bal Böğrek‘i ortadan yok etmeye yönelik hain planları vardır. PadiĢaha mektup yazan üvey anne Bal Böğrek‘in kendisinin de evladı sayıldığını belirterek onun bir süre yanında kalmasını ister. Daha sonra yanına gelen Bal Böğrek‘in önce yemeğine zehir katar sonra ona zehirli elbise diktirir. PadiĢahın, ikinci hanımından çocuk sahibi olduktan sonra kendisine karĢı ilgi ve alâkasının eksildiğini düĢünen üvey anne, Bal Böğrek‘i ortadan kaldırırsa padiĢahın ikinci hanımına duyduğu sevgi ile kendisine duyacağı sevginin eĢitleneceğini düĢünür. Bu düĢünce ile hareket ederek Bal Böğrek‘in memleketinden kaçmasına ve serüveninin baĢlamasına sebep olur. Bu hikâyede de üvey annenin entrikaları kurguyu hareketlendirir. Üvey anne kıskançlık, haset gibi duygulara sahip olup, eĢine evlat verememesinin eksikliğiyle hareket etmektedir. Bir takım hilekârlıklarla çocuğu ortadan kaldırmaya çalıĢmaktadır (Ayyıldız, 2011: 39).

174 Alıp kalsañ ölümdön

Sizdi bagıp alabız.

Ölümden alıp koyarsan Size sahip çıkarız.

(Akmataliyev vd., 2007: 205).

Üvey anne çocuklarına sevmeyen ve onlara her kötülüğü yapabilen fakat sonunda yaptıklarının cezasını çeken kadınlar olarak belirtilir. Munduk ve Zarlık Hikâyesi‘nin son kısmında çocukların bulunup, öz anne ve babasına kavuĢtuktan sonra üvey annelerin yaptıkları oyunlar ortaya çıkıp ölümle cezalandırılırlar (Akmataliyev vd., 2007: 239).

Üvey anneler genellikle eĢlerinin diğer eĢinden olan çocukları sevmezler ve çocuklara iftira atacak kadar kötü kalplidirler. Bu durum Kırgızların ―Ġki KardeĢ‖

adlı masalında Ģu Ģekilde geçmektedir: ―Eskiden bir hanın hanımı ölmüĢ, ondan iki oğlu kalmıĢ. Hanın yeni hanımı küçük oğluna düĢman olmuĢ. Bir gün hanın büyük oğlukırk yiğidiyle ava gidince, hanın hanımı: "Senin küçük oğlun beni dövdü,"

diyerek hana Ģikâyet etmiĢ. Han, hanımının sözüne inanıp çocuğunu çırılçıplak soyup eĢek sudangelene kadar dövdükten sonra, iki yiğidine: "Uzağa götürüp baĢını kesin!‖

diye emir verir (Karadavut, 2006: 237). Görüldüğü üzere üvey anne çocuğun yapmadığı bir Ģeyi yaptı diyerek iftira atmıĢtır.

Belgede T.C. NEVġEHĠR HACI BEKTAġ VELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYALBĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TÜRK DĠLĠ VE EDEBĠYATI ANABĠLĠM DALI TEZĠN ADI (sayfa 165-173)