Etkili konsantrasyon limit değerleri

Zehirli maddelerin akut ve kronik zararlı etkilerinden çevrenin ve insanların korunması için ortam havasındaki zararlı etki konsantrasyon limitleri ilgili uluslararası standartlar bulunmaktadır.

Zehirli maddenin akut etkileri maruziyetten hemen sonra görülür. Son nokta genellikle ölümcüldür, bu nedenle LD50 ve LC50 değerleri kullanılmaktadır.

LC50 (Lethal Concentration 50 %- Ölümcül konsantrasyon %50 ): Belirli bir zaman aralığı süresince % 50 ölüme neden olan test edilen maddenin konsantrasyonuna karĢılık gelir.

19

LC50 test hayvanlarının tek bir maruz kalmasıyla (genellikle 1 veya 4 saat içinde) %50‟sini öldüren havadaki madde konsantrasyonudur. Bu değer maddenin solunduğunda akut toksisitesi hakkında fikir vermektedir. Bu değer buharlar, tozlar, duman ve gazlar için uygulanmaktadır. Bunun dıĢında LC25 veya LC75 olarak verilen değerler, test hayvanlarının %25 ve %75‟ini öldüren öldürücü konsantrasyonlardır. LC50 değerinin birimi genellikle havadaki maddenin parts per million (ppm) olarak verilmektedir. Yani havanın litresi baĢına mikrogram (10-6_{= 0.000001 g). Ve havanın} metre küpü baĢına miligram (mg/m3_{) olarak verilmektedir (URL-47).}

LD50 (Lethal Dose 50% - Ölümcül Doz %50): Belirli bir zaman aralığı süresince %50 ölüme neden olan test edilen maddenin dozuna karĢılık gelir (URL-21).

LD50 değeri test hayvanlarının (ör: fare, tavĢan gibi) %50‟sini öldüren bir katı veya sıvı madde dozudur. LD50 değerleri hayvanlar üzerinde yapılan testlerdir. Bu önemlidir çünkü hayvanlar üzerinde toksik etki gösteren bazı kimyasalların insanlar üzerinde etkisi görülmeyebilmektedir. Örneğin; dioksinler kobay domuzlar ve ördek yavruları üzerinde çok yüksek seviyede toksik etkileri görüldüğü halde insanlar üzerinde akut maruz kalmanın yüksek seviyelerinin tek bir insanı bile öldürdüğüne dair bağlantı kurulamamıĢtır. Yine de, dioksinler IARC (Uluslararası kanser araĢtırmaları ajansı) tarafından insan kanserojeni olarak listelenmektedir. Bu çalıĢmalarda yanılma payı olmasına rağmen hayvanlar üzerinde toksik etkisi olan çoğu kimyasalın insanlar üzerinde de toksik etki olduğu varsayılmaktadır. LD50 değerinin birimi miligram veya gram maddenin kilogram vücut ağırlığına oranıdır (mg/kg veya g/kg) (URL-47).

Bazı kimyasal maddelerin ölümcül dozları örnek olarak Çizelge 2.2‟de gösterilmektedir.

Çizelge 2.2 : Zehirlilik yapan dozlar (Van Der Putte, 2007a) Madde LD50(mg/kg vucut ağırlığı)

Etanol 7000

Sodyum klorür 3000 Bakır Sülfat 1500

DDT 100

20

LD50 veya LC50 testinde çok sayıda deney hayvanın öldürülmesi söz konusu olduğu için bugün Dünya‟da birçok organizasyon politikalarında LD50 testlerinin yerine limit test kullanılmasını önermektedir. Amerikan kuruluĢarından, Consumer Product Safety Commission (Tüketici ürünleri komisyonu), Department of Transportation (Nakliyat Departmanı), EPA Environmental Protection Agency (Çevre Koruma Ajansı), Food and Drug Administration (Yiyecek ve Ġlaç Ġdaresi), National Toxicology Program (Ulusal Toksikoloji Programı), uluslararası kuruluĢlardan Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik iĢbirliği ve kalkınma teĢkilatı), British Toxicology Society (Ġngiliz Toksikoloji Topluluğu), European Chemical Industry Ecology and Toxicology Center (Avrupa Kimya Endüstrisi Ekoloji ve Toksikoloji Merkezi LD50 testlerinin kısıtlanmasını ve limit testin yapılmasını önermektedir.

Klasik LD50 testinde; maddenin LD50 öldürücü dozunu belirlemek için test hayvanlarının %50‟si öldürülmektedir. Tipik olarak bu metodda 100 veya daha fazla deney hayvanı kullanılmaktadır. Test edilen madde arttırılan dozlarda genellikle 5 veya daha çok 10 erkek ve 10 diĢi hayvan grubuna verilerek yürütülmektedir. Verilen periyotlar içindeki ölümler kaydedilir ve LD50 değerleri istatistiksel hesaplama yöntemleri yardımıyla hesaplanılmaktadır.

