Günümüzde de sosyal sınıfın en muzdarip kesimi olan işçileri, Goitein, bu bölümde, Geniza belgelerinin ışığında detaylı bir şekilde anlatmıştır.
Goitein, sahip olduğu her şeyi elem bir gemi kazasında kaybeden ve Mısır’a geldikten sonra başkalarının hizmetinde çalışmak zorunda kalan Tunuslu bir tüccarın mektubundan, içinde bulunduğu sıkıntıyı yansıtan bir cümle ile konuya başlamıştır.
Şanssız tüccar; “ekmeğimi başkalarına hizmet ederek kazanıyorum. Benim ve çocuklarımın düşüşü yüzünden günün her dakikası, ölümü yudumluyorum”388 demiştir. Bu cümle ücret karşılığında çalışan kişilerin o dönemdeki sıkıntılarını çok iyi bir şekilde yansıtmıştır.
Goitein, öncelikle bu sınıfın Geniza belgelerinde hangi terimler ile adlandırıldığını açıklamıştır. Bu da onun Geniza belgelerinde kullanılan dile ne kadar vakıf olduğunun bir göstergesidir. Endüstri ve ticarette, başkalarına hizmet edenler için (köle veya özgür fark etmez) ghulām “genç adam” ve şābi “çocuk” tabirlerinin
385
Goitein, a.g.e., s. 92
386
Goitein, aynı yer
387
Goitein, aynı yer
388
kullanıldığını belirtmiştir389. Bunun nedeni olarak ise bu kişilerin bir mesleği öğrenmeye yeni başladıklarını göstermiştir. Fakat daha çok bir işçi olarak çalışan kişilerin, köleden farklı bir şekilde “ajīr” yani kiralık kişi olarak tabir edildiğini, kalfaya ise “sanî” denildiğini belirtmektedir390. Bu kelimeler, ipek dokumacıları, cam üreticileri için kullanıldığı gibi gelinlikçiler içinde kullanılmıştır391.
Goitein, bu kişiler için kullanılan terimleri açıkladıktan sonra, bunların kazandıkları günlük yevmiyeleri yine Geniza belgelerindeki örnekler doğrultusunda açıklamıştır. Bu örnekler, ücretli çalışan bir kişinin yaptığı mesleğe göre günlük yevmiyesinin 1 ile 7 dirhem arasında değiştiğini gösterir.
Đşçileri, daha az beceri gerektiren işler ile uğraşmışlardır. Başkalarının yanlarında yardımcı olarak çalışan işçiler, daha çok getir-götür işlerinde çalışmışlardır. Mesela bunlardan en yaygını duvarcıların malzemelerini taşıyan “ragğasler”dır. Bu terim marangozlar gibi diğer esnafların yanlarında çalışan yardımcılar için de kullanılmıştır392.
Ev işleri ise genelde kadın köleler tarafından yapılmaktaydı. Fakat Geniza belgelerinde nadir de olsa evlerde hizmetçilerin olduğuna dair bilgiler yer almıştır. Sinagogların temizlikçilerine “khādim” denilmiştir. Fakat bu kelime bazen halifelerin köleleri için de kullanılmıştır ki bu köleler ayrıcalıklı bir pozisyona sahiptirler393.
Geniza belgelerinde, işçilerin iş koşulları ve ücretleri yer almakla beraber bu bilgilere doğrudan ulaşamamaktayız. Fakat 1057 yılının baharında Eski Kahire’de yazılmış bir iş sözleşmesi bütün içeriğiyle elde edilmiş ve Goitein tarafından nesredilmiştir.
