Berat Geleneksel Konut Mimarisi

Berat geleneksel evleri mimarlık özelikleri, dışında birer tarihi belge olarak günümüze kadar varlığını korumuştur. Bu konutlar XVIII. ve XIX. yüzyıllardan kalma konutlar olup, taş zemin kat üzerinde yükselen ahşap karkas yapılar olarak görülmektedir. Arnavutluk Kültür Bakanlığı tarafından, Osmanlı mimari eserleriyle tanınan Berat'ı ve Ergiri şehrini 1961 yılında 'müze şehir' ilan etmiştir.

Organik bir dokuda gelişen kentin ana elemanları geleneksel evleridir. Evlerin üzerinde yer aldığı parseller de organik bir yapıya bürünmüştür. Evler genellikle geometrik olmayan, bazen de geometrik biçimlerde oluşmuş parsellere yapılmıştır. Kısıtlı bir yerleşim alanı üzerindeki parsellerin oluşumunda topografya kadar çevrelerindeki sokaklar belirleyici olmuştur.

Berat geleneksel konutları, örnekleri XVIII. ve XIX. yüzyıllardan gelen, Balkanların özgün bina geleneğini yansıtmaktadır. Berat tarihi yerleşimde bulunan konutların yamaçlarda konumlanması, konutların yatay olarak tasarlanması, gün ışığından yararlanması, bu konutların tarihi yerleşimde yaşayan insanlar tarafından, tarzına uygun olduğu için benimsediği görülmektedir.

91

Şekil 4.15. Berat geleneksel konutların yerleşimi (Unesco, 2008).

Kent önce sur duvarları içinde gelişmiş, XIII. yüzyıllardan başlayarak sur dışına taşmıştır. Giderek genişleyen Berat, XVII. yüzyılların ortasında Ossum nehrinin karşı tarafına da taşmış ve burada bugün hemen tüm özelliklerini koruyan Goritza ve Mangalem mahalleleri oluşmuştur. Özellikle Goritza Mahallesi'nde Berat evlerinin plansal gelişimini izlemek mümkündür (Manioğlu & Oral, 2010).

Berat yerleşiminde konutlar yüksek eğimli bir arazi üzerine konumlandırılmıştır. Tarihi yerleşimde mahallelerdeki konutların mesafesi farklıdır. Kale ve Mangalem üzerindeki konutların aralarındaki mesafeler daha azdır. Gorica mahallesinde konutlar aralarında ki mesafeler daha fazladır.

92

Berat tarihsel yerleşiminde evler çoğunlukla sınır olacak şekilde olsa da, bazı evler sokaktan birkaç metre daha içerde olacak şeklide konumlanmıştır. Her iki durumda da bahçe, aile yaşantısının gizliliğini sağlamak amacıyla sokaktan yüksek duvarlarla ayrılmıştır.

Şekil 4.16- Mangalem, Kostaq Stefa Sokağı.

Geleneksel Berat Evlerinin planlamasını yönlendiren başlıca etkenin fonksiyonun meydana getirdiği gereksinim olduğu görülmektedir. Geleneksel Berat Evleri’nde ailenin yaşamındaki her unsurun, en küçük detayına kadar karşılanması amaçlanmıştır. Bu evleri diğer ev tiplerinden ayıran özellikler su şekilde sıralanmaktadır:

 Plan Özelikleri  Kat Özelikleri  Yapım

 Cephe Özellikleri  Çatı Biçimi

Alanda yapılan tespit çalışmalarında, sertifikasyon modelinde kaynak oluşturacak ekte, mimari özelikleri dikkate alınarak her bir konut için oluşturulan çizelge üzerinde sunulmuştur.

93

Plan Özellikleri

Ticaret ve zanaat merkezi olan Berat'ta evler önce dış sofalı olarak yapılmış, zaman içinde orta sofalı plan tipi doğru bir değişim olmuştur. Yöresel adıyla "çardaklı" ya da dış sofalı evler, Berat ve diğer tarihi Arnavutluk kentlerinde, çok yaygın bir plan tipi oluşturmaktadırlar. Özellikle Berat örnekleri, bu tipin en başarılıları arasındadır. Yatayda gelişen evlerde mekânlar çardağın çevresine yerleştirilmiştir (Manioğlu & Oral, 2010).

Şekil 4.17. Mangalım mahallesinde etnografı müzesi

XIX. yüzyıllara gelindiğinde, ekonomide tarımsal niteliğin giderek azalmasıyla, evlerde çardağın artık önemini yitirdiği gözlenmektedir. Çardak önce kapatılarak odaya çevrilmiş, daha sonraları ise yapılmaz olmuştur. XIX. yüzyıllardan yaygınlaşan iç sofalı evler, hem plan düzenleri, hem mimari öğeleri, hem de teknikleriyle daha gösterişlidirler (Samimi & Plyku, 2006).

94

Odalar kullanımına göre, sofanın üzerinde dizilmiş, bu oda sıraları L veya U şeklinde sofanın etrafında toplanmıştır. Berat geleneksel evlerinde köşe seklinde dış sofalı plan tipleri çoğunlukta olsa da, orta dış sofalı ve iç sofalı plan tipleri görülmektedir. Köşe sofalı planlar genellikle üç oda ile elde edilmiştir. Ortada dış sofalı planlar beş oda ve iç sofalı planlar ise çoğunlukla dört oda etrafında toplanmıştır. Geleneksel konutların plan özelikleri dikkate alınarak hazırlanan tipolojik Çizelge 4.1’ de sunulmuştur.

