Asia Eyaleti

Batı Anadolu’da önemli bir krallık olan Pergamon’un son kralı III. Attalos İÖ. 133 yılında ölürken, krallığının topraklarını vasiyet yoluyla miras olarak Roma’ya bırakmıştır163

. Bununla birlikte Eumenes’in (İÖ. 197-159) gayri meşru oğlu olduğunu iddia eden Aristonikos bu toprakların varisi olduğunu iddia ederek Smyrna yakınlarında isyan etmiştir. Roma önce Küçük Asya’daki müttefik krallıklardan (Bithynia Kralı II. Nikomedes, Kappadokia Kralı V. Ariarathes, Pontos Kralı V. Mithradates) isyanı bastırmalarını talep etmiş ancak onların isyana

162 _{Plinius’tan sonra yine legatus Augusti pro praetore olarak ancak proconsul yetkisi olmadan muhtemelen İS.} 111 dolaylarında eyalete Gaius Iulius Cornutus Tertullus gönderilmiştir (ILS, 1024 = CIL XIV, 2925). Tertullus (İS. 111-114/115), Plinius ile birlikte İS. 100 yılında consul suffectus olmuştur. Tertullus’un, Plinius gibi mali konularla ilgili herhangi bir görevi bilinmemekle birlikte aynı statüye sahip olmasına rağmen eyaletteki faaliyetleri hakkında henüz bir bilgi bulunmamaktadır. Bkz. PIR2

I, 273; Thomasson 1984, col. 247, nr. 32 ve col. 379, nr. 68; Doğancı 2007, 239-243; Thomasson 2009, 96, nr. 27:032; Oktan 2011, 167-168. Cornutus’tan sonra eyalete atanan valinin eksik bilgi olduğundan kim olduğu tam olarak bilinmemekle birlikte büyük ihtimalle o da legatus Augusti pro praetore olarak atanmıştır. Bu dönemde, Traianus’un Pontus-Bithynia’ya legatus

Augusti pro praetore unvanlı valiler göndermesi karşılığında Sardinia Eyaleti’nin yönetimini senatus’a bıraktığı

bilinmektedir. Bkz. Eck 1971, 510-512; 1998, 48; 2000, 245; 2007, 203. Krş. Baz 2013, 272. 163 _{Strab. 13. 4. 2.}

müdahaleleri yeterli olmamıştır. Roma bunun üzerine deneyimli bir asker olan Perperna komutasında bir ordu göndermiştir. Perperna ise Aristonikos’u üç yıl sonra Stratonikeia yakınlarında mağlup ederek bu isyanı bastırmıştır. Ancak Perperna hastalanıp ölünce İÖ. 129 yılı consul’ü Manius Aquilius, decem legati heyeti ile birlikte onun yerine bölgeye gönderilmiş ve Pergamon Krallığı’na ait topraklar bir Roma eyaletine dönüştürülmüştür. Böylece Roma’nın Küçük Asya’daki ilk eyaleti kurulmuştur164

.

Manius Aquillius bu isyan sırasında ona yardım eden Pontos Kralı V. Mithradates’e Büyük Phrygia ile Galatia’yı; Bithynia Kralı II. Nikomedes’e ve Paphlagonia Kralı Pylaimenes’e Phrygia Epiktetos’u ve son olarak Kappadokia Kralı V. Ariarathes’e ise Lykaonia’yı bağışlamıştır.

Aquillius’un Asia’da kaldığı bu sürede yaptığı icraatlara ilişkin elimizde fazla bir bilgi bulunmamaktadır. İS. 43 yılında Lycia’yı eyaletleştiren Vali Quintus Veranius’un yaptığı gibi Aquillius da Asia Eyaleti’nde pek çok yol yapım faaliyeti gerçekleştirmiştir. Aquillius’un yolu Ephesos’tan başlayıp (caput viarum: Ephesos ve Pergamon) Pamphylia’da Side’de son bulmaktadır ve bu durum pek çok mil taşı ile belgelenmektedir165

.

