Fotoğraf100: “M” Duvarının Sol Kenarına Yerleştirilen Çift Şerit Bordür Deseninden Detay
156
Renk ve Teknik: Bordürün zemini kobalt mavisi ile doldurulmuş, motiflerin geneli beyaz bırakılarak bazı bölümleri renklendirilmiştir. Tepelikleri hurdeleyen motifler beyaz, içlerindeki bazı bölümler kırmızıdır. Formun zemini turkuaz ile doldurulmuştur. Zeminin kenarlarına kobalt mavisi ile tahrir şeklinde tonlamalar yapılmıştır. Hatâyî grubu motiflerin geneli beyaz bırakılmış, bazı bölümleri renklendirilmiştir. Beyaz bırakılan yaprakların sırtları kırmızı, pençlerin can noktaları yeşildir. Hatâyî motifinin yapraklarının renklendirilmesinde kırmızı, yeşil, kobalt mavisi ve meşimesinde turkuaz kullanılmıştır. Beyaz bırakılan bazı yaprakların ve meşimenin dış hattına kobalt mavisi ile tahrir şeklinde tonlamalar yapılmıştır. Beyaz goncagüllerin içlerindeki bezemeler kırmızı, çanakları yeşildir. Yeşil rengin kullanıldığı bölümlerde havalı boyama tekniği uygulanmıştır. Desenin tahrirleri siyah renklidir.
Duvarın alt kenarında hatâyî ve rûmî grubu motiflerle oluşturulmuş ½ simetrik boyuna gelişen ulama desen karoları bulunmaktadır. Deseni oluşturan karolar kırık ve kesik bir şekilde alana monte edilmiştir. Karoların aralarındaki kırıklardan oluşan boşluklar alçı ile tamamlanmıştır. Desende pafta olarak şemse kullanılmıştır. Dilimli cetvellerle meydana getirilen şemse şeklindeki paftalar aralıklı tekrarlar halinde üst üste ve yan yana yerleştirilmiştir. Şemsenin içinde rûmî grubu motiflerle oluşturulan ½ simetrik desen bulunmaktadır. Ortabağlardan çıkan saplara ayırma rûmîler oturtulmuş ve tepeliklerle sonlandırılmıştır. Şemseler arasında kalan zemin hatâyî grubu motiflerle doldurulmuştur. Motifler şemsenin alt ve üstünden çıkan dallar üzerine oturulmuştur. Alttaki dallar üzerine goncagül, üstekilere ise işlemeli yaprak motifleri yerleştirilmiştir. Motifler birbirleriyle kaynaştırılarak devam ettirilmiştir.
157
Fotoğraf 101: “M” Duvarının Alt Kenarına Yerleştirilen Boyuna Gelişen Ulama Desen
Renk ve Teknik: Şemsenin zemini kobalt mavisiyle doldurulmuş rûmî grubu motifler beyaz bırakılmıştır. Cetvelleri turkuaz yeşil ile boyanmıştır. Pafta dışında kalan alan beyaz bırakılmış, motifler renklendirilmiştir. Goncagül motifleri açık kobalt mavisidir, çanakları turkuaz yeşildir, meşimeleri beyaz bırakılmıştır. İşlemeli yapraklar yeşil turkuaz ile boyanmış, içindeki motifler ve yapraklar beyaz bırakılmıştır. Diğer yaprak motifleri kobalt mavisi, bazılarında bulunan damarlar turkuaz yeşildir. Desendeki karolarda sır akması bulunmaktadır. Karoların sağında farklı desene ait karolar bulunmaktadır. Renk ve helezon sistemi açısından desenler benzerlik göstermektedir.
Duvarın alt kenarındaki ulama desenin üzerine bulut ve hatâyî grubu motiflerden oluşan enine simetrik bordür yerleştirilmiştir. Desen, duvarı alt ve üst bölüm olarak birbirinden ayırmaktadır. Çinilerin bir bölümü alana kesilerek ve yanlış monte edilmiştir. Desen “L” duvarının üst bölümünde de kullanılmıştır.
