Ettirgen Çatı

Çincede ettirgen çatının Türkçeye göre farklı şekilde kullanılmasından dolayı Tayvanlı öğrenciler ettirgen çatıyı tam olarak kavrayamaz. Çincede özel fiiller kullanılarak ettirgen çatılı cümleler oluşturulur. Anlam bakımından Çincede ettirgen çatı emir, istek, bilgilendirme anlamı ve izin verme anlamı olmak üzere iki ana anlama gelir. Çincede ettirgen çatılı cümle kurmak için en çok ràng (讓), jiào (教), jiào (叫) ve shǐ (使) fiilleri kullanılır. Chang (2006)’ın belirttiği üzere

Çincede ettirgen çatıya jianyushì (兼語式)1 _{denir. Cümle dizilişi: NP1+ ettirgen fiil +NP2+VP2}

52

(ikinci yüklem)’dir. NP1 yaptırandır. NP2 yaptırılan olmasının yanı sıra VP2’nin gerçekleştirenidir. VP2 yüklem konumdadır. Ettirgen çatının iki ana anlamı vardır. Biri gönderme, emir, istek, diğeri ise izin verme anlamına gelir (Chang, 2006, s. 139).

Türkçe ise Türk Dili Kurumu Güncel Türkçe Sözlüğünde açıklandığı üzere, “geçişli veya geçişsiz fiil kök veya gövdelerine -er-, -ir-, -tir-, -t-, eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle kurulan ve taşıdığı kavram bir nesneye aktarılabilen çatılı fiil, faktitif” anlamında yer alır. Türkçe -(i)t, -r ve -dir ekleriyle kurulur.

Bahsedildiği gibi Çincede ettirgen çatı özel kelimeler kullanılarak oluşturur. Öğrenciler bu kelimeleri Türkçe cümleleriyle karşılaştıramadığında bu cümlede neden ettirgen çatı kullanıldığını anlayamazlar. Bundan başka Türkçede bazı ettirgen çatılı cümle olurken Çincede etken cümle olarak ifade edilir. Bu yüzden bu cümlelerle karşılaştığında öğrenciler karıştırır. Aşağıda öğrencilerin sıkça yanlış yaptıkları cümlelere yer verilmiştir.

Ödevimi bitirdim. > Ödevim bittim.

Hayali gerçekleştirdim. > Hayal gerçekleştim. Annesi ona sütü içirdi. > Annesi ona sütü verdi.

Bu cümlelerin Çincede etken cümle olarak ifade edilmesinden dolayı öğrenciler bu cümlelerle karşılaştığında ettirgen çatı aklına gelmezler. Ancak bazı cümleler birbirine karşılaşabilir. Mesela,

Annesini ağlattı.

Öğretmen öğrencileri oturttu.

4.1.1.6. Edilgen Çatı

Türkçede edilgen çatı -(I)n ve -(I)l ekleriyle yapılır. Türkçede edilgen çatının işlevi, Korkmaz’ın belirttiği üzere

53

Edilgen çatı ekleri, geçişli fiilleri geçişsiz fiillere çevirir, fiil etken çatıdaki özne ve nesneyi almaz. Bu nedenle edilgen çatı, öznesi belli olmayan, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı bilinmeyen veya söylenmemiş olan çatıdır. Yalnız, şu var ki, etken filin nesnesi edilgen çatıda bir özne görüntüsüne girmiştir (Korkmaz, 2014, s.501).

Edilgen çatı Türkçe cümlelerinde yaygın kullanılmaktadır. Çincede edilgen çatılı eylemler kavramı bulunmasına rağmen Çincede tamamen farklı bir şekliyle ifade edilmesinden dolayı öğrenciler Türkçe edilgen çatılı cümleleri anlamakta zorlanır.

Çincede edilgen çatılı cümleyi ifade etmek için iki biçim vardır. Bunlar, edilgen çatıyı belirten kelimenin bulunduğu cümle ve edilgen çatıyı belirten kelimenin bulunmadığı cümle olmak üzere ikiye ayrılır. Edilgen çatıyı belirten kelimeler arasında bèi (被), shòu (受), zāo (遭), ve wéi... suǒ (為...所) kelimeleri bulunur. Edilgen çatılı cümleler ifade edilirken en çok kullanılan bèi kelimesiyle birlikte anlatılır. Bu nedenle Çincede edilgen çatılı cümle bèi cümlesine 1_{denir. Bunun yanı sıra shòu, zāo ve wéi…suǒ kelimeleri de edilgen çatılı} cümlelerde yaygin bir şekilde kullanılır. Çincede edilgen çatılı cümle dizilişi “nesne + bèi + özne (eylem gerçekleşen) + eylem” ve “nesne + bèi + eylem” olmak üzere iki biçiminden ibaret olur.