Eyaletin başkenti, Pergamon Krallığı’nın idari merkezi olan Pergamon değil, Ephesos olmuştur166_{. Asia Eyaleti’nin sahip olduğu topraklar ve aynı zamanda bölgenin iklimi, tarım} ve hayvancılık için çok elverişlidir. Bu yüzden bölge büyük bir ekonomik güce sahiptir ve oldukça zengindir. İÖ. 2. ve 1. yüzyıllarda bölgenin bu zenginliğinden elde edilecek vergi geliri Roma’nın hazinesi için büyük bir önem teşkil etmekteydi. Roma bu vergiyi publicani adı verilen mültezimler aracılığıyla toplamaktaydı ve bu publicanus’lar halka karşı çok zalimce davranıyorlardı. Bu durum halkın Romalılara karşı büyük bir öfke duymasına sebep olmuş ve Pontos Kralı Mithradates Eupator ile yapılan savaşlarda kralın yanında yer almışlardır. İÖ. 88 yılında Ephesos akşamı olarak adlandırılan günde, yaklaşık 80,000- 150.000 Romalı katledilmiştir. Ancak Mithridates Eupator VI’ya karşı yürütülen savaşın başındaki Roma Generali Sulla, 1. Mithradates savaşını kazanmış ve Mithradates tarafından

164 _{Strab. 14. 1. 38: Μάνιος δ᾽ Ἀκύλλιος ἐπελθὼν ὕπατος μετὰ δέκα πρεσβευτῶν διέταξε τὴν ἐπαρχίαν εἰς τὸ νῦν} ἔτι συμμένον τῆς πολιτείας σχῆμα.

165 _{Takina: CIL III, 7177; IGR IV, 880; Dikili ile Pergamon arası: CIL III, 6093/7183; Reşadiye - İskele: CIL III,} 7184; Magnesia - Çamlık: I. Magnesia, 255; Ömerbeyli ve Tralleis arası: I. Tralles, 170; Side (5 km batıda): I. Side, 175.

166 _{Aslında bu konuda bazı bilim adamları Pergamon’un en azından Augustus’a kadar eyaletin başkenti olduğunu} ileri sürmektedirler. Bununla birlikte kentten ele geçen pek çok yazıtın varlığı Ephesos’un İmparatorluk Dönemi’nde başkent olduğuna ilişkin oldukça iyi bir kanıttır.

ele geçirilen Asia topraklarında hâkimiyeti tekrar sağlamıştır. Sonrasında Asia Eyaleti’nin yapısında bazı değişiklikler yapmıştır167_{. Eyalet kentlerinden bazılarını conventus (mahkeme} merkezi) olarak belirlemiştir. Pisidia’daki Kibyra’yı (Gölhisar) Asia Eyaleti topraklarına dâhil etmiştir168

.

Augustus’un İÖ. 27 yılında Roma’nın ilk imparatoru olmasıyla eyaletlerin yönetimi ikiye ayrılmıştır: Yönetimi senatus’a bağlı eyaletler ve yönetimi imparatora bağlı eyaletler. Bu kapsamda Asia Eyaleti’nin yönetimi Augustus tarafından senatus’a bırakılmıştır. Senato eyaletleri genelde praetor düzeyinde yani henüz consul’lük yapmamış bir vali tarafından yönetilmekteydi. Ama bu kuraldan sadece imparatorluğun en büyük iki eyaleti olan Asia ve Africa muaf tutulmuştur. Bu eyaletler consul’lüğünü yapmış proconsul’ler (proconsul = ἀνθύπατος) tarafından yönetilmekteydiler. Çok geniş bir coğrafi alana sahip olan Asia Eyaleti olasılıkla ilki Philippus Arabs Dönemi’nde169

ve ikincisi de Diocletianus Dönemi’nde olmak üzere iki kez Asia ve Phrygia-Caria olarak ikiye ayrılmıştır170

. Eyalet genel olarak

proconsules tarafından yönetilse de bazı sıradışı durumlarda vice proconsulis olarak atanan procuratores tarafından da idare edilmiştir171. Eyalete ilk kez vice proconsulis olarak C.

Minicius Italus atanmıştır. Kendisi İS. 88 yılında Domitianus tarafından öldürtülmüş olan Asia proconsul’ü S. Vettulenus Civica Cerealis’in172 yerine vekalet etmiştir173. Eyalette

proconsul vekili olarak görev yapan bir diğer procurator Maximinus Thrax Dönemi’nden

bilinen Gaius Furius Sabinius Aquila Timesitheus’tur174_{. Üçüncü olarak Aelius Aglaos} Gordianus III ve Philippus Arabs Dönemleri’nde vekillik yapmıştır175. Eyaletten bilinen son

proconsul vekili ise Tacitus Dönemi’nden procurator Iulius Proculus’tur176. Diocletianus tarafından Asia Eyaleti yedi dioikesis’e ayrılmıştır. Bunlar; Asia, Phrygia I, Phrygia II, Lydia, Caria, Insula, Hellespontos’tur.

