Ergiri Geleneksel Konut Mimarisi

Ergiri evleri, Arnavutluk geleneksel konut düzeninde özel bir tip oluştururlar. Bu konutların ilk ortaya çıkışlarından, yani yaklaşık olarak XVI. yüzyıllarından XIXç yüzyıllarınadek sürekli bir gelişim gösterdiği bilinmektedir. Bu gelişim, bir konut tipinin ne denli değişiklik gösterebileceğini sergilemek açısından oldukça ilginçtir.

Geleneksel kent dokusu açısından önemli bir yoğunluk taşıyan ve bu dokuyu böylesine doğayla bütünleşmiş bir şekilde sergileyen Ergiri, Berat'la birlikte 1961 yılında "müze - kent " olarak ilan edilmiş ve devletin koruması altına alınmıştır. Bu kararla birlikte kentteki geleneksel yapıların araştırılması ve sınıflandırılması çalışmalarına başlanmıştır. 1973 yılında ise, müze-kentin korunması konusunda özel koşullar geliştirilmiştir. "Kültüre l Anıtlar Enstitüsü "ne bağlı olarak burada kurulan restorasyon atölyesi, özellikle 1973'ten itibaren kale ve çarşı bölgesinde önemli restorasyon faaliyetlerine başlamıştır. Kentte 1. ve 2. Grup olmak üzere toplam 700 anıt bulunmaktadır (Samimi & Plyku, 2006).

Plan Özelikleri

Ergiri, Berat gibi geç ortaçağın zanaat kentlerinden farklı olarak bir yönetim ve ticaret merkezi olması nedeniyle, güçlü bir toprak sahibi sınıfını barındırmıştır. Feodaller arası çatışmalar, sınıfsal farklılıklar vb. özellikler, Ergiri evlerinin önemli ayrıntılarını, özellikle de savunma karakterini yaratmıştır.

Kule ev geleneği tarihi antik çağa kadar uzanan, ilk örneklerinin Yunanistan, Balkanlar ve adalarda yer aldığı, çok geniş bir tipolojiyi oluşturmaktadır. Bazı yerel farklılıklar bulunmakla beraber, genel kuruluş düzeni açısından benzer yapılardır. Bu farklılıklar ve kronolojik başkalaşımlarla birlikte tüm kule evlerini kapsayan ortak bir tipoloji tanımlandığında; kule evlerinin, kare veya dikdörtgen plana sahip, yükseklikleri genişliklerine göre fazla olan, dar pencereli, savunma amaçlı yalın taş yapılar olduğu görülmektedir. Geleneksel konutların plan özelikleri dikkate alınarak hazırlanan tipolojik Çizelge 4.3’te sunulmuştur.

109 Çizelge 4.3. Ergiri konutlarının plan tipolojisi

Oda

sayısı Sofasız Dış Sofalı İç Sofalı Orta Sofalı

1 2 3 4 5 6

Ergiri yöresindeki kule evlerin yapılışına ve konumlanmasına ilişkin ana etken savunma gereksinimidir. mimari kuruluş düzeni gerek planimetrik, gerekse kütle ve cephe özellikleri ile tamamen savunma, haberleşme ve gözetlemeye yönelik oluşturulmuştur. Konumlandıkları bölgelerdeki dağılımları da aynı amaca yöneliktir. Savunma amacına yönelik olarak özellikle ilk örneklerinde zemin kat dışa kapalıdır.

Bu özelik Ergiri evlerinin önemli ayrıntılarını, özellikle de savunma karakterini yaratmıştır. Konutlarda üç grup belirlenebilmektedir:

110 1) Düşey boyutta gelişen örnekler;

2) Tek kollu örnekler; 3) Çift kollu örnekler.