Çizelge 4.1. Berat konutlarının plan tipolojisi Oda

sayısı Sofasız Dış Sofalı İç Sofalı Orta Sofalı

1 2 3 4 5 6

95

Geleneksel Berat evlerinde odaların her biri bir çekirdek aileyi yada bir aile yakınını barındırabilecek tüm unsurlara sahip, bağımsız birer birim olarak tasarlanmıştır. Bu evlerde odaların tasarımı fonksiyonel açıdan düşünülmüştür. Her odada oturma, çalışma, yemek yeme, uyuma eylemlerine uygun mekanlar vardır.

Geleneksel Berat Evleri’nde odaların planı genellikle kare değil dikdörtgendir. Arazinin tümünü kullanmak amacıyla, evin zemin katları farklı bicimler de görülse de üst katlarda dikdörtgen bir plan şeması görülmektedir. Odaların kulanım dışında planlarını belirleyen diğer bir unsur da odanın yönlenmesi ve yapılarda kullanılan ahşap malzemenin geçebildiği açıklıklardır.

Şekil 4.19. Gornica mahallesinde Simsia ailesinin evinin zemin ve kat planı (Doempke, Caca & Petrela, 2012) .

Kat Özelikleri

Berat Geleneksel Evlerinin eğimli bir arazi üzerinde konumlanması ve evlerin konumlandığı arazilerin büyük olmamasından ötürü tek katlı yapılar yok denilecek kadar azdır. Bu evlerin arasında iki katlı evler çoğunluktadır. Bu evlerde üst kat diğer kata nazaran daha üstün tutulmuş, bu katlar sofaları, odaları ve çıkmalarıyla esas kat olarak adlandırılmıştır

96

Şekil 4.20. Mangalem mahallesi görünümü.

Yapım

İnsana dönük olarak fonksiyonel bir biçimde tasarlanan berat evlerinde taş, kerpiç, ahşap ve alaturka kiremit kullanılmıştır. Genelde evlerin ilk katlarında tas kullanılmış, üst katlarda ise karkas sistemi uygulanmıştır. Evlerin çatılarının alaturka kiremit kullanılarak kaplandığı görülmektedir.

Cephe Özellikleri

Berat geleneksel Evleri’nin üst katları, manzarayı, evin konumlandığı sokağı izleyecek şekilde planlanmıştır. Bu amaçla da evlere cumbalar yapılmıştır. Evlerin yerleştirilmesinde iklim koşulları kadar evin oluşturacağı görünüm ve göreceği manzara da dikkate alınmıştır. Vadilerin yamaçlarına ve eteklerine kurulmuş olan kentte, konutların parsel içindeki konumunun ve mimari karakterlerinin özellikle topografya ve manzara belirlediği tarafından görülmektedir. Bu evlerin araziye uyumlu, komşu evlerin manzara ve güneş ışınlarını engellemeyecek şekilde konumlandığı ve yapıların ön cephelerinin manzaraya yani Osum Nehrine ve karşılarındaki yamaca karşı tasarlandığı görülmektedir.

Evin oturtulduğu arsa ne şekilde olursa olsun üst katlara çıkmalar sayesinde uygun geometrik biçimler sağlanmıştır. Evlerin bu özeliği ile odalar sadece fonksiyonel amaç

97

taşımamakta, ayni zamanda cephelerde çıkmalar ve farklı modellerdeki pencereler sayesinde hareketli bir görünüm kazanmaktadır. Geleneksel konutların cephe özelikleri dikkate alınarak hazırlanan tipolojik Çizelge 4.2’ de sunulmuştur.

Çizelge 4.2. Çıkma Elemanı Üzerinden Berat Konutlarının Değerlendirmesi

Çıkmasız Merkezde tek çıkma Merkezde olmayan tek çıkma Simetrik iki çıkma Cephe boyu çıkma Gönyeli çıkma

Geleneksel Berat evlerinde çok fazla görülmese de ahşap payanda kullanılmaktadır. Bu evlerde payandalar hem çıkma için bir destek hem de evin dış estetiği için bir güzellik sağlamıştır.

98

Şekil 4.21. Çatıyı desteklemek için kullanılan payandalar

Cephelere hareketlilik kazandıran bir diğer unsurda pencerelerdir. İslamin geleneklerine göre tasarlanan bu evlerde, ilk katlarda pencere sayısı çok az olmasına karşın ikinci katlarda pencereler daha fazladır. Berat geleneksel evlerinin pencereleri çok özel bicimde tasarlanmış olup dar ve uzundur. Cephelerde pencereler oda sayısı ve oda büyüklüğüne göre değişmekle birlikte genellikle çok fazladır. Bu pencereler sayesinde ev içten geniş bir görünüm kazanmakla beraber görünümüne güzellik katmaktadır. Berat evlerinde çok fazla pencere kullanılması kentin “bin pencereli kent” olarak anılmasına sebep olmuştur.

99

Çatı Biçimi

Berat geleneksel evlerinde çatılar genellikle dört yöne eğimli kırma çatılardır. Bu tip çatıların yanı sıra; iki yöne eğimli – beşik çatılar ile üç yöne eğimli çatılarda mevcuttur. Ortalama 60 cm. olan saçakların altları kaplama tahtası ile kaplanmıştır. Evlerin çatılarında alaturka kiremit kullanılmıştır.

Şekil 4.23. Gorica mahallesi