Farz İbadetler

Dinî sorumluluk, yapılması dinen gerekli olma, beyan etme, kesme, hisseye ayırma anlamlarını ifade eder. Kur'an-ı Kerim’de onsekiz yerde geçen kelime değişik anlamlarıyla kullanılmıştır. Bir fıkıh terimi olarak farz: Şâri' tarafından emrolunduğu kat'î delil ile sabit olan; özürsüz, mutlak surette terkedildiğinde ceza gereken amellerdir. Özürden maksat, dinin meşru gördüğü özürdür; meselâ yolcunun orucu terk etmesi gibi. Mutlak terketmekten maksat; bir engelden dolayı geciktirmek anlamındadır. Namazın vaktin başında kılınmaması gibi. Tariften de anlaşılacağı gibi zannî delil ile sâbit olan hükümleri Hanefî hukukçuları farzın kapsamına almamıştır. Farz, kat'i deliller ile sâbit olduğu için inkâr edildiğinde küfrü gerektirir. Şayet yorumlanarak inkâr edilirse, inkâr eden fâsık olur.

Farz, mükellef açısından ikiye ayrılır:

Farz-ı ayn: Her mükellefin mutlaka yapması gereken vazifedir.

Farz-ı kifâye: Mükelleflerden bir kısmının yapması ile diğerlerinin üzerinden sorumluluğu kalkan vazifedir ( Bilmen,1997:1- 33).

Farz ibadetler yapılmadığı takdirde kişi sorumlu olur. Bir ibadetin farz olması demek, onun Yüce Allah tarafından açık ve net olarak emredilmiş olduğunu gösterir.Bu ibadetleri kısaca izah edecek olursak;

a) Namaz

Namaz ibadetinin Arapça aslı “salât” kökünden gelmektedir. Salat “dua, tebrik, iki varlık arasında cereyan eden birincisinin diğerine yüceliğini, kudsiyetini, şerefini ve ululuğunu bütün samimiyetiyle ifade etmesi” anlamlarına gelmektedir (Tezekici, 2007:16).

Namaz (salât) kelime olarak “Dua” anlamındadır. Ancak bu duadan kasıt “Resmî,

şekilsel” duadır. Zamanları ve prensipleri Kur'an'da belirtilirken, uygulanışı peygamber tarafından hayatı boyunca müminlere gösterilmiş ve öğretilmiştir. İnsanı kötü işlerden ve uygunsuz davranışlardan koruyucu bir ibadettir. Allah'a tazim ve ona şükürdür, duadır. Günahlardan pişmanlık duyup af dilemektir. Her Müslüman tek başına veya toplu halde yerine getirebilir. Mümin, namazla doğrudan doğruya yaratıcısının huzuruna çıkmış ve kulluk vazifesini yerine getirmiş sayılır.

İslâm’ın temel kaynakları olan Kur’an ve Sünnette en çok değer verilen ibadet namazdır. Allah’ın ibadetlerden ilk emrettiği vecibedir (Tezekici, 2007:16). Kur’ân-ı Kerim’de “Muhakkak namaz hayasızlıktan ve fenalıktan vazgeçirir” (Ankebut, 29/45) buyrulmaktadır. Yani namaz ibadetinin en önemli yönlerinden biri insanı açık çirkinlikten, edepsizlikten, kötülüklerden, ahlâksızlıktan, aklın ve dinin beğenmeyeceği uygunsuzluklardan kurtarması ve uzaklaştırmasıdır. Kurallarına uygun olarak namaza devam edildikçe güzel davranışlar artar ve gelişir (Sabûnî, 1990: 48).

Duygu düzeyi yüksek olan bir namaz ibadeti; sorumluluk duygusu, vicdanlılık, sabır, diğergamlık, doğruluk, dürüstlük, şükür, vefa ve alçakgönüllülük gibi iyi ahlâk özelliklerinin kazanılmasında insanlar üzerinde olumlu etkilerde bulunmaktadır. Su insandaki maddî kirleri giderdiği gibi namaz da manevî kirleri gideren, manevî bir temizlik ilacıdır (Tezekici,2007:18).