Çincede edilgen çatılı cümleler ile genellikle olumsuz durumlar ifade edilir. Mesela tā bèi cháoxiào (他被嘲笑, O dalga geçildi anlamında) ve tā de qiánbāo bèi tōu le (他的錢包被偷 了, Onun cüzdanı çalındı anlamında). Bunun için Çince cümleler genelde etken çatılı eylemler kullanılarak ifade edilir. Olumlu durumları ifade eden cümlelerde genelikle edilgen çatıyı belirten kelimeler kullanılmaz. Mesela chá hēwán le (茶喝完了, Çay içildi anlamında) cümlesinde bahsedilen edilgen çatıyı belirten kelimeler bulunmamasına rağmen Türkçeye

54

karşı bu bir edilgen çatılı cümledir. Çincede edilgen çatı çok karışık ve zor bir kavramdır. Çince dilbilimciler tarafından bu konu üzerinde kayda değer çalışmalar yapılmaktadır. Ancak Tayvanlı öğrenciler Çinceyi ana dili olarak öğrenirken bunun bir edilgen çatılı cümle olup olmadığını düşünmeden öğrenir.

Diğer Çince edilgen çatı ifadesini etkimesine sebep olarak morfoloji açısından Çince huàtí yōuxiān yǔyán (話題優先語言, Topic-Prominent Language). Huàtí yōuxiān yǔyán bazı Doğu Asya dillerinde bulunan bir kavramdır. Mesela, Çince, Japonca, Korecede bu kavram bulunur. Söz dizimi açısından Çincede genelde ifade edilen özne + fiil + nesne cümlesinin yerine esnek bir şekilde ifade edilir. Diğer bir deyişle sadece konu ve yüklem olarak cümle ifade edilir. Cümlenin öznesi, fiili ve nesnesi cümlede esnek bir şekilde ifade edilir. Kurdyumov (2009)’un belirttiği üzere “Konu ve anlatma iki farklı cümle yapısıdır. Onlar cümlenin basit öğesi (parçası). Onlar arasındaki ilişki anlatma ilişkisidir (anlatılan ve anlatan). Bu iki öğenin birbirine uyması gerekmez. Onlar bağımsız bir öğedir” (s. 5). Huàtí yōuxiān yǔyán’ın özelliklerinden biri olan cümlenin konusundan öznenin hangisi olduğunun anlaşılmasıdır. İkinci belgisiz zamir (dummy pronoun) bulunmamasıdır. Üçüncü, bazı Huàtí yōuxiān yǔyán, mesela Japonca, cümlenin anlamı bir dil alışkanlığına bağlı olarak özel bir dil bilgisi kuralları veya yapısı kullanılması gereksizdir. Aşağıda “kitap satıldı mı” cümlesi örnek olarak Türkçe cümlesi ve Çince cümlesi arasındaki farkı anlatılır. Türkçe: Kitap satıldı mı?

Çince: shū màidiào le ma (書1_賣掉2_了1_嗎2_)?

1 _{書: İsim, kitap anlamındadır.} 2 _{賣掉: Fiil, satmak anlamındadır.}

55

Cümle yapısına bakıldığında Türkçe cümlesi nesne + fiil bir cümledir. Bahsedilen sebeple Çince cümlesi nesne + fiil cümlesi olarak ifade edilir. Màidiào kelimesi fiil olurken shū kelimesi fiilin nesnesidir. Buranın nesnesi öne çıkan konu olarak cümlede yer alır. Bu cümlede fiil ve nesne arasındaki ilişkiler çok belirlidir. Shū kelimesi özne olarak kesinlikle kullanılmamasının yanı sıra màidiào kelimesinin nesnesidir. Bu kavramın etkisiyle öğrencilerin Türkçede edilgen çatı olarak ifade ettiği cümleler Çinceyle karşılaştığında Çince edilgen çatı kullanmayıp ifade edilebilir. Diğer deyişle öğrenciler kitap satıldı mı cümlesinin yerine “kitap sattı mı” cümlesi yazabilirler çünkü Çincede bu cümle edilgen çatılı bir cümle değildir. Bu etkisinin yanı sıra Çince edilgen çatı olumsuz durumda kullanılma alışkanlığıyla öğrenciler Türkçe edilgen çatılı cümleleri anlamakta zorlanıyorlar. Örneğin

Ankara’da 10 mağaza bulunmaktadır.