Bu iş sözleşmesi cam üreticisi iki iş ortağı ve bir işçi arasında yapılmıştır. Bu sözleşmeye göre işçi, işverenlerin eritme fırınında bir yıl boyunca dürüst ve sadık bir şekilde çalışacağına söz vermiştir. Bu hizmetinin karşılığı ise 1 dirhem değerinde öğle yemeği ile beraber günlük 5 dirhem olmuştur ve sözleşme süresince başkası için çalışmayacağına söz veren işçi394, eğer bu maddeleri ihlal ederse, halk sandığına
389
Goitein, a.g.e., s. 93
390
Goitein, aynı yer
391
Goitein, aynı yer
392
Goitein, a.g.e., s. 94
393
Goitein, aynı yer
394
5 dirhem ödemeyi kabul etmiştir.395 Fakat bu sözleşmede dikkat çeken husus, işçinin ücreti ödenmediği takdirde işverenlerin ne ceza alacağına dair bir maddenin yer almamasıdır. 1127 yılının Haziran ayına ait bir işçi ve işvereni arasında yapılan başka bir iş sözleşmesinde ise, işverenin, işçiyi parası ödenmeden önce işten çıkarması durumunda, işçinin ücretinin artırılacağına dair bir madde yer almaktadır396. Bu iki iş sözleşmesinden işçinin hakkını korumaya yönelik maddelerin sözleşmelerde yer almasının, işverenlerin isteğine bağlı olduğunu anlıyoruz. Her iki sözleşme de, Ortaçağ Akdeniz toplumunda işçinin sosyo-ekonomik konumunu en güzel şekilde yansıtmıştır. Ortaçağ Akdeniz işçisinin konumu; önümüzdeki işçilerin konumuna benzemekle beraber; işçilerin bir takım ekonomik haklara sahip olduklarını anlamaktayız. Yine Geniza mektuplarında bazı işçilerin, en çok ihtiyaç duyulan zamanda işlerini terk ettiklerine dair şikâyetler de yer almıştır397.
Đslam ve Yahudi hukukuna göre “kira” anlayışı, bir şeyin kullanılması veya bir kişinin başka birine hizmet etmesi karşılığında ödenen ücret anlamına gelmiştir. Eğer ödeme bir kişiye hizmeti karşılığında verilirse günlük, bir evin kirası olarak verilirse aylık olarak belirlenmiştir398.
Bu konu ile ilgili diğer önemli bir husus ise; eşinden boşanmış bir adamın, küçük çocuklarına bakması için eski eşine aylık olarak kira vermesidir399. Bu durum günümüzdeki boşanmış ailelerde erkeğin, eski eşine çocuklarının bakımı için verdiği tazminata benzemektedir.
Ortaçağ Akdeniz toplumunda, bazı işverenlerin işçilerinin vergilerini ödediklerine dair bilgiler de bulunmaktadır. Geniza mektuplarında yer alan ifadelerden bir işverenin, işçisinin 12 günlük çalışma ücretine tekâmül eden vergisini ödediğini400 anlamaktayız ki bu meblağ oldukça fazladır.
Goitein, işçilerin ekonomik ve sosyal haklarından bahsettikten sonra çalışma saatleri hakkında da önemli bilgiler vermiştir. Geniza belgelerindeki mektuplardan,
bir işçinin, yazın 7 saat, kışın ise 6 saatten az çalıştığını anlamaktayız401.
395
Goitein, aynı yer
396
Goitein, aynı yer
397
Goitein, a.g.e., s. 97
398
Goitein, aynı yer
399
Goitein, aynı yer
400
Goitein, aynı yer
401
Bu koşullar o döneme göre oldukça insanî görünmektedir. Fakat Goitein, bu koşulların işverenlerin karakterlerine ve anlayışlarına göre değişebildiğini vurguladıktan sonra bir göz doktorunun yanında çalışan bir işçinin, işvereninin ona ibadet yapması için bile zaman tanımadığına dair şikâyetlerini dile getirdiği bir Geniza mektubunu örnek vermiştir402.
Goitein, günlük işçilerin yanı sıra, mevsimlik işçilerin durumları ile ilgili de bilgiler vermiştir. Mevsimlik işçilerin işverenleri ile beraber yaşadıklarını ve bir ayda yarım dinar peşin aldıklarını belirten Goitein, mevsimlik işçilerin kıyafetlerinin, işverenler tarafından karşılandığını da eklemiştir403.
Goitein, önemli bir husus olan çocuk işçiler ile ilgili Geniza belgelerinde hemen hemen hiçbir bilginin yer almadığını ancak öksüz ve fakir çocukların eğitimi ile ilgili dokümanların Geniza belgelerinde yer aldığını belirtmiştir. Yine Geniza belgelerinde zor durumda olan babaların erkek çocuklarını, işçi olarak kiraladıklarını, ancak bu mektupların daha çok halkın zor durumlarda olduğu savaş zamanlarında yazıldığına dikkat çekmiştir404.
Sonuç olarak Goitein, Geniza belgelerinde hizmetin, emeğin en yaygın şekli olarak yansıtılmadığını, işbirliğinin büyük ölçüde ortaklık içerisinde yar aldığını belirtmiştir405.