Namaz Allah’ı hatırlamayı ve O’na yakınlaşmayı sağlayan, ruhu kötülüklerden temizleyen, kalbi güzelliklerle aydınlatan, insana miraç hayatı yaşatan bir ibadettir (Gazzalî,1971: 60). Namaz kılan müminin en azından dört kazancı bulunmaktadır: Birincisi maddî temizlik; ikincisi kalp, beden ve ruh sağlamlığı ve sağlığı; üçüncüsü vaktin düzenlenmesi; dördüncüsü ise toplumsal bütünleşmedir (Ece, 1999: 57).

Bütün ibadetlerde ilk hedef yaratıcının hatırlanmasıdır. İslâm’ın istediği namazda da amaç budur. Sevgi, saygı, itaat ve tefekkürün son sınırı, dünyadan tamamen uzaklaşılan

bir anın yaşanmasıdır. İnsan zihni sadece Allah düşüncesi üzerinde odaklanarak diğer bütün düşünce ve duygulardan sıyrılır ( Sunar, 1965:31).

b) Zekat

İnsanlar arasındaki huzursuzluk nedenlerinden birisi de içtimaî hayattaki ekonomik dengesizliklerdir. Ekonomik sıkıntıların akabinde ortaya çıkan ahlakî buhranları önlemede, zengin-fakir arasındaki dengeyi kurmada zekât vazgeçilmez bir tedbirdir.

İslâm’ın beş temel prensibinden biri olan, ilk görünüşte bir ibadet olarak görünse de, temelde sosyal dengeyi sağlamada ve ferdin vicdanında ekonomik sarsıntıları gidererek psikolojik huzursuzlukları ve ahlâkî çöküntüleri gidermede çok önemli bir çaredir. Namaz, dinin ve dinî hayatın direği olduğu gibi, zekât da sosyal hayatın dayanak noktasıdır. Zekât, toplumda içtimaî huzuru, fertler arasındaki dayanışma ve yardımlaşmayı getiren, sevgi ve saygı bağlarını kuvvetlendiren bir ibadettir. Zekât veren ferdi topluma bağlar. Bu bağın iskeleti sevgi ve kardeşlik bağıdır.

Sosyal veya iktisadî yönden, hangi seviyede olurlarsa olsunlar, sağlam ve dayanışma içinde bir toplum kurabilmek için insanların karşılıklı yardım ve ilişki içerisinde olmaları gerekir. Bu karşılıklı yardımlaşmanın bulunmadığı toplumlar iktisâdî hangi düzeye ulaşırlarsa ulaşsınlar mânen tatmin bulamayacaklar; yabancılaşma insanlardan kaçış, ihtiras, haset ve bunların sonucu olarak da fesat ve anarşiden kendilerini kurtaramayacaklardır (Beşer, 2004:37).

Toplumda psikolojik açıdan en sağlıklı kişiler, kendilerinden bir şey eksildiğini düşünmeden veren kişilerdir. Bu kişiler, kendinden bir şey vermenin insanı eksik bırakacağı yanılgısına kapılmazlar (Dowrick, 2000: 173).

