Eğitim ve Dil Politikalarının Yansıması Olarak Ders Kitapları

Gün geçtikçe hızla değiĢen ve geliĢen dünyada nitelikli ve çağdaĢ bir eğitimin verilmesinde ders kitapları önemli bir yere sahiptir. Çünkü ders kitapları çocuğa eğitim ve öğretimde yön veren, çocukta farkındalık yaratan en önemli materyallerdendir (Ça- kır, 2013: 1172). Eğitim programlarında belirlenen amaçlar doğrultusunda, öğretim programlarındaki derslerin içeriği ile ilgili bilgileri öğrencilere sunan en önemli temel kaynak ders kitaplarıdır.

Ders kitapları, bir derste, bilgilerin öğrenciye aktarımı sürecinde öğrencinin yaĢ ve bilgi seviyesine uygun, öğretim programları esas alınarak hazırlanmıĢ basılı eğitim araçlarıdır (Bayrakcı, 2005). Eğitim sürecinin her aĢamasında öğretim programlarının amaç ve kazanımlarını öğrencilere edindirmeyi sağlayan temel kaynaklar arasında ders kitaplarının önemli iĢlevleri vardır. Öğretim etkinliklerini gerçekleĢtirmeye yönelik çe- Ģitli araçlar geliĢtirilmesine rağmen, ders kitapları öğretme-öğrenme ortamlarının önem- li bir ögesi ve tamamlayıcısıdır (Karatay ve PektaĢ, 2012: 184-185). Ders kitapları, öğ- retim programının amaçlarının gerçekleĢmesinde öğrencilerin ve öğretmenlerin temel baĢvuru kaynağı ve kılavuzu olma niteliği taĢımaktadır. Bu nedenle öğretimin niteliğini doğrudan etkileyen etmenlerin baĢında yer almaktadır (ĠĢeri, 2007: 62).

Bir ders kitabının iskeletini eğitim programı oluĢturduğu için geliĢtirilen prog- ramlarda, bireyin ve toplumun gereksinimlerinin göz önünde bulundurulması, eğitimin merkezinde bireyin olması, konuların diğer derslerle bağlantılarının kurulması, kuram ve uygulamanın birbirini tamamlaması gibi konulara dikkat edilmesi, sonuçta ortaya çıkacak olan kitabın da daha iĢlevsel olmasına katkıda bulunacaktır (Demirel ve Kıroğ- lu, 2006: 8).

1950-1960 Dönemi -

1960-1980 Dönemi 1962 Ortaokul Türkçe Programı

1980-2002 Dönemi

1981 Ġlköğretim Okulları Türkçe Eğitim Programı 2002-2012 Dönemi

Ders kitaplarının bilgi aktarma dıĢında, bir toplumun siyasal ve toplumsal norm- larını da belleklere kazımaya çalıĢan, toplumun kurallarını ve ayrıca baĢka insanlarla birlikte yaĢamanın normlarını da belirleyen yönleri vardır. Ders kitapları bireysel ve toplumsal yaĢamı çevreleyen tüm bilgi, beceri ve değerlerin tek tek bireylere taĢınabil- mesinin en kolay ve en ekonomik yolunu oluĢturmaktadır. Ders kitaplarının öğretim süreçlerindeki rolünü belirleyen ve arttıran en temel özelliği öğretim programlarının taĢıyıcısı olmalarıdır. Ders kitapları, eğitim programlarında belirlenen kazanımlara ula- Ģılabilmesi için taĢıyıcı bir rol üstlenmiĢtir (Yalınkılıç, 2011: 5-9).

Ders kitapları, öğrenen kiĢinin elinde tuttuğu ve ilk bilgilere giriĢ yaptığı bir araç olmanın yanı sıra toplumların, ulusların kültürel ve tarihsel geliĢim ve değiĢim süreçle- rine ayna tutması açısından da çok ilginç bir özellik sunmaktadır. Zira ders kitapları, çağın toplumsal, siyasal ve kültürel yaĢam biçimlerinden ayrı tutulamaz. Ders kitabı, çocuğun yaĢadığı toplumla bütünleĢmesini sağlayan, o toplumun inançlarını, kültürünü, yaĢam biçimini, felsefesini, etkileĢim biçimlerini, gelenek ve göreneklerini açıklayan ve öğreten ilk kaynaktır. Bu yönüyle orada hem toplumun bu özelliklerini ve değer yargıla- rını görmek hem de tarihsel süreç içerisindeki geliĢimini okumak olasıdır (BaĢtürk, 2006: 14).