Çok büyük ekonomik gelişmişlik farkları görülmektedir.

Sigara içmesin iyileşme sürecinde olumsuz etkileri olduğu bilinmektedir.

Bu üç örnek Çincede edilgen çatı kullanılmadan ifade edilir. Bu nedenle öğrenciler Türkçede edilgen çatılı cümlelerle karşılaştıklarında anlamakta zorlanır. Dolayısıyla söz konusu cümlelerin yazımında da hata yaparlar. Öğrenci, birinci örnek cümlenin etken çatılı olmadığını bilmesine rağmen edilgen çatıyı neye göre kullanılacağını anlayamaz, ikinci ve üçüncü örnek cümleleri ise Çince yapısından etkilenerek etken çatıyı kullanarak yazabilir.

1 _{了: Edat, fiilden sonra yazılırken geçmiş zaman anlamı ifade etmektedir.} 2 _{嗎: Soru ekidir.}

56

4.1.1.7. Dönüşlü Çatı

Çincede dönüşlü filler kavramı bulunmamaktadır. Ancak bazı cümlelerde dönüşlü zamirlerle ifade edilir. Türkçede dönüşlü fiil genelde -(I)n ekiyle kurulur. Bazı durumlarda -(I)l ekiyle yapılır. Korkmaz (2014)’a göre “Yapılan işin yapana döndüğünü veya bir işin kendi kendine yapıldığını ya da olduğunu gösteren bir çatı türdür” (s. 550).

Bu tanımından Türkçede dönüşlü fiillerin işlevi anlaşılır. Fakat Tayvanlı öğrenciler böyle fiillerle karşılaştığında yine anlamayabilir. Mesela giymek ve giyinmek bu iki kelime Çinceye çevirilince aynı anlama gelir. Başka örnekler, süslemek ve süslenmek, yıkamak ve yıkanmak, takmak ve takınmak kelimeleridir.

Öğrenciler Türkçedeki dönüşlü çatının Çincede karşılığının dönüşlü zamir olduğunu öğrenince dönüşlü çatılı cümleyi doğru bir şekilde kurabilir. Bu dönüşlü zamir zìjǐ (自己, kendi anlamında) kelimesidir. Bir cümle örnek olarak anlatılır.

Türkçe: Ben övünüyorum.

Çincede karşılığı: Ben kendi kendimi övüyorum.

Ayrıca dönüşlü çatı ve edilgen çatının bazen bazı kelimelerin yapısında tamamen aynı görünmesinden dolayı öğrenciler birbirine karıştırabilir. Bunun yanı sıra Türkçeden Çinceye yapılan çevirilere bakıldığında bazen iki fiilin aynı şekilde çevrildiği görülür. Bu durum öğrencilerin Türkçede dönüşlü ve edilgen çatıları karıştırmalarına neden olur. Fakat öğrenciler dönüşlü çatıyla karşılaştığında genelde edilgen fiiller olarak düşünebilir. Aşağıda dönüşlü çatı ve edilgen çatı yapısı aynı olan kelimelere örnek verilmiştir.

Dönüşlü çatı ve edilgen çatı yapısı aynı görülen 1. Çamaşır yıkandı. (edilgen çatı)

57

2. Aynur yıkandı. (dönüşlü çatı)

3. Düğün salonu süslendi. (edilgen çatı) 4. O süslendi. (dönüşlü çatı)

Birinci ve üçüncü cümle öğrenciler genelde edilgen çatı olarak düşünüp kolay anlaşılır. Fakat ikinci ve dördüncü cümleyi görünce dönüşlü çatıya bağlamayıp edilgen çatı olarak düşünülür.