c) Oruç

Oruçla insan kötülüklerden uzak durarak nefsini terbiye eder, imanı olgunlaşarak Allah korkusu daha da güçlenir, ahlâkı zaman içinde güzelleşir. Oruç ruh sağlığı ve kalp temizliği yönünden son derece önemli bir ibadettir. İnsandaki hayır duygularıyla şer duyguları birbirleriyle çarpışma halindedir. Beden güçlenip ruha hakim olunca, süflî arzular ve kötü hisler galip duruma geçer. Ruh güçlenip galip duruma geçince de ulvî arzular ve iyi hisler galip duruma geçer. Maddî gıdalar bedeni ve nefsi besleyip güçlenmesini sağladığı gibi; namaz, zekât, hac, zikr, Kur’ân okuma ve oruç gibi ibadet

ve taatlar da ruhu besleyip güçlenmesini temin eder. Zira ibadet ruhun gıdasıdır. Bir Müslüman Ramazanda bir taraftan mutad ibadetlerini aksatmadan ifa eder, buna ek olarak zikr ve Kur’ân tilaveti gibi nafile ibadetleri eda eder, zekât, fıtra ve sadaka verir.

İtikâfa çekilir, geçici bir süre için tarik-i dünya olur. Bu tür ibadetlerle ruhunu besler ve kuvvetlendirir. Diğer taraftan bedenî ve behimî arzuları besleyen maddî gıdaları azaltarak cismanî tarafını da zayıflatır. Az yemek, az uyumak ve az konuşmak suretiyle cismaniyetin mağlup ve mahkum; ruhaniyetin galip ve hakim duruma geçmesini temin eder (Uludağ, 1989: 87).

Oruç ibadeti, olumsuz duygu, düşünce ve hareketleri irade gücünü kuvvetlendirme yoluyla ortadan kaldırır. Oruç ibadeti ile insanlar, hırslarını, dünyevî tutkularını, akıl-ahlâk dışı istek, fantezi ve davranışlarını kontrol altına alabilen, hatalarını bilinç düzeyine çıkmadan ortadan kaldırabilen güçlü bireyler haline gelirler. Oruç, insanı sabra, dayanıklı olmaya alıştırır. Bugün isteğiyle oruç tutan kimse, bir gün savaş, deprem veya başka felaketler gibi zor şartlar karşısında yiyecek bulamadığı zaman, daha önce kendisini aç kalmaya alıştırdığı için dayanır. Oruç, Ramazan ayı süresince müminlerin sabahleyin henüz güneş doğmadan önce başlayıp, akşam güneş batıncaya kadar süren her türlü yeme, içme vs. gibi bedensel ihtiyaçlarından uzak durmak, bunlarla ilgili güçlü arzulara sabır etmektir. Gayesi, arzu ve ihtirasları, duyuları ve hayvansal hisleri kontrol altında tutmayı öğretmektir. Ancak bu ibadet bedensel kuvvetleri elverişli olanlara emredilmiştir. Sağlığı elverişli olmayanlar, hastalar, yolcular, lohusa ve hayızlı kadınlar, sonradan uygun duruma kavuştuklarında, tutamadıkları günler sayısınca oruçlarını tutarlar.

Oruç Kur'an'ın da işaret ettiği gibi İslam'dan önce gelen dinlerde de vardır. Ayrıntılarda farklılıklar olmakla birlikte, Yahudilikte Behor ve Teşa-Beav, Hıristiyanlıkla Paskalya oruçları bunun örnekleridir ( Akyüz, 1995: 26-28).

d) Hac

İnancın pratiğe yansımaları olan ibadetler, hem bireyi, hemde toplumu psikolojik ve sosyolojik olarak huzura kavuşturmayı hedeflemektedir. Bu, ibadet boyutuyla Allah-kul ilişkisini güçlendirirken, hikmet boyutuyla da ruh sağlığı ve sosyal dayanışmayı beslemektedir. Bedenle yapılan namaz ve oruç ibadetinde nefis terbiyesi ağır basarken; mal varlığıyla yapılan zekat, sadaka ve kurban ibadetlerinde dayanışma ruhu öne

geçmektedir. Hem bedenle, hem de mal ile yapılan hac ibadetine gelince, o bu özelliklerin hepsini bünyesinde toplar. O bir taraftan maziye yapılmış ibretli bir yolculuk iken, diğer taraftan da geleceğe yapılacak yolculuk için çizilecek hikmetli bir yol haritasıdır (Erul&Keleş,2007 :1-2).