Eyaletlerin yönetiminden birincil derecede vali sorumludur. Eyaletin büyüklüğüne göre vali ile birlikte eyalete gelen legatus’ların sayısı değişmektedir, örneğin Asia’da üç tane

167 _{Arslan 2007, 248-250.} 168 _{Strab. 13. 4. 17.} 169 _{Akdoğu Arca 2016a.} 170

Dmitriev 2001; Akdoğu Arca 2016a. 171 _{Krş. Rémy 1976, tbl 3.}

172 _{Tac. Agr. 42.}

173 _{Pflaum 1960, nr. 59: procurator provinciae Asiae, quam mandatu principis vice defuncti proco(n)s(ulis) rexit.} 174 _{ILS 1330: procurator provinciae Asiae, ibi vice XX et XXXX, item vice proconsulis.}

175 _{TAM V,3, 1418: διέποντ<ο>ς Ἀἰλίου Ἀγλάου τοῦ κρατίστου καὶ τῆς ἀνθυπατείας μέρη.} 176 _{AE 1924, 70: procurator provinciae Asiae vice proconsulis.}

iken, Cyprus’ta sadece bir tanedir. Eyalet valisi sadece eyalet sakinleri üzerinde yetkiye sahiptir ve bu yetki sadece görev süreleriyle sınırlıdır. Bir valinin en önemli işi eyaletteki barış ve düzeni korumaktır177_{. Bu kapsamda valiler yerel mahkemeler tarafından içinden} çıkılamayan sorunlarda kentlerde mahkemeler kurarlar ve yargıçlık yapardı. Bu amaçla eyaletler bazı conventus’lara, yani yargılama bölgelerine (conventus iuridicus) ayrılırdı ve vali her yıl tek tek bu kentleri gezerdi. Yargılamaların yapıldığı yer olmak kentler için sadece büyük bir onur kaynağı değildi, aynı zamanda onlara ekonomik avantajlar da sağlıyordu. Asia Eyaleti dokuz conventus bölgesine ayrılmıştır. Bunlar; Ephesos, Sardes, Pergamon, Smyrna, Adramytteion, Apamea, Synnada, Laodikeia ad Lykos ve Alabanda’dır. Bu listeye daha sonraki yıllarda Kyzikos, Philadelphia ve Caracalla Dönemi’nden itibaren Thyateira da eklenmiştir.

Augustus Dönemi ve sonrasında Asia Eyaleti uzun bir süre barış (pax Romana) ortamı yaşamıştır. Pax Romana’nın getirdiği huzur ve barış sayesinde178

kentlerde nüfus oranı artmış ve kentler olumlu yönde gelişim göstermiştir. Ancak Asia Eyaleti’nin zengin ve büyük kentlerinin dışında dağlık ve iç kısımlarda kalan küçük yerleşim yerleri, köyler ve kasabalar bu gelişimin gerisinde kalmıştır. Augustus ve Tiberius Dönemleri’nde Asia kentleri depreme maruz kalmışlardır. İmparatorların ağır hasar görmüş kentlere yönelik yardımları onları bu sıkıntılardan kurtarmıştır. Bununla birlikte Asia kentleri tarıma elverişli topraklara ve Ephesos gibi büyük bir liman kentine sahip olması sebebiyle uzun bir süre ekonomik yönden çok fazla sarsıntıya uğramamıştır.

Bununla birlikte ilk curator rei publicae’lerin atanmasından önce ve bütün Principatus Dönemi boyunca eyalet valileri, yerel yönetimlerin finansal aktivitelerini ve politikalarını denetlemek ya da araştırmak için tam yetkiye sahiptiler. Örneğin Claudius Dönemi’nde, Asia Eyaleti valisi Paullus Fabius Persicus, Ephesoslular’ın kamu hesaplarının detaylı bir denetimi ve yeniden yapılanması için girişimde bulunmuştur179_{. O dönemde rahipliğin satışı, oyunlarda} aşırı para harcama, bağış sözünde bulunanların sözünü tutmalarını sağlamak gibi konuların hepsi vali Persicus’un denetimi altında gerçekleşmiştir.

Asia Eyaleti İS. 1. yüzyıl ve 2. yüzyıl başlarında genel olarak çok sıkıntı ve zorluklarla karşılamamış görünmektedir. Bununla birlikte karşılaştığı problemler ile kendi kendine baş edebilmiştir. Ancak Commodus Dönemi’nde eyalette askeri, idari ve güvenlik sorunları patlak

177 _{Dig. 1. 18. 13: Congruit bono et gravi praesidi curare, ut pacata atque quieta provincia sit quam regit.} 178 _{Vell. 2. 126. 3.}

vermiş, Gordianus III ile Philippus Arabs Dönemleri’nde ise bu sorunların zirveye ulaştığı anlaşılmaktadır.

