ENFLASYONUN MALİ TABLOLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Çalışmanın bu bölümünde enflasyonun mali tablolar üzerindeki et- kileri ele alınmaktadır.

1.3.1. Enflasyonun Bilanço Üzerindeki Etkileri

Bilanço işletmelerin varlık ve kaynak yapısını ortaya koyan mali tablodur. Enflasyonun bilanço üzerindeki etkileri incelendiğinde bu etkinin bilançonun varlık ve kaynak yapısı üzerinde farklı etkiler yap- tığı görülmektedir. Bu nedenle enflasyonun varlık ve kaynak yapısı üzerindeki etkilerinin ayrı ayrı incelenmesi gerekmektedir.

1.3.1.1. Enflasyonun Varlık Yapısı Üzerindeki Etkileri

Bilançonun varlıklar kısmında yer alan işletme varlıklarının tümü enflasyondan aynı düzeyde etkilenmemektedirler. Burada da ikili bir ayrıma gidilerek varlıklar “parasal olmayan varlıklar” ve “parasal var- lıklar” şeklinde incelenmek durumundadır.

1.3.1.1.1. Parasal Olmayan Varlıklara İlişkin Açıklamalar

Parasal olmayan varlıklar fiyatlar genel düzeyinin değiştiği ekono- milerde nominal değerleri değişen ancak satınalma güçleri değişme- yen varlıklardır.

Örneğin, işletmenin sahip olduğu 2 milyar TL’lik bir makinanın değeri enflasyon nedeniyle 3 milyar TL’ye çıkabilir. Makinanın no- minal değeri yükselirken makina yine fiilen işletmenin elindedir. Yine benzer şekilde işletmenin elinde stok olarak bulunan 50 torba çimen- tonun değeri 500.000 TL iken, enflasyon nedeniyle bu stoğun değeri 750.000 TL olabilir ancak sonunda yine işletmenin elinde 50 torba çimento bulunmaktadır.

Benzer şekilde işletmenin 1 Kasım 1999’da bir yıllık kira bedeli 12 milyar TL’yi peşin ödediğini varsayalım. Bu durumda 31 Aralık 1999’da bilançoda görülen 10 milyar TL peşin ödenmiş gider rakamı parasal olmayan varlık sayılmaktadır. Çünkü bu rakam gelecek on ay- daki kiralanan varlığı kullanma hakkını (satınalma gücü) korumakta- dır.

Yabancı paralar ülkedeki döviz kurlarının enflasyon yönünde ve miktarında değiştiği varsayımından hareketle uygulamada parasal ol- mayan varlık olarak değerlendirilmektedir.

Parasal olmayan varlık kalemleri toplu halde TMS 2 “Yüksek Enf- lasyon Dönemlerinde Finansal Raporlama” standardında yer alan lis- tede Tekdüzen Hesap Planı’ndaki gruplar ve hesaplar bazında Tablo 1’de görülmektedir.

1.3.1.1.2. Parasal Varlıklara İlişkin Açıklamalar

Bilançoda yer alan aktiflerden bir kısmı da enflasyon ortamında fi- yat değişmelerine karşı nominal değerlerini aynen korurlarken, satı- nalma güçleri fiyat değişiminin ters yönünde değişim gösteren varlık- lardan oluşmaktadır. Bu varlıklara da enflasyon muhasebesinde “para- sal varlıklar” adı verilmektedir.

Örneğin, 31 Aralık 2000 tarihli dönem başı bilançosunda yer alan ve tahsil edilmesine daha 15 ay olan 1 Milyar TL’lik alacak 31 Aralık 2001 tarihli bilançoda hâlâ 1 Milyar TL’lik nominal değer ile bulun- makta iken, enflasyon nedeni ile satın alma gücünden çok şey kay- betmiş olmaktadır.

2001 yılı içerisinde toplam eşya fiyat endeksinin 2626’dan 4951,7’ye yükselmesi durumunda % 88’lik enflasyon yaşanmış ol- maktadır. 1 Milyar TL nominal değerli bir alacağın yıl sonunda aynı değeri koruyabilmesi için;

1.000.000.000 x (4951,7 / 2626) = 1.880.000.000 TL’lik bir nomi- nal değer ile dönem sonu bilançosunda yer alması gerekir.