Kuşkusuz bunların dışında özel tipler de bulunmaktadır. Ancak bu örneklerde de, Ergiri konut mimarisinin esas özelliklerini yakalamak mümkündür. Bu üç grup arasında; 1. grubu oluşturanlar, az sayıda mekândan oluşan iki ya da üç katlı, yalın ve düşey gelişen örnekler, dışa kapalı karakterleriyle özellikle savunma amacıyla yapıldıklarını ortaya koyan ve "kulla " adıyla anılan kule-ev tipleridir. Oda sayısının artması isteği, kat ilavelerine ve dolayısıyla da yükselmeye neden olmuştur. Bu nedenle de burada Berat örneklerindeki gibi yatay bir gelişme söz konusu değildir (Samimi & Plyku, 2006).

Şekil 4.34. Zekate evinin zemin kat ve bahçe düzeni

Martin VVeaver Foça kule evleri ile Balkanlar’daki kuleler arasındaki benzerlikten söz ederken, bunların Bizans konut mimarisinin izlerini taşıdığını ifade etmektedir. Başka bir deyişle; kule tipi evleri Bizanslıların bir mirası olarak değerlendirmektedir. Diğer taraftan Bodrum kulesinin Girit'teki Minos çağı evlerine benzerliği, XIX. ve XX. yüzyıllarda Giritlilerin burada yaşamasının bir sonucu olarak düşünülmektedir. Buna bağlı olarak da Ege kıyısında yer alan kule tipi evlerin Bizans mimarisinin devamı olmasının yanı sıra, daha da eski bir geleneğe ait olabileceği fikrini de ortaya koymuştur (Yıldırım, 1999).

Tek kollu örnekler, Ergiri konutunun en yaygın tipini oluştururken, çift kollular daha tamamlanmamış örnekleri göstermektedir, ilk ortaya çıkışları XVII XIX. ve XX. yüzyıllara tarihlenen bu yapılar, genellikle üç, bazen de dörde varan kat sayılarıyla çok

111

görkemli anıtsal örnekler sergilemektedir. Konutlar arasında, plan tipleri açısından farklı gruplandırmalar olmasına rağmen, odaların bağlayıcı sofalar çevresinde gelişmesi fikri hep korunmuştur. Ancak Ergiri konutunda kompozisyonun oldukça serbest bırakıldığı gözlenmekte ve böylece fazla çeşitlilik yaratılabilmektedir. Değişmeyen ortak özelliklerden biri de, hacimlerin daima yapıyı daha yüksek gösterecek nitelikte olmasıdır (Samimi & Plyku, 2006).

Şekil 4.35. Zekate Ailesinin evinin planı (Doempke, vd., 2012).

Dış görünüşlerdeki anıtsallık, yalınlık ve sertliğin yanında, konutların içleri zengin bezemeli dolaplar, ocaklar ve tavanlar içerirler. Özellikle başodalar. Ara katlardaki kış odaları ve üst katlardaki yaz odaları, evlerin en önemli mekânlarıdır. Bu evlerden bir-ikisi "müze-ev' ' olarak korunmaktadır. Örneğin "Enver Hoca Evi" , ülkenin ünlü Kurtuluş Savaşı lideri ve modern Arnavutluk devletinin kurucusu olan Enver Hoca'nın doğup, 8 yaşına kadar yaşadığı ev olarak bilinmektedir. I. Dünya Savaşı'nda yandıktan sonra yeniden inşa edilerek (1977), "Arnavutluk Özgürlük Savaşı (1939-44)

112

Müzesi " olarak değerlendirilmiştir. XIX. XIX. ve XX. yüzyılların ilk yarısında tarihlenen Zeko Evi (1811), Aslanlı Ev (1827), Kore Evi (1830) gibi örnekler de, restore edilen ve edilmekte olan anıtsal müze ev niteliğindedir (Samimi & Plyku, 2006).

Şekil 4.36. Zekate Ailesinin Evinin iç görünümü

Kat Özelikleri

Ergiri kule evleri, fonksiyonların minimum mekanlarla çözümlendiği yapılardır. İçte her katta tek mekan vardır, herhangi bir bölüntüye rastlanmamaktadır. İç mekan genellikle birbirine bakan galerili yarım katlardan oluşur.