İS. 181 ile 249 yılları arasında başta Lydia ve Phrygia’dan olmak üzere Asia Eyaleti’nden imparatorlara yakınma, rica içerikli ya da cevap olarak yazılan pek çok yazıt bilinmektedir180. Söz konusu yazıtların içerikleri, can ve mal güvenliği tehdit edilen yerel halkın proconsul ve procurator gibi eyalet yöneticileri tarafından çözülemeyen problemlerine imparatorlara başvurarak çare aramaları ile ilgilidir.

Bu yazıtlar Tabala kentinden, Kilter civarındaki özel bir araziden, Euhippe ve Takina kasabalarından, Güllüköy, Kavacık, Kassar, Kemaliye ve Demirci adı verilen köylerden, Ağabeyköy, Aragua, Takina gibi imparator arazilerinden ve senator arazilerinden (sacrae

litterae’nin Asia kopyaları) ele geçmiştir181. Yerel sakinlerin yakınmaları askerler ya da

Caesariani, stationarii, frumentarii, praetoriani, kolletiones gibi imparatorluğa ait askeri

birimler ve resmi memurların halkın can ve mal güvenliğini tehdit edip, onları yağma ve zorlama ile sürekli baskı altında sıkıştırmaları ile ilgilidir182

.

Söz konusu bu şikayet içerikli yazıtlardan bazıları Asia Eyaleti’nin Asia ve Phrygia- Caria olarak ikiye bölündüğü tarihe çok yakındır. Dolayısıyla imparatorluğun bu dönemde yaşadığı sorunlara bağlı olarak eyalet Philippus Arabs Dönemi’nde bölünmeye gitmiş olmalıdır183

. Bilindiği üzere İS. 3. yüzyılda Roma bir yandan Got ve Pers184 saldırılarıyla

180 _{Konu üzerine T. Hauken’nin, “Petition and Response, An Epigraphic Study of Petitions to Roman Emperors”} isimli bir çalışması bulunmaktadır. Bkz. Kaynakça, Hauken 1998.

181 _{Hauken 1998. Konu üzerine ayrıca bkz. Akdoğu-Arca 2016a, 60-62, 69-71.} 182

T. Hauken, yazıtlardaki şikayet konularını genel olarak ikiye ayırmaktadır: 1) Askerlerin kendi güzergâhlarından saparak köy, imparatorluk arazisi gibi yerlere baskın yapmaları, yerel halktan haraç toplamaları. 2) Caesariani, stationarii, frumentarii, praetoriani, kolletiones gibi askeri birimlerin arazilere baskın yapmaları, adam kaçırmaları, halkı tarım faaliyetlerinden alıkoymaları ve atalarından bu yana yaşadıkları yerleri terk etmeye zorlamaları, bunun sonucunda halkın imparatorluk vergilerini ödeyemez hale gelmeleri vb. 183 _{Asia Eyaleti’nin İS. 3. yüzyıl ortasında Asia ve Phrygia-Caria olarak ikiye ayrılması hakkında bilim insanları} farklı iki görüşe sahipti. Önceleri yaygın olarak Phrygia-Caria Birleşik Eyaleti’nin İS. 249/250’li yıllarla (Christol – Drew-Bear 1983, 35; Barnes 1982, 215; Sartre 1995, 176; Christol – Drew-Bear 1999, 40; Roueché 2004, Section I.3. Krş. Dmitriev 2001, 468 dn. 2 ve dn. 61.) yak. 301 yılı (Roueché 1981, 111; Christol – Drew- Bear 1983, 38, dn. 42; Varinlioğlu – French 1991, 133; Roueché 2004, Narrative, Fasti, Governors of Caria and Phrygia. Krş. Dmitriev 2001, 468, dn. 3.) arasında varlığını sürdürdüğü düşünülmekteydi. Ancak S. Dmitriev bu görüşü çürüterek eyaletin ilk olarak İS. 249-260’lı yıllar ve ikinci kez de Diocletianus Dönemi’nde oluşturulup tekrar dağıldığını ortaya koymuştur (Dmitriev 2001). Konu, Phrygia-Caria valisi praeses-legatus Augusti pro

praetore Q. Fabius Clodius Agrippianus Celsinus’a (İS. geç 249 – İS. erken 250) ilişkin bir yazıtın Nysa’da

