Geniza belgelerinde, günümüz anlamıyla fabrikalar; pek çok işçinin çalıştığı, birbiriyle alâkalı birçok malın üretildiği yerler olarak nadiren karşımıza çıkmaktadır. O dönemde günümüz üretim biçiminin yerine, bir aileye veya en az beş kişiden oluşan ortaklığa dayanan küçük bir üretim sistemi benimsenmiştir350.
Toptan satışlarda büyük miktarlardaki eşyaların satışı yuvarlak rakamlarla yapılmış ve bu eşyalar tek bir atölye tarafından değil, pazarlarda çeşitli üreticilerden siparişlerle bulunup ortak olarak alınmıştır351.
Bu dönemde Akdeniz dünyasında sadece 2 tane endüstri ürününün sanayi biçimi yürütülmüştür. Bunlardan biri olan şeker matpakları (pişirme yerleri) Mısır’ın başkentinde yetişmiş ve üretimi genel olarak Müslümanlar tarafından yapılmıştır352.
Sıradan bir atölyenin açılması 10 dinardan daha aza mal olurken; şeker üretimini yapan fabrika türü yerlerin açılması bin dinarın üzerinde bir fiyata mal olmuştu ve bu yerler pek çok sayıda işçiye iş olanağı sağlamıştır. Özellikle Memlükler döneminde şekerin üretimi, sultanların tekelinde yapılmıştır353.
Üretimi yapılan diğer bir endüstri ürünü ise kâğıttır. Geniza belgelerinde yer alan bir dokümanda Mısır’a giden Abû Said adındaki bir yolcu kâğıt üretiminin Kahire’de değil Halifenin bulunduğu başkent Fustat’ta yapıldığını belirtmiştir354. Bu bilgiden o dönemde şeker gibi kâğıt imalatının da devlet tekelinde olduğunu anlamaktayız. Nitekim Goitein; o dönemde bu yüzden Yahudilerin kâğıt imal etmediğini belirtmiş355 ve Yahudilerin Mısır’da papirüs kullanımının çok yaygın olmasına rağmen parşömeni kullanmayı tercih ettiklerini eklemiştir. Nitekim Geniza öncesine ait papirüs üzerine yazılan Đbranice dokümanlar yok denecek kadar azdır356. Mısır kâğıdının, Tunus, Yemen ve Hindistan’a ayrıca Đspanyol kâğıdının yüksek kalitesinden dolayı, özellikle kitapları kopyalamak maksadıyla, fazla miktarlarda Şam’dan Mısır’a ithal edildiğini öğrenmekteyiz357. Bu tür üretim yerlerinde çalışan işçilerin yaşamları ile ilgili Geniza dokümanlarında çok fazla bilgi 350 Goitein, a.g.e., s. 80 351 Goitein, a.g.e., s. 81 352
Goitein, aynı yer
353
Goitein, aynı yer
354
Goitein, aynı yer
355
Arslantaş, Đslam Dünyasında Yahudiler, s. 238
356
Arslantaş, aynı yer
357
yer almazken özellikle el işine dayanan imalatın mimarları olan esnaf ve zanaatkârların sosyal ve ekonomik pozisyonları ile ilgili çok geniş bilgiler yer almıştır.
Geniza belgelerine göre esnaflar, kendi aralarında mesleklerine göre gruplaşmışlardır. Bu grubun üyeleri farklı inançlarda bile olsalar, birbirleriyle, coğrafik yoğunlaşma, karşılıklı finansal yardım ve resmî ortaklıklar gibi birçok nedenlerden dolayı iletişim halinde olmuşlardır358. Fakat esnafların işbirliği
Avrupa’da geç orta çağlar boyunca ve Đslam dünyasında ise 14. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar olan dönem boyunca gelişmiştir359. Arap edebi kaynaklarında bu
konunun 11. yüzyıldaki gelişimi ile ilgili pek fazla bilgi yer almamıştır. Goitein’e göre Akdeniz Đslam dünyasında özellikle Türklerin hâkimiyetinden sonraki dönemlerde esnaflar arasındaki işbirliği gelişmiş ve Đslam kaynaklarında özellikle bu dönemdeki esnaf teşkilatı ile ilgili bilgiler yer almıştır360. Đşte 11. yüzyılda esnaf teşkilatı ile ilgili mevcut olan boşluk; Geniza belgelerinde yer alan gerçekçi ve canlı kanıtlar doğrultusunda dolmuştur.