Bu nedenle enflasyon ortamında fazla miktarda parasal değeri elle- rinde bulunduran işletmeler enflasyondan daha fazla zarar görmekte- dirler.

Tablo 1: Parasal Olmayan Varlık Kalemleri

Enflasyon ortamında işletmelerin gerçek kârlarının hesaplanabil- mesi için ayrıca parasal değerleri elde bulundurmaktan dolayı uğradık- ları zararların da göz önüne alınması gerekmektedir. Parasal değerleri elde bulundurma kazanç ve kayıplarının nasıl hesaplandığı ileride ör- neklerle anlatılmaktadır.

Parasal varlık kalemleri topluca Tablo 2’de görülmektedir.

10,12,13,22,23 vs. * YABANCI PARA CİNSİNDEN OLAN HESAPLAR -Yabancı Para Kasası

- Döviz Tevdiat Hesapları - Yabancı Paralı Çekler

- Yabancı Para Cinsinden Alacaklar vs.. 110 HİSSE SENETLERİ

119/.. HİSSE SENETLERİ DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI 150-158 STOKLAR

159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLARI

(Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı sürece)

170-178 YILLARA YAYGIN İNŞAAT VE ONARIM MALİYETLERİ 179 TAŞERONLARA VERİLEN AVANSLAR

(Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı sürece) 180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER

195 İŞ AVANSLARI (Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı sürece) 197 SAYIM VE TESELLÜM NOKSANLARI

(Stok ve maddi duran varlık kalemleriyle ilgili olmak kaydıyla) 24 MALİ DURAN VARLIKLAR (Bağlı menkul kıymetlerdeki tahviller hariç)

250-258 MADDİ DURAN VARLIKLAR

259 VERİLEN AVANSLAR (Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı süre- ce)

260-268 MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR

269 VERİLEN AVANSLAR (Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı süre- ce)

270-278 ÖZEL TÜKENMEYE TABİ VARLIKLAR

279 VERİLEN AVANSLAR (Fiyat artışları işletmeye yansıtılmadığı süre- ce)

280 GELECEK YILLARA AİT GİDERLER 293 GELECEK YILLAR İHTİYACI STOKLAR

294 ELDEN ÇIKARILACAK STOKLAR VE MADDİ DURAN VARLIKLAR

298 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI 299 BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR

1.3.1.2. Enflasyonun Kaynak Yapısı Üzerindeki Etkileri

Bilançonun kaynaklar kısmında yer alan kalemler de enflasyondan aynı düzeyde etkilenmemektedirler. Burada da ikili bir ayrıma gidile- rek kaynaklar “parasal olmayan kaynaklar” ve “parasal kaynaklar” başlıkları altında ayrı ayrı ele alınacaklarıdır.

1.3.1.2.1. Parasal Kaynak Kalemleri Tablo 2: Parasal Varlık Kalemleri

Parasal kaynak kalemleri işletmenin belirli bir tarihte ve önceden belirlenmiş bir tutarla ödeyeceği borçları ifade etmektedir. Bunlara örnek olarak kısa ve uzun vadeli banka borçları, borç senetleri ve satı- cılara olan borçlar tedavülde bulunan tahviller ve gider tahakkukları verilebilir.

Enflasyon söz konusu olduğunda; fiyatlar genel seviyesi yükselir- ken, borçlar da muhasebeye giriş değeri üzerinden ileri ki bir tarihte

10 HAZIR DEĞERLER (TL Hesapları)

111 ÖZEL KESİM, TAHVİL, SENET VE BONOLARI 112 KAMU KESİMİ, TAHVİL, SENET VE BONOLARI 118 DİĞER MENKUL KIYMETLER

119 MENKUL KIYMETLER DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI 12 TİCARİ ALACAKLAR

13 DİĞER ALACAKLAR

159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLARI (Fiyat artışları işletmeye yansıdığı sürece)

181 GELİR TAHAKKUKLARI

19 DİĞER DÖNEN VARLIKLAR (Parasal olmayanlar hariç) 195 İŞ AVANSLARI (Fiyat artışları işletmeye yansıdığı sürece)

197 SAYIM VE TESELLÜM NOKSANLARI (Parasal olmayanlar hariç) 22 TİCARİ ALACAKLAR

23 DİĞER ALACAKLAR

240 BAĞLI MENKUL KIYMETLER

İÇERİSİNDE YER ALAN TAHVİLLER VE BONOLAR 241 BAĞLI MENKUL KIYMETLER DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ

KARŞILIĞI (-) (Tahvil ve bonolara ait olanlar) 259-269-279 VERİLEN AVANSLAR HESAPLARI

(Fiyat artışları işletmeye yansıdığı sürece) 281 GELİR TAHAKKUKLARI

291 GELECEK YILLARDA İNDİRİLECEK KATMA DEĞER VERGİSİ 292 DİĞER KATMA DEĞER VERGİSİ

295 PEŞİN ÖDENEN VERGİLER VE FONLAR 297 DİĞER ÇEŞİTLİ DURAN VARLIKLAR

ödeneceğinden işletmelerin reel borç yükü ödeme tarihine kadar azal- makta bu da işletmenin öz sermayesinde artış yaratmaktadır. Çünkü işletme satınalma gücü yüksek iken aldığı bir değeri, ileri bir tarihte aynı nominal değerle ancak enflasyondan dolayı satınalma gücü dü- şükken ödemektedir.

Örneğin, işletmenin bugün bir finans kurumuna 500.000.000 TL borçlandığını, dört ay sonra borcunu ödediğini varsaydığımızda aylık ortalama % 7,5 enflasyon yaşandığı düşünülür ise, borçlanan işletme- nin aldığı krediyi aynı değerde ödeyebilmesi için;

4 aylık enflasyon = 4 x % 7,5 = % 30

4 ay sonraki reel borç = 500.000.000 TL x (130 / 100) = 650.000.000 TL olarak ödemesi gerekmektedir.

İşletme bilançoları incelendiğinde parasal olmayan varlık kullanım- ları, parasal varlıklara göre daha fazla olan işletmeler enflasyonunu etkileri nedeni ile bu durumdan kâr etmektedirler. Ancak bunun tersi olduğunda; işletmeler zararlı çıkmaktadır. Sonuç olarak enflasyon or- tamında tüm işletmeler her pozisyonda net borçlu olmak isterler.

Ülkemizde yaşanan alacakların tahsilatındaki güçlük, tahsilatta ya- şanan gayriyasal yollar iş ahlâkının yanında yukarıda açıklanan net borçlu olma isteğine dayanmaktadır.

Buradan hareketle parasal varlıklarda olduğu gibi, işletmenin kârları hesaplanırken borçlardan dolayı ortaya çıkan enflasyon kazan- cının dikkate alınması gerekmektedir. Parasal kaynaklar toplu halde Tablo 3’te görülmektedir.

Tablo 3: Parasal Kaynak Kalemleri

1.3.1.2.2. Parasal Olmayan Kaynak Kalemleri

Parasal olmayan kaynak kalemleri peşin alınmış gelirler (gelecek aylara, yıllara ait gelirler), yabancı para birimi ile ödenecek borçlar, alınan avanslar ve özkaynaklar grubu olarak sıralanabilir.

Burada özellikle özkaynaklar grubundaki hesaplar üzerinde durmak gerekmektedir. Özkaynaklar grubundaki hesapların enflasyondan etki- lenme şekilleri bunların işletmede nasıl kullanıldıklarına bağlıdır. Eğer işletme daha çok parasal aktif kalemlere yoğunlaşmışsa, enflasyon or- tamında özkaynaklarında giderek azalma olacak, parasal olmayan ak- tif kalemlere yoğunlaşılmışsa bu varlıklar da enflasyonla birlikte değer kazanacaklarından özkaynaklarında fazla değişme olmayacaktır.

Enflasyon muhasebesi uygulanarak işletmenin gerçek kârının sap- tanmasıyla özkaynaklar grubunun da ne şekilde değiştiği ortaya daha net çıkmaktadır.

Peşin tahsil edilmiş gelirler de enflasyon ortamında bu kaynağın nasıl kullanıldığına bağlı olarak etkileneceğinden parasal olmayan kaynaklar arasında incelenmektedir.

Diğer yandan alınan avanslar da avansın koşullarına bağlı olarak farklı şekillerde değerlendirilmektedir. Eğer belirli bir zaman sonunda mal teslimi yapmak üzere avans alınmış ve fiyat değişmelerinin müş-

30 MALİ BORÇLAR