158
Fotoğraf 102: “M” Duvarını Alt ve Üst Bölüm Olarak Ayıran Bordür Deseni Duvarın üst bölümünde sola “L” Duvarının üst bölümünde de kullanılan kısmen simetrik ulama desen karoları uygulanmıştır. Desenin sol ve alt kenarındaki karolar kesilerek alana yerleştirilmiştir. Sağda yarı stilize çiçek motifleriyle hazırlanmış boyuna ulama yapan simetrisiz desen bulunmaktadır. Desen, motiflerin oturtulduğu dalların birbirleriyle kaynaşarak yukarıya doğru devam etmesiyle meydana gelmiştir. Farklı motifler desen içinde aynı dal üzerine yerleştirilmiştir. Desende gül, lale, karanfil, zambak, sümbül ve narçiçeği motifleri kullanılmıştır. Kuşbakışı tasarlanan güllerin tohum kesesi yani çanak bölümleri bulunmamaktadır bu nedenle penç motifi ile karıştırılmaktadır. Haşhaş çiçeği ise hatâyî motifine benzemektedir. Karoların kesilerek alana yerleştirildiği için desen şeması net olarak görülmemektedir.
159
Fotoğraf 103: “M” Duvarının Üst Bölümünden Genel Görünüm Renk ve Teknik: Desenin zemini beyaz bırakılmış motifler renklendirilmiştir. Motiflerin renklendirilmesinde kırmızı, turkuaz yeşil, açık ve koyu kobalt mavisi kullanılmıştır. Bazı karolarda yeşil rengin turkuaza benzediği görülmektedir. Karanfil, zambak ve gül goncası motifleri kırmızı, çanak bölümleri yeşil ve kobalt mavisi ile boyanmıştır. Lale, gül ve haşhaş çiçeği kobalt mavisidir, bazı bölümleri kırmızı ve yeşil ile renklendirilmiştir. Sümbül motifi kobalt mavisi ile boyanmıştır. Motiflerin yaprakları turkuaz yeşildir. Gül yapraklarının damarları kırmızı renklidir. Lalelerin üzerine turkuaz kırmızı ile yapraklarına ise yağmur damlasını tasvir eden kırmızı benekler yapılmıştır. Motiflerin dalları kobalt mavisidir. Motiflerin renklendirilmesinde sümbüller ve gül goncaları hariç tamamında çift tahrir tekniği kullanılmıştır. Desenin tahrirleri siyah renklidir.
Ulama desenlerin arasına bordür deseni yerleştirilmiştir. Bordür, üç farklı desenin uygulandığı karolarla oluşturulmuştur. Çiniler alana yanlış yerleştirilmiştir fakat desen şemaları net olarak anlaşılmaktadır. Alttaki desen “S”lerden oluşan
160
birbirine geçmiş helezonların enine simetrik şekilde yan yana dizilmesiyle oluşturulmuştur. Helezonlar üzerine hatâyî grubu motifler ve yarı stilize çiçeklerden laleler yerleştirilmiştir. Ortadaki desen, “S” lerden oluşan helezonların enine simetrik şekilde yan yana dizilmesiyle meydana getirilmiş, üzerlerine hatâyî grubu motifler uygulanmıştır. Üstteki bordür, çift dal sistemi üzerine yerleştirilen hatâyî grubu motiflerle hazırlanmıştır.
Renk ve Teknik:
Bordürlerin zemini kobalt mavisi ile doldurulmuş, motiflerin geneli ve dalları beyaz bırakılmıştır. Beyaz bırakılan motiflerin bazı bölümleri kobalt mavisi, kırmızı, yeşil ve turkuaz renklerle bezenmiştir. Kırmızı rengin kullanıldığı bölümlerde havalı boyama tekniği kullanılmıştır. Benzer şekilde renklendirilen farklı bordür desenlerin uygulandığı karolar, üst üste yerleştirilerek alanda bir bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır.
Çizim 25: “M” Duvarında Üst Bölümde Ulama Desenlerin Arasına Yerleştirilen Bordürün Alt Kenarındaki Parçasının Çizimi (İstanbul Vakıflar Bölge
Müdürlüğü‟nden)
Duvarın çini süslemesi “L” duvarında da kullanılan tepeliklerle oluşturulmuş enine simetrik bordür deseni ile sonlandırılmıştır.