Her mesleğin üyeleri belirli bölgelerde toplanmışlardır. Geniza belgelerine göre her mesleğin bulunduğu sokak veya pazarlar, o mesleğin adıyla anılmıştır.
Mesela; terziler, parfümcüler, tatlıcılar gibi sokak adlarını Geniza belgelerinde görmekteyiz361.
Meslek gruplarında liderler bulunmakla beraber, bunlar liderlikten çok düzeni sağlayan denetleyiciler olarak görev yapmışlardır. Daha çok bu liderler güvenilir ve tanınmış kişiler arasından seçilmiştir362.
Goitein, Yahudi esnaf teşkilatının Đslam yönetiminde geliştiğini belirtmiş363 ve Geç Orta Çağlardaki Đslam loncalarının ve Avrupa’daki Hıristiyan tezahürleri gibi mesleki görevlerinin yanı sıra dini bir karakter taşıdıklarını da eklemiştir364.
Esnaf işbirliğindeki malların üretimi ve satışı, bu dönemde Antik Roma’daki halinden biraz farklıdır. Mesela; iki esnafın yaptığı bir ortaklık sözleşmesinin
358
Goitein, a.g.e., s. 83
359
Goitein, aynı yer
360
Goitein, aynı yer
361
Goitein, aynı yer
362
Goitein, a.g.e., s. 84
363
Goitein, aynı yer
364
sonunda, iki ortak kârlarını paylaşmayı kabul etmişlerdir365. Fakat iki dokumacının arasında yapılan başka bir ortaklık sözleşmesinde ise ileride birbirlerinin kazançları üzerinde hiçbir haklarının olmayacağına dair bir madde yer almıştır366. Görüldüğü üzere ortaklar arasındaki yapılan sözleşmelerde belirli bir kural olmamakla beraber sözleşmede bulunan maddeler kişilere göre değişmiştir.
Yine esnaflar ile ilgili olarak Geniza belgelerinde yer alan önemli bir husus ise; bazı esnafların hem satıcı, hem de üretici konumunda olmalarıdır. Mesela bir parfümcü; parfüm sattığı gibi aynı zamanda gül suyu da üretebilmektedir367.
Goitein, Ortaçağ Akdeniz dünyasında esnaf dayanışmalarından bahsettikten sonra esnafların sosyo-ekonomik durumlarıyla ilgili de çok önemli bilgiler vermiştir. Özellikle onların kazançlarına kadar bilgiler sunması onun detaycı bir tarihçi olduğunun göstergesidir.
Ortaçağ Đslam dünyasında çeşitli eşyaları boyamak için geliştirilen boyaların mükemmelliği, asırlarca niteliklerini koruyabilmelerinden anlaşılmaktadır368. Bu yüzden dokuma sanayisinin etkin bir kolu olan kumaş boyamacılığı oldukça kazançlı bir meslektir. Nitekim o dönemlerde bir kumaşı mora boyatma işlemi 50 dinar gibi oldukça pahalı bir fiyata sahiptir369. Bu durum, o dönem insanının kıyafetlerinde ve eşyalarında renkliliğe büyük önem verdiklerinin, diğer taraftan Đslam dünyasında bu işin Yahudiler tarafından yapılması ise, o dönemde Yahudilerin ekonomik açıdan oldukça güçlü bir konuma sahip olduklarının bir kanıtıdır.