113

Giriş kapısı zemin kattadır ve direk dış mekana açılır. Ahır ya da depo olarak kullanılan zemin kat yaklaşık 1.50m. Yüksekliğinde olup, duvarda bulunan deliklerden içeri ışık ve hava alır. Bu kat ahır veya depo olarak kullanılmaktadır. Buradan giriş kapısını karşılayan ahşap bir merdivenle birinci kata çıkılır. Bu kat; evin mutfak ve günlük işlerinin görüldüğü mekandır. Tek veya iki adet, demir parmaklıklı pencereler birinci katın dış ile ilişkisini sağlamaktadır. Bu katta penceresi olmayan örnekler de çoktur. Birinci katta bulunan dayama ahşap bir merdiven ile yatak katına çıkılmaktadır.

Yapım

Yapısal özellikleri bakımından Ergiri kule evleri harçla bağlanmış moloz taşlardan inşa edilmiştir. Dış cepheleri sıvasızdır. Köşe duvarları daha iri ve düzgün kesilmiş, şaşırtmalı yerleştirilmiş taş bloklarla pekiştirilmiştir. Kapı ve pencere söveleri kesme taştan yapılmıştır. Genellikle kemerli formdadır. Cephedeki açıklıklar iç mekanda ahşap lentolarla taşınmaktadır. Parapet duvarı moloz taş ile örülmüştür.

Şekil 4.38. Zekate evinin diş görünümü

İç mekanda zemin kat döşemesi taş malzemeden yapılmıştır. Ara kat döşemeleri ise ahşaptandır. Ara katta kesitli ana döşeme kirişinin üzerine, enine kirişler yerleştirilmiştir. Bunların üzerinde kuru dallarla sıkıştırılmış ahşap döşeme yer almıştır.

114

Ara katta kirişlerin oturduğu oyuklar duvarda şev oluşturmuştur. Bundan dolayı duvar kalınlığı üst katta azalmaktadır.

Cephe Özellikleri

Cephe özellikleri bakımından Ergiri kule evleri; savunma gereği minimum açıklıktaki yapılardır. 1,5 ve 2,5 kat yükseklikte cepheye sahiptirler. Zemin kat savunma gereği sağırdır. Bu kattaki yan duvarın yakın giriş kapısı genellikle kemerli formdadır. İkinci kat cephesi yapının çok sayıda ve büyük pencerelerinin bulunduğu yaşama veya yatma katıdır.

Şekil 4.39. Kikino evinin diş görünümü

Genellikle ön cephedeki pencereler daha süslü ve kemerli formdadır. Bazı kapı ve pencereler düz bir kesme taşı ile biterken, bazıları da kemerli formda iki renkli taşlarla son bulmaktadır. Düz kesme taşla son bulan pencerelerin üzeri de tuğla kafes örgüleriyle süslenmiştir. Ergiri kule evleri cephede parapet duvarı ile son bulmaktadır. Parapet duvarından kullanılan savunma (gözetleme) deliği bazılarında sade düzende yerleştirilmiş taşlardan oluşturulurken, bazılarında çeşitli motiflerle süslenmiştir. Geleneksel konutların cephe özelikleri dikkate alınarak hazırlanan tipolojik çizelge 4.4’te sunulmuştur.

115

Çizelge 4.4. Çıkma Elemanı Üzerinden Ergiri Konutlarının Değerlendirmesi

Çıkmasız Merkezde tek çıkma Merkezde olmayan tek çıkma Simetrik iki çıkma Cephe boyu çıkma Gönyeli çıkma

116

Tarihi yerleşimde çıkmalar bakıldığında ve payandalar tarihi yerleşime farklı bir güzellik katmaktadır. Yerleşim geneline bakıldığı zaman Ergiri’de merkezli olmayan tek çıkmalar çoğunluktadır. Ergiri tarihi yerleşiminde gönyeli çıkma ve merkezde tek çıkmaya rastlanmamıştır.