Limit test; test edilen maddenin zehirliliği belirlenen dozun altında veya üstünde olduğunun belirlenmesi durumunda kullanılımaktadır. Her bir cinsiyetten 5 ila 10 hayvan veya Ģüphelenilen cinsiyetten 10 hayvan belirlenen bir doz verilerek sürüdürülmektedir. Belirlenen periyotlarda meydana gelen toksik etkiler kaydedilmektedir. Bu sonuçlara dayanılarak, düzenleyici faaliyetlere yada ek testlerin yapılmasına ihtiyaç duyulabilmektedir (IRAC, 1996).

LC50 ve LD50 değerleri bilinen bir madde insan için öldürücü dozunu Çizelge 2.3‟de verilen Hodge and Sterner Scale toksik sınıflandırmasını kullanılarak hesaplanabilmektedir (URL-48).

“EĢik Sınır Değer” kimyasallar için iĢyeri ortam havasında bulunmasına izin verilen, bütün iĢçiler için uzun süreli ve tekrar eden maruziyetler sonucunda ters etki göstermediğine inanılan değerlerdir."EĢik Sınır" Amerika BirleĢik Devletlerine ait bir terimdir, fakat eĢ değeri olan terimler bir çok geliĢmiĢ ülkede de kullanılmaktadır.

21

Çizelge 2.3: Hodge and Sterner Scale Toksik sınıflandırması (URL-48) Kullanım Yolu Oral LD50 Solunum LC50 Deri yoluyla LD50 Zehirlilik seviyesi Yaygın olarak kullanılan terimler (fareler için tek doz) mg/kg ( 4 saat için farelerin maruz kaldığı) ppm (tavĢanların derisine tek bir uygulama) mg/kg 70 kg'lık Ġnsan için öldürücü olabilecek doz 1 AĢırı Zehirli 1 veya daha az 10 veya daha az 5 veya daha az 0,65 gr 2 Son derece zehirli 0-50 10-100 5-43 4 ml 3 Orta zehirli 50-500 100-1000 44-340 30 ml 4 Hafif zehirli 500-5000 1000-10,000 350-2810 600 ml 5 Uygulamada Zehirli değil 5000- 15,000 10,000- 100,000 2820-22,590 1 litre 6 Nispeten zararsız 15,000 or more 100 22,600 or more 1 litre

Dünya'da yaygın olarak kullanılan eşik sınır değerleri:

Amerika BirleĢik Devletlerinde OluĢturulan Sınır Değerler:

ACGIH (The American Conference of Govenmental Industrial Hiygienists) Değerleri

ACGIH tarafından önerilen EĢik Sınır Değerler 3 kategoride tanımlanmaktadır. 1) TLV-TWA (EĢik Sınır Değer Zaman Ağırlıklı Ortalama/Threshold Limit Value Time Weighed Avarage)

Günde 8, haftada 40 saat çalıĢma süresince uzun süreli ve tekrar edilebilen maruziyetlerde çalıĢanların sağlığını bozmayacak zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyon üst limitidir.

22

TLV-TWA değerleri formül 2.1‟de görüldüğü gibi ortamdaki konsantrasyon ölçümü ve maruz kalma zamanı esas alınarak hesaplanabilmektedir.

C.T =Konsantrasyon . Zaman

TLV–TWA

Ca.Ta= Birinci gün Cb.Tb= Ġkinci gün Cn.Tn= n. gün

2) TLV-STEL (EĢik Sınır Değer-Kısa Süreli Maruziyet Sınırı/Threshold Limit Value_Short Term Exposure Limit)

Bir çalıĢma gününün herhangi bir anında aĢılmaması gereken 15 dakikalık zaman ağırlıklı ortalama maruziyet sınırıdır. Maruziyetler 15 dakikadan uzun olmamalı ve bir günde 4 defadan fazla tekrarlanmamalıdır. Ard arda gelen maruziyetler arasındaki süre en az 60 dakika olmalıdır.

3) TLV-Ceiling (EĢik Sınır Değer-Tavan Değer/Threshold Limit Value/Ceiling)

Bir çalıĢma gününün herhangi bir (anında) kısmında aĢılmaması gereken değerdir.

Çok zararlı bir kimyasal madde bir anlık maruziyette zarar vermeyecek en yüksek değer.

OSHA Hava Kirleticileri Standardları (Occupational Safety and Health Administration-Air Pullutants Standarts)

Kimyasallar için OSHA tarafından belirlenen Müsaade edilen Maruziyet Sınırı (OSHA PEL-OSHA Permissible Exposure Limit) bulunmaktadır.