Geniza belgelerinde yer alan bir dokümana göre 1757 yılına ait bir ipek dokuma atölyesinde 32 tane araç-gereç bulunmaktadır. Bu eşyalardan bazıları 4 tane dokuma tezgâhından, 2 tane ipek dokuma tezgâhından ve biri ipleri preslemek, diğeri ise türbanları ütülemek için kullanılan iki tane ütüden oluşmaktadır370. Bu veriler ise Ortaçağ Đslam dünyasında, dönemine kıyasla çok ileri bir dokuma sanayisine sahip olduğunu gösterir.
365
Goitein, a.g.e., s. 85
366
Goitein, aynı yer
367
Goitein, aynı yer
368
Arslantaş, Đktisadi ve Đlmi Hayatta Yahudiler, s. 227
.369 Goitein, a.g.e., s. 86
370
Goitein; yabancıların ve engellilerin dışında esnafların işsiz kalma sıkıntısı ile pek karşılaşmadıklarını vurgulamıştır. Geniza belgelerinde yer alan yardım isteklerinin arasında, esnaflara ait istekler bulunmamaktadır371.
Bunun yanı sıra her zaman kayda değer bir çalışan bulmak da kolay olmamıştır. Nitekim yine Geniza belgelerinde yer alan bir mektupta 4 tane işverenin keten yapımıyla uğraşan çalışanları bulmak için birbirleriyle rekabet ettiklerini, yine başka bir mektupta bir bina onarımında 24 gün boyunca sadece yedi tane duvar ustasının çalıştığını görmekteyiz372.
Goitein’in üzerinde durduğu diğer bir önemli konu ise, esnaflar arasındaki işbirliğidir. Geniza belgelerinde sanayi işbirliğinin, ortaklığa dayandığını ifade eden Goitein, iki ya da daha fazla esnafın arkadaşlarıyla ortaklıklar kurduğunu ya da dışarıdan birisinin onu maddi olarak desteklediğini belirtmiştir.
Pek çok durumda ortakların katılımı, yapılan yatırıma göre veya ortaklar tarafından sarf edilen iş gücüne göre farklılık göstermiştir373. Mesela; iki ortak arasında yapılan bir anlaşmaya göre, sermaye koyan ortağa 20 dinar ödenirken, diğer ortağa ise hiçbir sermaye koymamasına rağmen 10 dinar ödenmiştir374. Diğer bir kontrata göre sadece hammadde katkısı sağlayan bir ortağa 6 dinar ödenmiştir375.
Geniza belgelerinde esnafların ortaklığıyla ilgili yer alan diğer dikkat çekici bir husus ise, iki farklı şehirde bulunan esnafların yaptığı güvene dayanan ortaklıktır. Yaşam boyu süren bu ortaklıklar, aile bağlarından bile daha güçlüdür. Örneğin; Kudüs’e hacca gitmek üzere yola çıkan bir kimse, ailesini ortağına emanet etmiştir376.
Goitein, esnafların kazançlarını, vasıflı işçilerin kazançlarıyla karşılaştırarak bulabileceğimizi belirtmiştir. Mesela; Geniza dokümanlarında 11. ve 12. yüzyıllarda bir ustanın günde 6 dirhem kazanırken, vasıfsız olanların 2 veya 2,5 dirhem kazandıkları belirtilmiştir377.
371
Goitein, aynı yer
372
Goitein, aynı yer
373
Goitein, a.g.e., s. 87
374
Goitein, a.g.e., s. 88
375
Goitein, aynı yer
376
Goitein, aynı yer
377
Geniza belgelerinde esnaflara yapılan ödemeler nadiren yer almasına rağmen, bu bilgiler esnafların ekonomik durumu ile ilgili çarpıcı şu örnekleri sunmuştur:
Geniza belgelerinde yer alan bir mektupta, bir ipek dokumacısının 10 dirhem kazandığını, 1120 yıllarına ait bir mektupta ise başka bir ipek dokumacısının 9,5 dirhem kazandığını öğrenmekteyiz378. Yine başka bir belgede 1190 senesinde bir sarrafa 31 karatlık bir mücevher için 100 dirhemin verildiğini görmekteyiz379.
