Elektronik Ticaretin Tanımı ve Tarihçesi

E-ticaret olarak da adlandırılan elektronik ticaret, elektronik iletişim kanalıyla ürün ve hizmetlerin işlenmesine karşılık gelir. İnsanların çoğunluğu e-ticaret kavramına son 10 sene de alışmış olsa da, bu kavram esasında 30 sene öncesine dayanır. İki ana e-ticaret çeşidi vardır: Bunlar; firmadan firmaya (B2B) ve firmadan tüketiciye (B2C) e-ticarettir. B2B'de firmalar, tedarikçileri, dağıtıcıları ve diğer hissedarlarıyla elektronik ağlar vasıtasıyla iş yaparlar. B2C'de firmalar tüketicilere mal ve hizmetler satışı yapmaktadır. B2C halkın genelince daha iyi bilinmesine karşın, B2B kazanç yönünden e-ticarete egemen olan türdür.

E-ticaret, internet iktisadı ve dijital iktisat kavramları ile yakından alakalıdır. Bütün bu ifadeler, iktisadi çalışmalar için yeni bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ile ilgilidir. İnternet, iletişimi ve internet ile alakalı mal veya hizmetlerden kazanç sağlayan iktisadi faaliyetleri artırmıştır (Sarıkaya vd., 2010: 32).

Elektronik veri alışverişinin (EVA) ilerletilmesi, çalışma evraklarının bir bilgisayardan ötekine standart bir biçimde iletilmesiyle e-ticaret olanaklı duruma gelmiştir. EVA, 1965 senesinde, birtakım işletmeler ve perakende sektörlerinde “kağıtsız” ofisler meydana getirmeye çalışırken oluşmuştur. 1975 senesinde, EVA sanayi temsilcileri Akredite Standartlar Komitesi tarafından yasal duruma getirilmiştir ve farklı işletmeler 1970'li ve 1980'li yıllarda EVA’yı kullanmaya başlamıştır (Ock vd., 2008: 150).

İlk e-ticaret nesli olan EVA, firmaların bilgi aktarımı yapmalarına, sipariş vermelerine ve bilgisayarlardan elektronik fon aktarımı yapmalarına olanak tanımıştır. 1990'lü yılların sonunda, Avrupa ve ABD’deki firmaların %1’inden azı EVA'yı benimsemiştir. Bir EVA ağıyla iletişim kurmanın büyük maliyeti ve

bazı teknik problemler sebebiyle EVA’nın yayılması kısıtlı biçimde olmuştur (Graham, 2001: 144).

İkinci nesil e-ticaret, araştırma aracı sıfatıyla başlayan, fakat çoğunlukla ticari bir araca evrilen internet vasıtasıyla ürün ve hizmetlerin işlenmesiyle betimlenir. İnternetin ortaya çıkışı, İleri Araştırma Projeleri Ajansı Bilgisayar Ağı'nın meydana getirdiği 1960'lı senelere uzanmaktadır. İnternetin habercisi olan

ARPANET, ileri teknoloji sahalarında araştırma yapmak amacıyla

oluşturulmuştur. İnternet kavramı, ARPANET'teki temel bilgisayar sayısı 213'e ulaşana dek 1982 yılına kadar kullanılmamıştır (Kakabadse vd., 2000: 134). Sonrasında, 1983 senesinde, İnternet Protokolü (IP), net'te bilgi ulaştırmanın kabul edilen ve bütün bilgisayarların eşit veri aktarımı yapmalarını temin eden tek yol durumuna gelmiştir. 1986 senesinde, bir devlet kuruluşu olan Ulusal Bilim Vakfı (NSF), ABD'deki büyük süper bilgisayar noktaları arasında yüksek hızlı iletişim bağlantıları elde etmek için NSFNET'i başlatmıştır (Sarıkaya vd., 2010: 33).

1980'li yılların sonunda, internet ticari olmayan yapısını korumayı sürdürdü ve bütün ağları NSFNET’e dayanan direkt ya da dolaylı şekilde serbest kullanımını temel almaktaydı. Birincil kullanıcılar hala devlet ya da üniversiteler adına çalışan bilim insanları ve mühendislerdi. Bu yüzden internetten faydalanabilen tek kişi akademisyenler veya araştırmacılardı. Zira o dönemler internet kullanımı için gelişmiş bir bilgisayar bilimi tutumu ve yüksek seviyede bilgisayar yetenekleri öngörülmekteydi (Eccleson, 1999: 69).