Çinceye çevrisinde benzer anlam taşınan 1. Pasta güzel görünüyor. (dönüşlü çatı) 2. Pasta güzel görülüyor. (edilgen çatı)

4.1.1.8. Adlaştırma

Öğrenciler adlaştırma kavramını anlamakta zorlanır. Çince dil bilgisi açısından adlaştırma kavramı bulunmasına rağmen Çince öğrenme sürecinde bu dil bilgisi vurgulanmayıp doğandan öğrenmiş olduğundan adlaştırma kavramı öğrencilere yabancı gelir. Türkçe dil bilgisine bakıldığında adlaştırma -mAk, -mA ve -(y)Iş olmak üzere üç şekil görülür. Tayvan’da Türkçe adlaştırma dil bilgisi öğretilirken öğretmenin dil bilgisi dersinde en çok kullanılan Ankara Üniversitesi TÖMER tarafından hazırlanan HİTİT 1’indeki 13.ünite adlaştırma dil bilgisi örnek alınarak öğrencilerin karşılaştıkları sorunlar açıklanır:

1. eylem+(mA)mAK (mA)mA

2. eylem+(mA)mAK+ø

58 4. eylem+(mA)mAk+tA tAn 5. eylem+(mA)mA+iyelik eki +(n) dA dAn 6. eylem+(mA)mA+y+A/I

7. eylem+(mA)mA+iyelik eki +(n)+A/I 8. eylem+mA

9. eylem+(y)Iş

Öğrencilerin en zor anlaştığı isim-fiil (mastar) -mA ve -mAk biçimleridir. Örneğin 1. Çalışma odası 2. Çalışmak odası 3. Konuşma dersi 4. Konuşmak dersi 5. Koşma faydalı mı? 6. Koşmak faydalı mı? 7. Spor yapmayı severim. 8. Spor yapmağı severim.

Hangi durumda hangisi kullanılacağı bilinmediği için karıştırılır. Aslında -mA ve -mAk arasında pek çok farkı görülmez hatta bu ikisi bazen birbirini yerine kullanılabilir.

59

Wu (1978)’nun belirttiği üzere

“ Bu üç biçim isim-fiil ortak özellikler bulunmasına rağmen bazı kullanımı farklı görülür. 1. -mek isim-fiil çoğul eki -ler alınmaz. Alınması gerekirse -me isim-fiil kullanılmalıdır. 2. -mek isim-fiil başka adlarla ad tamamlaması yapılmaz. Diğerler yapılır.

3. Herhangi bir ek alınmadığında -mek isim-fiil kullanılır. Diğerler kullanılmaz.

4. -mek ve –me ünlüden başlayan ek eklenirken konuşmada karıştırılabilir. Mesela gelmeğe ve gelmeye, gelmeği ve gelmeyi. Bu konu yazmada da tartışma çıktı.

5. Diğer dikkate değer söz konusu -me ve -iş kullanımı aynı olduğu halde iş kullanımı o kadar yaygın değildir” (Wu, 1978, s. 139).

-mA ve -mAk konusunda sorun yaşanmasının yanı sıra eylem+(y)Iş biçimi öğrenciler anlamakta zorlanır. Korkmaz (2014)’a göre, “Başlıca özelliği, kılışın tarzını gösteren adı olmasıdır. Bu niteliği dolayısıyla bunlara da tarz adları denebilir” (s. 217). Bunu yanı sıra Korkmaz (2014)’ın belirttiği üzere “-Iş/-Uş adlan bazen de bir kılışın tarzı yerine sınırlı veya bir kez yapılan bir kılış gösterir” (s. 218).

-iş adfiilleri de kılış adı, özellikle kılışın tarzını anlatan tarz adları olarak yaygındırlar. Adfiill işleyişinde bunlar -me adfiilleri gibi iyelik ekleri ve her türlü isim çekim ekleri alırlar ve onlar gibi adfiil cümlelerinde çeşitli kullanışlara elverişlidirler. Şu farkla ki bu işleyişte de -me adfiillerinden daha az yaygındırlar (Banguoğlu, 2015, s. 422).

Bu kavramı zor olmamasına rağmen -mA ve –mAk birlikte karma alıştırmalarda bulunduğunda öğrenciler karıştırır.

Dikkate değer diğer söz konusu eylem+(mA)mA+iyelik eki+(n)+ismin halleri biçimidir. Örneğin

1. Ben onun sinemaya gitmesini istiyorum. 2. Sinemaya gitmesini istiyorum.

60

ikinci cümle ise öğrenciler için zor anlaşılır. Bahsedildiği gibi Türkçede öznenin varlığı yüklemden anlaşılabilmesinden dolayı yazılmayabilir. Ancak Çincede özne kesin yazılmalıdır. Özne yazılmayan bir cümleyi görünce öğrenciler cümlenin öznesinin kim olduğunu bilmeyebilir. Öğrencilerin karıştırdığı nokta “-yorum” şimdiki zaman kipinde birinci tekil şahıs olduğu belirtilirken cümlede “-mesi” üçüncü şahıs tekil iyelik eki neden var olduğu anlaşılmamaktır.