Goitein, sarrafların, mücevher ustalarından daha fazla kazandığını da eklemiştir. Goitein, Geniza belgelerinde marangozluk yapan Yahudilerden de bahsedildiğini belirtmiştir. Nitekim Geniza belgelerinde marangozların gündelik ile çalıştıklarına ve asgari olarak 3/8 dirhem kazandıklarına dair bilgiler yer almıştır380. Kapı ve merdiven yapımından 1 dirhem kazandıklarını ve usta marangozların günlük 4 dirhem aldıklarını381 yine Genize belgelerinden öğrenmekteyiz.
Goitein, zanaatkârların toplumun alt sınıfında yer almalarına rağmen becerikli ve başarılı bir ustanın, toplum tarafından saygı gördüğünü ve bu kişilere “Ağabey” diye hitap edildiğini belirtmiştir382.
Goitein’in üzerinde durduğu diğer bir konu ise; Ortaçağ Akdeniz dünyasında elişi üzerine dayalı mesleklerin hor görülmediğidir. Nitekim Geniza belgelerinde yer alan mektuplarda bazı tüccarların işleri durgun olduğu dönemlerde terzilerin yanında çalışmaktan çekinmediklerini görmekteyiz383. Goitein, bu durumu Yahudi inancında hiçbir işin küçük görülmemesine bağlamıştır384. Görülüyor ki genel anlamda ustalar yetenekleri, güvenirlikleri ve mütevazı yaşamları ile toplum tarafından kabul görmüş insanlardır.
Goitein, Đslam hukukçularına göre bazı meslek sahiplerinin iyi bir aileden kız almak veya şahitlik yapmak için yeterli olmadıklarını, özellikle hamam tellaklığı ve sokak süpürücülüğü gibi mesleklerin dışlandığını belirtmiştir. Yahudilerin bu tür meslekleri yapmadıklarını da ekleyen Goitein, eğer Fustat halkı içinden bu meslekle uğraşanlar olsaydı, isimlerinin mutlaka Geniza belgelerinde yer alacağını
378
Goitein, a.g.e., s. 90
379
Goitein, aynı yer
380
Goitein, a.g.e., s. 91
381
Goitein, aynı yer
382
Goitein, aynı yer
383
Goitein, aynı yer
384
belirtmiştir385. Mesleklerin dışlanması, Đslam dininin getirdiği bir özellik değildir. Bu durum; o dönemde yaşayan toplumun değer yargıları ile ilgilidir. Bu yüzden Đslam dini ile kesinlikle bağdaştırılamaz.
Goitein, bazı durumlarda, bir işçinin aynı zamanda bilimle de uğraştığına dair belgelerin yer aldığını belirtmiştir386. Mesela; o dönemde Bağdad’ta Yahudi akademisinin başındaki bir Gaon’un aynı zamanda bir dokumacı olduğu görülmektedir. Fakat Goitein bu durumun Geniza belgelerinde, Yemen Yahudi cemaatlerindeki kadar yaygın olmadığını da eklemiştir. Goitein, sadece Yahudi gümüşçüler ve dokumacıların değil aynı zamanda çiftçiler içerisinde de, âlim olarak adlandırılan kişilerin olduğunu belirttikten sonra; 1930 yıllarında, tüm dini konularda hatta gizemli doktrinler de dâhil olmak üzere, bir çiftçinin kendisine bilgiler vermesinden dolayı duyduğu şaşkınlığı ifade etmiştir387. Fakat Geniza dönemi boyunca bu durum farklıdır. Çünkü tahsil, yalnızca orta sınıfa ait bir özelliktir.