Grafiksel bir kullanıcı ara yüzünün (GUI) oluşturulması ve World Wide Web'in (WWW) gezinilebilirliğinin yapısı farklılaşmıştır (Graham, 2001: 145). 1990'lı yılların ilk dönemlerinde, URL'ler için teorik nitelikleri olan köprü metni şekillendirme dilinin (HTML) meydana getirilmesi, Web'in günümüzdeki şekline evrilmesine yol açmıştır. Bu sebeple internet, bilgisayar bilimi ve yöntemlerini karmaşık bir biçimde anlamayan normal kişiler için kullanışlı olduğundan “teknik kullanım sahasından” çekilmiştir (Eccleson, 1999: 70). Böylece, çoğalan İnternet kullanıcılarının sayısı ile internet, çalışma hayatı için çekici duruma gelmiştir. Fakat en mühim dönüm noktası, NSFNET'in ağ kullanımıyla alakalı ticari sınırlamaları ortadan kaldırma kararı aldığı ve bu şekilde e-ticaret için imkanlar

yarattığı 1991 yılında gerçekleşmiştir. IBM, MCI Communications Corp. ve Merit Network, Inc. tarafından oluşturulan Gelişmiş Ağ ve Hizmetler (ANS), çevrimiçi ticari alışverişte devlet sınırlaması bulunmadan ticari kullanıcılara internet bağlantısı temin etmiştir. Aynı zamanda, bu ticari tatbiklerden sağlanan paranın bir bölümü ağ altyapısını iyileştirmek adına kullanılmıştır. 1993 yılında, ilk internet tarayıcılarından olan Mosaic çıkarılmış ve Mosaic'in grafiksel arayüzü ve hızının artmasıyla internet daha kullanıcı dostu ve grafiksel açıdan cazip duruma gelmiştir. Bir sene ardından, Netscape e-ticaretin zirveye ulaştığı dönemde kullandığı Navigator tarayıcısını piyasaya sürmüştür (Ock vd., 2008: 150).

1995 yılında, ANS “İnternet temeli altyapısının federal finansmandan internetin bütünüyle özel ticarileştirme faaliyetine geçişi” olarak belirtilen Amerika Çevrimiçine satılmıştır (Kakabadse vd., 2000: 134). Bu özelleştirilme vasıtasıyla, özel işletmeler internette öncü bir görev almıştır. İnternetten ticari açıdan yararlanma, 1990’lı yılların ortalarına denk gelmiştir. E-ticaret kavramı, 1995 yılında internetin ticari kullanımlarının süratli bir biçimde ilerlediğini sergileyen popüler bir duruma gelmiştir.

1995 yılında, dünya genelinde en büyük çevrimiçi kitap satıcısı olan Amazon.com hizmet vermeye başlamıştır. Yalnızca bir sene sonra, başlık, yazar, konu ya da anahtar sözcükle tarama yapılabilen ve gerek yayıncılar gerekse müşterilerce seçilen 1,1 milyon kitaptan oluşan bir veritabanı olan milyonlarca dolarlık bir firma durumuna gelmiştir (Goel ve Hsiesh, 2002: 221-225).

Amazon’un ilk tanıtılmasından 2 ay sonra, dünya genelinde ilk çevrimiçi açık artırma sitesi olan eBay yayınlanmıştır. 1996 yılında, Dell kişisel bilgisayarları direkt internet kullanıcılarına satmaya başlamış ve 1997 yılında en büyük kullanım alanı olan (.edu) yerini ticari alana (.com) bırakmıştır. İnternet, iktisat tarihindeki en süratli gelişen teknoloji durumuna gelmiştir. Yatırımcılar, firmalar ve tüketiciler aynı zamanda e-ticaretin etkisi altında kalmıştır. 2000 ve 2001 yıllarındaki dot-com çöküşü, e-ticaret ve internet firmaları yönünden temeli olmayan beklentilere yol açmıştır. İnternet firmaları için hisse senetleri çok fazla değerlenmiştir. Silikon Vadisi, Wall Street, gazeteciler ve devlet memurlarının aşırı öngörüleri, asılsız olan dot-com’un enflasyonuna destek olmuştur (The Economist, 2004: 32).

E-ticaret, dot-com gerçeğinin ortaya çıkmasından sonra gelişmeyi sürdürmüştür. 2000 ve 2001 buhranından sıyrılan belirli internet işletmeleri oldukça başarılı olmuştur. Mesela, Amazon.com, perakende alanının geçmişindeki en yüksek müşteri memnuniyeti skorlarını elde etmiştir. E-Bay, bir dönem çevrimiçi işlemler adına elverişli olmayan mallar olarak düşünülen ikinci el araçlarda mühim satışlara ulaşmıştır. Dünya genelinde en büyük mağaza tedarikçisi olan Wal-Mart, bütün faaliyetlerini tedarikçilerle bir B2B ağı vasıtasıyla gerçekleştirmiştir (The Economist, 2004: 33).

Elektronik ticaretin ilerlemesinde rol oynayan çeşitli etmenler vardır. Bu etmenler direkt veya dolaylı şekilde elektornik ticareti şekillendirmektedir.