Ders kitapları, toplumda resmen kabul görmüĢ bilgilerin geleceğin kuĢakları olan çocuklara aktarılmasını sağlayan bir kaynak niteliğini taĢımaktadır. Ders kitapları yeni nesillere bilgi aktarma iĢlevinin yanı sıra, devrin siyasal ve toplumsal değerlerini çocukların ve gençlerin dimağlarına yerleĢtirmeyi de hedeflemektedir (Tutsak ve Batur, 2011: 356). Ders kitapları, yazıldıkları ve kullanıldıkları dönemin özelliklerini, siyasal ve sosyolojik dalgalanmaları yansıtır. Ders kitapları her zaman dönemlerini, o dönemle- re ait eğitim seçeneklerini yansıtmıĢ ve o dönemlerin değerlerini aktarmıĢlardır (BaĢ- türk, 2006: 30-31).

Ders kitapları öğrencinin yaĢ ve bilgi seviyesine uygun biliĢsel ve duyuĢsal bece- rilerle donatılmıĢ zengin metinlerden oluĢan, öğretim programlarının esas aldığı ilkeler doğrultusunda hazırlanan, ihtiva ettiği bilgileri öğrenciye aktaran basılı eğitim ve öğre- tim materyalleridir. Ders kitabı, özellikle Türkçe derslerinde öğrencilere temel dil bece- rilerini kazandırmak için önemli bir iĢleve sahiptir. Bu iĢlev, kitaplarda yer alan metin- lerden kaynaklanmaktadır. Çünkü Türkçe derslerinde bütün dil becerileri bu metinler-

den hareketle hazırlanan etkinlikler yoluyla kazandırılmaya çalıĢılmaktadır (Çeçen ve Çiftçi, 2007: 39).

Türkçe ders kitapları, öğretmenlere yardımcı en önemli araç-gereçlerin baĢında gelir. Öğrencinin yaĢ ve bilgi düzeyine uygun biliĢsel ve duyuĢsal becerilerle donatıl- mıĢ, nitelikli metinlerden oluĢan ve Türkçe öğretim programındaki kazanımlar doğrul- tusunda hazırlanan kitaplar sayesinde öğrenciler, dil bilinci ve yeterliliğinin yanı sıra anlama ve anlatma kapasitelerini geliĢtirirler. Türkçe derslerinde en yaygın kullanılan materyallerin ders kitapları olduğu düĢünüldüğünde bu kitaplarda yer alan metinlerin niteliği daha da önem kazanmaktadır (Güven vd., 2014: 208).

Ders kitaplarının diğer eğitim araç-gereçlerine göre daha ekonomik olmaları, öğ- renmeyi bireyselleĢtirmeleri, öğretimi yapısallaĢtırmaları, diğer pek çok öğretim aracıy- la birlikte ve aynı anda kullanılabilmeleri, pek çok bilgiyi belli bir düzen içerisinde sunmaları vb. avantajları da eğitim öğretim etkinliklerinde yoğun olarak tercih edilme- sini sağlamaktadır (ġahin, 2008: 134). Özbay (2003: 7), yaptığı araĢtırmada Türkçe öğ- retmenlerinin, ders kitabından %94,44 oranında yararlandıklarını tespit etmiĢtir.

Ülkelerin eğitim-öğretim programlarına uygun olması gereken ve Türkçe öğre- timinde en yaygın kullanılan ders kitapları, öğretimin düzenli bir biçimde sürdürülmesi- ne yardımcı olur. Eğitim programındaki amaçlar, içerik, etkinlikler ve değerlendirme özelliklerine uygun bilgiler, ders kitabında yer alır. Nitelikli ders kitaplarının kullanıĢlı olması, toplumsal değerlere ve kültürel unsurlara yer vermesi, kültürün devamını sağla- yabilecek içeriğe sahip olması gerekmektedir (BaĢ, 2003: 257).

Türkçe ders kitabında yer alan metinler aracılığıyla öğrencilere toplumun temel değerleri tanıtılır. Bu açıdan eğitim-öğretim sürecinin vazgeçilmez bir parçası olan ders kitaplarının değerlerin sezdirilmesi ve iletilmesindeki önemini göz ardı etmek mümkün değildir. Öğrenciler, ders kitaplarında yer alan ve ana dilinin her türlü imkânından ve söz varlığı zenginliğinden yararlanılarak oluĢturulan edebî eserler yoluyla millî ve ev- rensel değerleri kazanmaktadırlar. Hedeflenen değerlerin öğrencilere kazandırılmasında öncü model olan öğretmenler, ders kitaplarındaki metinlerden büyük ölçüde faydalan- maktadırlar. Çocuklar ders kitaplarındaki metinler aracılığıyla toplumdaki çeĢitli sosyal rollerle karĢılaĢmakta, bu metinlerde yer alan millî ve evrensel değerlerin sezdirilmesi ve iletilmesi ile iyi ve kötüyü, doğru düĢünebilmeyi ve doğru davranmanın nasıl olması gerektiğini görmektedirler (Çelikpazu ve AktaĢ, 2011: 417).