4.1.1.9. Ses Uyumları

Söz konusu sorunlardan biri olan ses uyumlarıdır. Türkçe sesbilim açısından ünlü ses ve ünsüz ses olmak üzere oluşturmaktadır. Ünlü seslerden beşi ince, dördü kalın sestir. Büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu olmak üzere ses uyumları sistemi oluşturur. Çincede bu kavram olmadığı için Türkçe öğrenme sürecinde öğrenciler ses uyumları kurallarına alışmakta zorlanıyorlar. Türk Dili Kurunu internet sayfası üzerinde büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu kuralları bulunmaktadır. Bu kuralları öğrencilere bu konuda yol gösterici olarak öğretilir.

4.1.1.10. Ses Olayları

Türkçede ses olayları, hece kaynaşması, kaynaştırma ünsüzü, koruyucu ünsüz, pekiştirme, ses türemesi, ulama, ünlü düşmesi, ünsüz düşmesi, ünsüz benzeşmesi, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması ve ünlü daralmasıdır.

Çincede bunlardan hiçbirinin bulunmamasından dolayı öğrenciler bu yabancı konuda son derece zorlanırlar. Tayvanlı öğretmenler dil bilgisi öğretirken genelde kaynaştırma ünsüzü, pekiştirme, ünlü düşmesi, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması ve ünlü daralması konularından bahsederler. Burada bahsedilmesi gereken nokta ünlü düşmesi ve ünlü

61

daralması öğrenciler için yabancı kavramlar olduğu halde genellikle sıkça vurgulanıp öğretilir diye öğrenciler bunları daha çok dikkate alır. Bunlara karşı diğer konulardan bahsedilmesine rağmen bazen o kadar vurgulanmayabilir.

Öğrencilerin sorun yaşadıkları ses olaylarından biri olan ünsüz yumuşamasıdır. Öğrenciler ünsüz yumuşamasına uyumlu sözcüklerini gördüğünde kelimelerin asıl hallerinin akıllarına gelmemesinin yanı sıra kurala uyumlu kelimeleri yumuşatmayabilir. Mesela “tadı” kelimesini görünce öğrencilerin “tat” kelimesi aklına gelmeyebilir. Fakat ünsüz yumuşamasına aykırılık kelimelerden bilet, bisiklet gibi istisnalarla rastlandığında ünsüz yumuşatılabilir. Diğer sorun ünsüz sertleşmesidir. Öğrencilere bu kuralı hatırlatmak için “fıstıkçı Şahap” sözü beraber öğretilir. Kelimelerin yanlış sertleştirilmesinin yanı sıra geçmiş zaman kipinde bu yanlış da görülür. Örneğin

Dolapta > Dolapda Seyrettim. > Seyredim. İfade etti. > İfade edi.

Diğer dikkate değer sorun kaynaştırma ünsüzüdür. Öğrenciler “y” ve “n” ünsüzlerinin ne zaman kullanıldığını karıştırıyor. Kaynaştırma ünsüzüne de yardımcı ünsüz denir. Korkmaz (2014) “Bu ünsüz de kök -ek birleşmesi sırasında, yan yana gelen iki ünlünün birbiriyle çatışmasını önlemek için kullanılır” (s. 116). Bunun yanı sıra Korkmaz (2014) “n” ünsüzünün işlevi şöyle açıklamıştır: “Görevi, bazı zamirlerle durum ekleri ve 3. şahıs iyelik ve +ki aitlik ekleriyle ad çekimi ekleri arasında bir köprü vazifesi kurmaktır” (s. 116). Bu cümleden yola çıkarak söyleyebiliriz ki, iki ünsüzün işlevi tamamen farklı olmasına rağmen öğrencilerin bu kuralı aklında zor tutmasından dolayı sıklıkla yanlış yaparlar. Örneğin, Arabasına bindim. > Arabasıya bindim.

62

Spor yapmayı severim. > Spor yapmanı severim.