uğraşırken, bir yandan da imparatorluğun diğer yerlerinde ortaya çıkan başka tehlikeler ve iç savaşlarla mücadele ediyordu. Bu da imparatorların sürekli savaş alanlarında olmalarını gerektiriyordu185. Mevcut savaş ortamı yüzünden imparatorların hayati tehlike ile karşı karşıya olmaları imparatorlukta yönetimsel bir boşluk yaratmıştı. Bu savaş ortamında merkezi yönetimin sürekli maaş artışı ile desteklediği askerler başıboş ve keyfi hareketleriyle özellikle kırsal bölgelerin huzuru bozulmuş ve ekonomileri zarar görmüştür. Roma’nın zaman zaman vergilerini toplanmada sıkıntı yaşanmış olması da ihtimal dâhilindedir186_{. Şu durumda zaten} çok geniş bir coğrafyada görev yapan Asia Eyaleti’nin valisinin görev ve sorumlulukları da artmış olmalıdır. Buna paralel olarak ise Asia’da proconsules ve procuratores eyaletin başedilemez problemlerini çözmekte yetersiz kalmış olmalıdır187

.

Asia Eyaleti’ne ilk curator rei publicae ataması büyük ihtimalle İmparator Hadrianus tarafından yapılmıştır. Hadrianus’tan itibaren İS. 212 ve dolaylarına kadar yirmi üç curatores

rei publicae belgelenmektedir. Bununla birlikte curator rei publicae yazıt sayısının Antoninus

Pius Dönemi’nden itibaren özellikle de Commodus’tan sonra arttığı dikkati çekmektedir.

Curator rei publicae’nin Asia kentlerindeki varlığı da tıpkı Traianus Dönemi’nde Bithynia

kentlerinde inşa faaliyetleri, elçilik görevi yapanlara yolluk ödenmesi, imparator onuruna yapılan savurgan harcamalarda olduğu gibi Roma’nın euergesia yoluyla kentsel gelişimlerinin doruğuna ulaşmış Asia kentlerinin de paralarını çarçur etmelerinin önüne geçmek amacıyla açıklanabilir. Anlaşılan kentler de Aphrodisias örneğinde olduğu gibi kendi kentlerine bir

curator rei publicae atanmasını istemekle bu memurun varlığını desteklemişlerdir.

Curator rei publicae yazıtlarının Commodus’tan sonra arttığı dikkate alındığında

bunun, imparatorlukta ve eyalette yaşanan yukarıda bahsettiğimiz problemlerin etkisinin bir

aynı adı taşıyan oğlunun yönetimi sırasında İS. 245’ten sonra, olasılıkla İS. 247/248-249 yıllarında gerçekleşmiş olabileceği; Valerianus Gallienus Dönemi’nde ise eyaletin çözüldüğü; Phrygia Pınarbaşı’nda onurlandırılan

procurator agens vice praesidis Iulius Iulianus’un (Christol – Drew-Bear 1983) birleşik Phrygia-Caria

Eyaleti’nin ilk valisi olabileceği ve bu kişinin Nysa’da onurlandırılan procurator qui et logistes Iulius Iulianus’la aynı kişi olabileceği önerilmiştir. Konuya ilişkin daha ayrıntılı bilgili için bkz. Akdoğu-Arca 2016a, 60-73; Akdoğu-Arca 2016b, 157-159.

184

Örneğin Severus Alexander Dönemi’nde Roma-Sasani savaşları başlamış ve Maximinus Thrax, Gordianus III, Philippus Arabs, Valerianus-Gallienus Dönemleri’nde de devam etmiştir: Kettenhofen 1983; Southern 2004, 233-240; Dignas – Winter 2007, 70-84. Ayrıca bkz. Drijvers 2009, 446-47.

185 _{Southern 2004, 246-250; Hekster 2008; 61-63; Mennen 2011, 35-37.}

186 _{Zira Romalı askerlerin yağmalamasına uğrayan Ağabeyköy sakinleri Roma’ya olan vergilerini ödeyemeyecek} duruma geldiklerinden yakınmaktadırlar: TAM V, 3, 1418; Hauken 1998, 35-57.

yansıması olabileceği düşünülebilir. Her ne kadar zengin eyalet kentleri hala daha ihtişamlarını sürdürüyor görünseler de bu problemlerden hiç etkilenmediklerini düşünmek de doğru bir yaklaşım olmasa gerektir. Zira bu problemlerin iki sonucu olmuştur: Bir taraftan eyalet bölünmeye gitmiş; öte taraftan da valinin görev ve sorumluluklarının bir bölümünü üstlendiği anlaşılan curator rei publicae’ler kendisine duyulan ihtiyacın artmasından dolayı sayıca artış göstermiş olmalıdır.