Zaman Ağırlık Ortalama (TWA) ve Tavan (Ceiling) olarak verilen bu değerler, günde 8, haftada 40 saat üzerinden çalıĢanların sağlığını olumsuz yönde etkilemeyeceği kabul edilen maruziyet sınırlarıdır.

NIOSH REL Değeri (National Institute for Occupational Safety and Health- Recomended Exposure Limit)

NIOSH tarafından belirlenen ve bir kimyasalın iĢyeri havasında bulunan miktarına iliĢkin "Önerilen Maruziyet Seviyesi" değeridir.

23

Almanya'da OluĢturulan Sınır Değer

Alman AraĢtırma Cemiyeti (German Research Society) tarafından oluĢturulan günde 8, haftada 40 saat üzerinden çalıĢanların sağlığını olumsuz yönde etkilemeyeceği kabul edilen ve DFG MAK olarak ifade edilen sınır değerdir.

Ġngiltere'de OluĢturulan Sınır Değerler

MEL Değeri (Maximum Exposure Levels-Maksimum Maruziyet Seviyeleri) Her türlü koĢul altında, solunum yolu ile iĢçilerin maruz kalabileceği iĢyeri ortam atmosferinde bulunan maddelerin maksimum konsantrasyonudur.

OES Değeri (Occupational Exposure Standarts-Mesleki Maruziyet Standartları)

Bilimsel ve teknik bilgilere dayalı olarak iĢyeri ortam atmosferinde bulunan maddelere uzun süre solunum yoluyla maruz kalındığında, iĢçiler üzerinde olumsuz etki göstermesi beklenmeyen konsatrasyonudur.

MEL ve OES değerleri; ortalama referans süresi üzerinden verilen konsatrasyon değerleridir. 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama (TWA) ve 15 dakikalık limit olmak üzere 2 referans süresi kullanılmaktadır.

Batı Avrupa Ülkeleri Sınır Değerleri

Batı Avrupa Ülkeleri tarafından TLV-TWA tanımı esas olarak kabul edilmiĢtir (ĠSGÜM, 2004).

Türkiye'de uygulanan Sınır Değer Mesleki Maruziyet Sınır Değeri

Kimyasal maddelerle ÇalıĢmalarda ĠĢ Sağlığı ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik ekinde Mesleki Maruziyet Sınır Değeri ; “BaĢka Ģekilde belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalıĢanların solunum bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst sınırıdır.

Sınır Değerlerde hacim birimi ppm, (cm³/m³), ağırlık birimi mg/m3 olarak ifade edilmektedir (ÇSGB, 2008)

BLV (Biolojik Limit Value): Bu değer ile iĢyerinde maruz kalınan kimyasallar yüzünden sağlığın etkilenip etkilenmediği çalıĢanların kan, idrar, soluk gibi analizleri yapılarak takip edilir (Kırlı, 2001).

24

OEL‟s (Occupational Exposure Limit): ĠĢyeri havasında, günde 8 saat, 40 yıl boyunca maruz kalındığında, sağlığa etkisi olmayan maksimum “kabul edilebilinir” veya “uygun” konsantrasyon olarak tanımlanır. (birimi ppm veya mg/m3 olabilmektedir (Van Der Putte, 2007b).

Ters etki , WHO tarafından "Bir canlının iĢlevsel yeteneğinin bozulmasına, ek baskıları dengeleyebilme yetisinin azalmasına ya da çevresindeki diğer olumsuz etkilere karĢı duyarlılığının gerilemesine neden olan yapısal, manevi, büyüme, geliĢme ve yaĢam süresi gibi özelliklerinde görülen bir değiĢim." olarak tanımlanmaktadır.

LOAEL (Lowest Observed Adverse Effect Level- GözlemlenmiĢ en düĢük ters etki seviyesi); maruz kalan popülasyon ve uygun kontrol grubu arasında ters etkinin sıklığı ve ciddiyetinde istatistiksel olarak belirgin bir artmanın olduğu en düĢük test edilmiĢ doz ya da maruz kalınan seviyedir.

NOAEL (No Observed Adverse Effect Level-Gözlemlenmeyen ters etki seviyesi); maruz kalmıĢ populasyon ve uygun bir kontrol grubu arasındaki ters etkilerin sıklığında ya da Ģiddetinde statik olarak önemli artıĢın olmadığı durumda test edilmiĢ en yüksek dozdur. Bu seviyede bazı etkiler görülebilir, fakat bunlar ters ya da ters etkileri baĢlatıcı olarak düĢünülmez.

LOEC (Lowest Observed Effect Concentration- GözlemlenmiĢ En DüĢük Etki Konsantrasyon); maruz kalan popülasyon ve uygun kontrol grubu arasında istatistiksel olarak belirgin bir etkinin gözlemlendiği çalıĢmadaki en düĢük test edilmiĢ konsantrasyondur (URL-21).