Ders kitaplarında yer alan metinler aracılığıyla dilin inceliklerinin aktarılması ve ana dili sevgisinin kazandırılması, ders kitaplarının eğitimdeki önemini arttırmaktadır (Tutsak ve Batur, 2011: 356). Türkiye‘de yeniden düzenlenen programlara bağlı olarak hazırlanacak ders kitaplarının iĢlevi artık bilgiyi doğrudan aktarmak değil, öğrencilerin aktif öğrenmeyi gerçekleĢtirmelerine yardımcı olmaktır (Yangın, 2006: 57).

Cumhuriyet Dönemi‘nde ders kitaplarının hazırlanması ve okullara dağıtımı devletin esas görevleri arasında görülmüĢtür. Bunun için 2259 sayılı Kanun çıkarılmıĢ, bu Kanun‘a göre ders kitapları her türlü özel çıkarların üstünde tutulmuĢtur. Böylece 1949 yılına kadar devam edecek olan ―tek kitap‖ dönemi baĢlamıĢtır. Tek kitap döne- minde ilk ve ortaokullar ile liselerin tüm sınıfları için yeniden yapılandırılan programla- ra uygun olarak ders kitapları uzman komisyonlara ve öğretmenlere yazdırılmıĢ ve yaz- dırılan bu kitaplar da derslerde okutulmak üzere tüm okullara gönderilmiĢtir. Tek kitap uygulamasının birçok yararı olduğu gibi öğrenciyi ezbere yöneltmesi, araĢtırmacı anla- yıĢtan uzak tutması, ufkunu daraltması, yarıĢmacı ortam olmadığı için daha iyi ve peda- gojik kitapların yazılmasını engellediği gerekçeleriyle 1949 yılında çıkarılan 5429 sayılı Yasa‘yla tek kitap uygulamasına son verilmiĢ ve ―çok kitap‖ uygulamasına geçilmiĢtir. Çok kitap uygulaması, görülen sakıncalar üzerine 1973 yılında çıkarılan 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu ile sona ermiĢtir. Sona eren çok kitap uygulaması 1991 yılında yayımlanan Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları Yönetmeliği ile yeniden uy- gulamaya sokulmuĢtur. Millî Eğitim Bakanlığı, tek kitap döneminden sonra bazen ya- rıĢma veya sipariĢ bazen de satın alma veya yazdırma yöntemleri ile ders kitaplarını okullara sağlamıĢtır (BaĢtürk, 2006: 26-28).

Okullarda okutulacak ders kitaplarının belli kurallara göre hazırlanması ve MEB tarafından uygun bulunması Ģartı, eskiden beri uygulanan bir husustur. 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu‘nun 53. maddesi, eğitim kurumlarında okutulacak ders kitapları- nın hazırlanması, geliĢtirilmesi, değiĢtirilmesi, kitapların oluĢturulma süresi, fiyatının belirlenmesi, telif haklarının tespiti hususundaki yetkiyi eskiden olduğu gibi yine Millî Eğitim Bakanlığına vermiĢtir (Kılıç, 2006: 39).

Türkiye‘de Millî Eğitim Bakanlığı, eğitim politikaları ve uygulamalarında belir- leyici rol oynamaktadır. Konu alanlarını belirleme, derslere göre öğretim programlarını hazırlama ve geliĢtirme, öğretim programlarına göre ders araçlarını ve dolayısıyla ders kitaplarını hazırlama ve hizmete sunmada karar merciidir. Bakanlığın teĢkilat yapısı