İslam’da bütün ibadetler özü itibariyle kulun Allah’a yönelişi; huzuruna çıkıp kulluğunu, sevgi, saygı, şükür ve bağlılığını arz edişi; bir başka ifade ile manevi planda kulun Allah’a yolculuğu demektir. Bu durum mahiyeti gereği, hac ibadetinde daha bir belirginleşir, adeta somutlaşır. Çünkü hac ibadeti neredeyse bütün ibadetleri içinde barındıran bir özelliğe sahiptir. Zira o hem bireysel, hem sosyal; hem bedeni, hem mali; hem somut, hem soyut yönleri olan bir ibadettir (Şentürk,2008:74-75). Hac, Allah’ın yeryüzündeki evinin melekler ve insanlar tarafından ziyaret edilmesi manası taşısa da hac ibadeti ile beraber namaz, oruç ve zekat gibi çeşitli ibadetleri yapmak insan

şahsiyetinin eğitimine, nefsinin temizlenmesine ve hayatın sorumluluklarını taşımayı sağlayan yararlı, övülmüş birçok sıfatlarla eğitilmesine, ruh sağlığı yerinde olgun kişiliğin oluşmasına yardım eder (Necati, 2002:289).

İslam’da hac bir yandan Kâbe’ye gitmek için yeryüzünde menziller katetmek; diğer yandan aynı zaman dilimi içinde nefs menzillerinde mesafe almak; manevi, ahlaki ve ilahi bir sefer yapmak, bu suretle kâmil ve faziletli, takva sahibi ve arif bir mümin olmaktır. Maddi seferle manevi süluk aynı andadır ve eş zamanlıdır. İslam’da hac insan merkezlidir, gaye insani meziyet ve hasletlerin geliştirilmesi ve yetkinleştirilmesidir, kişinin insan ve eşrefi mahlûkat olduğunun bilincine vararak buna göre kendine bir çeki düzen vermesi, nefsini zapt-u rapt altına almasıdır.

Bu nedenle hacca manevi seyir olarak bakarız. Kişi hac ile hem yeryüzünde menziller kat ederken hem de manevi alemde seyru sülukunu tamamlama gayretindedir. Seyru sülukunu tamamlama gayretinde olan bir kişi nefs terbiyesi ve ahlaki zafiyetlerin ortadan kalkmasında ciddi bir yol almaktadır. İnsan, Allah’ın seçkin davetlileri arasına girdiğini ve Onun huzuruna hangi ruh hali ile gideceğini idrak etmelidir. Namaz esnasında kıyamda hac esnasında özellikle tavaf ve Arafat’ta vakfede Hakk’ın huzuruna davet hissedilir. Önemli olan inanan kişinin bu davete icabeti ve bu icabetin hakkını vermesidir. Aynı zamanda hac birlik ve beraberlikten doğan kuvvetin fark edildiği bir ibadettir. Hac’da insanlar ferd olarak fani, cemiyet olarak baki olur. Hac, insana hayatın

güçlüklerine katlanmayı, nefisle mücadele etme ve arzularını kontrol etmeyi, irade gücü, kararlılık, insanları sevme ve onlara iyilik etmeyi öğretir; onlarda sosyal birlik ruhu, yardımlaşma ve dayanışma duyguları yükselir (Sayın,2010: 44-45).