içinde merkez teĢkilatında ayrı ve bağımsız bir yapısı olan Talim ve Terbiye Kurulu, eğitimin genel politika ve düzenlemelerinin yapılanmasında planlama, danıĢma ve uy- gulama görevlerini üstlenmektedir. Ders kitaplarının hazırlanması ve hizmete sunulma- sında da Talim ve Terbiye Kurulu inceleme ve değerlendirme görevini yapmaktadır. Ders kitaplarının hazırlanması ve hizmete sunulması aĢamasında temel sorumluluk Ta- lim ve Terbiye Kurulu BaĢkanlığınındır. Türkiye‘de ders kitapları, MEB Talim ve Ter- biye Kurulunun izniyle ticari yayımcılar ya da MEB tarafından yayımlanmaktadır. Ders kitapları, 1739 sayılı Millî Eğitim Kanunu‘nun 55. maddesine göre MEB Talim ve Ter- biye Kurulu Kitapları Ġnceleme Komisyonu tarafından denetlenir. Okutulması uygun bulunan ders kitapları, adları, yazar ve yayınevi adları Tebliğler Dergisi‘nde yayımlanır (Kılıç ve Seven, 2011: 51-59). Tebliğler Dergisi‘ne göre Cumhuriyet‘ten günümüze Ġlköğretim II. kademe için hazırlanan ve okutulması uygun görülen MEB Türkçe ders kitaplarının listesi Tablo 6‘da gösterilmiĢtir.

Tablo 6. Cumhuriyet‘ten Günümüze Ġlköğretim II. Kademe için Hazırlanan ve Okutul- ması Uygun Görülen MEB Türkçe Ders Kitapları

Öğretim Yılı Kitabın Adı Yazar

1939-1940

Orta Okuma Kitabı I Maarif Vekilliği Orta Okuma Kitabı II Maarif Vekilliği Orta Okuma Kitabı III Maarif Vekilliği 1940-1945

Orta Okuma Kitabı I Komisyon Orta Okuma Kitabı II Komisyon Orta Okuma Kitabı III Komisyon 1945-1946

Türkçe I BeĢir GöğüĢ-Kemal Demiray Orta Okuma Kitabı II Komisyon

Orta Okuma Kitabı III Komisyon 1946-1982

Türkçe I BeĢir GöğüĢ-Kemal Demiray Türkçe II BeĢir GöğüĢ-Kemal Demiray Türkçe III BeĢir GöğüĢ-Kemal Demiray 1982-1983 Okutulacak Türkçe ders kitabının ileride duyurulacağı açıklaması yapılmıĢtır. 1983-1984

Türkçe 6 Kemal Demiray Türkçe 7 Kemal Demiray Türkçe 8 Kemal Demiray 1984-1992

Ortaokul Türkçe 1 Kemal Demiray Ortaokul Türkçe 2 Kemal Demiray Ortaokul Türkçe 3 Kemal Demiray

1992-1993 Okutulacak Türkçe ders kitabının ileride duyurulacağı açıklaması yapılmıĢtır. 1993-1994

Türkçe 1 Komisyon Türkçe 2 Komisyon Türkçe 3 Komisyon

1994-1998

Türkçe Ġlköğretim 6 Komisyon Türkçe Ġlköğretim 7 Komisyon Türkçe Ġlköğretim 8 Komisyon 1998-1999

Ġlköğretim Türkçe 6 Komisyon Ġlköğretim Türkçe 7 Komisyon Ġlköğretim Türkçe 8 Komisyon 1999-2006

Ġlköğretim Türkçe 6 M. Ünal-M. Y. Öner-N. Bayrak Ġlköğretim Türkçe 7 S. Doğruel-S. Kurter-M. Gündoğdu Ġlköğretim Türkçe 8 A. Saraçoğlu-C. Çimen-Y. Güzel 2006-2007

Ġlköğretim Türkçe 6 Ders Kitabı A. Erol-A. Altan vd. Ġlköğretim Türkçe 7 S. Doğruel-S. Kurter-M. Gündoğdu Ġlköğretim Türkçe 8 A. Saraçoğlu-C. Çimen-Y. Güzel 2007-2008

Ġlköğretim Türkçe 6 Ders Kitabı A. Erol-A. Altan- vd. Ġlköğretim Türkçe 7 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd.

Ġlköğretim Türkçe 8 A. Saraçoğlu-C. Çimen-Y. Güzel 2008-2011

Ġlköğretim Türkçe 6 Ders Kitabı A. Erol-A. Altan- vd. Ġlköğretim Türkçe 7 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd. Ġlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd. 2011-2012

Ġlköğretim Türkçe 6 Ders Kitabı Komisyon Ġlköğretim Türkçe 7 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd. Ġlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd. 2012-2013

Ġlköğretim Türkçe 6 Ders Kitabı Komisyon Ġlköğretim Türkçe 7 Ders Kitabı Komisyon Ġlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı S. Arhan-S. BaĢar- vd.