Hac, insanın nefsini günahlardan temizler, duru bir hale getirir. Onu ihlasla donatır, yeni bir hayatın kapılarını aralar. Hac, imanı kuvvetlendirir. Allah’a verilen sözünün yenilenmesine yardım eder. Hac mümine, İslam’ın muhteşem geçmişini hatırlatır. Öte yandan hac, zorluklarıyla insanı sabra ve tahammüle alıştırır, disipline eder ve ona emirlere uyma şuuru kazandırır (Yağmur, 2006:25-26). Hac Allah’a yolculuk ederken kardeşliğin özü ve beslendiği kaynaktır. Çünkü kardeşliğin ilk sebebi, aynı esaslar dâhilinde birleşmek ve kaynaşmaktır. Kişiler arasında ortak yönlerin kuvvetli olması nispetinde ülfet ve kaynaşmak kuvvet kazanır. Ruhların birbirine benzemesinden vuslat meydana gelir ki bu, kardeşliğin ikinci mertebesidir (Sayın,2010:46-47).

Hac, dünyanın her tarafından gelen Müslümanların aynı amaç için bir araya gelmelerine ve böylece kolektif bilincin oluşmasına imkân veren evrensel bir olaydır. Dilleri, renkleri, ırkları, ülkeleri, kültürleri, sosyal ve ekonomik durumları farklı olan milyonlarca Müslüman, aynı inanç ve aynı duygular içerisinde yekvücut olduklarını, kardeş olduklarını, bir bütün olduklarını yaşayarak idrak ederler. Bu haliyle hac, Müslümanlar arası etkileşim ve iletişim için bulunmaz bir fırsattır. Kısa bir sürede ortak duygu, düşünce ve amacın gizemli motivasyonuyla, aynı toplumun bireyleri olduklarının bilincine vararak, tüm hayatları boyunca unutamayacakları dostluklar kurarlar. Böylece hac, uluslar arası barışın, birlikteliğin ve dayanışmanın da fırsatını bahşeder. Müslümanlar, kardeşlik duygularıyla birbirleriyle tanışıp, karşılıklı görüş alış-verişinde bulunurlar, problemlerine birlikte çözüm ararlar (Erul & Keleş,2007:7-8). Hac sadece bedenimizin seyahati değil, aynı zamanda ruhumuzun da seyahatidir. Belli bir zamanda belli zeminleri ziyaret etmek, mukaddes mekânların havasını teneffüs etmek, dinî hayat açısından birçok bereketi ihtiva eden bir faaliyettir. Zaman, mekân ve kardeş üçlüsü ile gönüller derinlik kazanmakta, “imanın tadı” hissedilir hale gelmekte aşkın olanla temasın getirdiği huzur hali yakalanmaktadır. Hac inanan bir kimsenin inanç kökleriyle bağlantısını tazelemesi bakımından önemlidir. Hac’da, Hz. Peygamber (S.A.V.) ve arkadaşlarının tevhid ve adaleti hâkim kılma mücadelesi, bu süreçte

yaşanmış acılar, adeta bir film şeridi gibi bu kutsal mekanları ziyaret eden kişinin gözünün önünden geçer (Kara, 2001:39).

Hac, sağlığı ve mâlî durumu müsait olan müminlerin ömürlerinde bir defa, haram aylar içinde Kabe'yi ziyaret etmeleri ve ona bağlı diğer şartları yerine getirmeleri ile ilgili bedensel bir ibâdettir. Haram aylar; Zu'1-Ka'de, Zu'1-Hicce, Muharrem ve Recep olmak üzere dört aydır. Peygamberimiz (S.A.V.) hac gününü Zu'1-Hicce'nin 9. Günü Arafat'da vakfe ile başlatmıştır. Ancak dünya nüfusunun artması ve yolculuk imkânlarının kolaylaşması gibi sebeplerle artan hac isteklerinin karşılanması, milyonlarca hac misafirinin bir anda Mekke' de barındırılması her yıl biraz daha güçleşmektedir. Zaruretlere binaen gelecekte hac ibadetleri sayısının haram aylar içinde artırılması mümkündür. Diğer dinlerde de kutsal yerleri ziyaret şeklinde ibadetler vardır. Ancak

İslam'daki gibi farz ve zorunlu değildir (Tümer ve Küçük,1988:128-132; Tırabzon, 2008:12-14).