Değerlendirme: Duvarın alt bölümünde kullanılan çinilerin renk, sır ve astar desen özelliklerinden 17.yy. döneminde Kütahya‟da üretildiği düşünülmektedir. Renkler soluk, sır ise mat bir görüne sahiptir. Üst bölümünün sağındaki ulama desen karoları benzer özelliklerden dolayı aynı döneme tarihlendirilebilir. Duvarın solundaki ve üst bölümdeki ulama desenlerin arasına yerleştirilen bordürün altındaki
161
karolar 17.yy. çinilerinden olduğu düşünülmektedir. Duvarın tezyinatında kullanılan diğer çinilerin renkleri ve sırındaki parlaklık 16.yy‟da İznik‟te üretilmiş olduğunu düşündürmektedir.
Duvarın çini süslemesinde sıraltı tekniğiyle hazırlanan üç ulama ve altı bordür deseni kullanılmıştır. Kenarlarına yerleştirilen bordürlerle ulama desenler pano haline getirilmiştir. Desenler bulut, hatâyî, rûmî grubu ve yarı stilize edilmiş motiflerle oluşturulmuştur. Yarı stilize çiçeklerle oluşturulan simetrisiz ulama desen karoları duvara kesilerek desen şemalarına uyulmadan alana yerleştirilmiştir. Diğer ulama desenlerin karoları desen şemasına uygun şekildedir. Bordür karolarının geneli desen şemaları anlaşılacak doğru monte edilmiştir. Duvarda bordürler çeşit olarak fazladır ancak ulama desen karoları daha yoğundur. Hatâyî, rûmî grubu ve yarı stilize edilmiş motiflerin yoğun olarak kullanılmıştır. Bulutlar diğer motiflere göre çok az ve sadece bordür desenlerine uygulanmıştır. Rûmî grubu motifler bordürlerde kullanılmıştır. Motifler kobalt mavi, turkuaz, yeşil, kırmızı ve beyaz ile renklendirilmiştir. Kobalt mavi, turkuaz ve kırmızı fazla, yeşil az kullanılmıştır. Bordür zeminleri kobalt mavi doldurulmuştur. Ulama desen içindeki paftalar kobalt mavi ve kırmızıyla doldurulmuştur. Bordürlerin bazılarında zemin beyaz bırakılmıştır. Desenler tonlama, çift tahrir, noktalama, tarama ve havalı boyama tekniği ile bezenmiştir.
Restorasyondan önce de “M” Duvarı tamamen çinilerle kaplı durumdaydı. Farklı desenlerin uygulandığı çiniler duvara kesilerek düzensiz olarak monte edilmişti. Karolar düzensiz olarak yerleştirildiği için kullanılan desenlerin şemaları net olarak görülmemekteydi. Duvarın altına kenarında “L” duvarının üst bölümünde de uygulanan ulama desene ait karolar kullanılmıştı. Üst bölümüne ise hatâyî ve rûmî gurubu motiflerle oluşturulan desen uygulanmıştı. Desen şeması; karolar kesilerek ve yanlış yerleştirildiği için net olarak anlaşılmamaktaydı. Bu desene ait karolar restorasyon sonrası “N” Duvarına taşındı. Karoların sağına duvarın alt bölümdeki ulama desenin uygulandığı çini parçaları monte edilmişti. Duvarın üst bölümüne farklı desenlere ait karolar kesilerek bordür şeklinde yerleştirilmişti.
162
Fotoğraf 104: “M” Duvarının Restorasyon Öncesi Genel Görünümü “N” Duvarı
Nişancı Pir Ahmed Paşa Sandukası‟nın arkasında kalan duvar “N” harfiyle kodlanmıştır (Çizim:3). Duvarın sağında Mustafa Paşa Türbesine ve sebile açılan kapı bulunmaktadır. Sanduka ve kapının üstünden itibaren duvar çinilerle kaplanmıştır. Duvar kapının üzerine yerleştirilen bordür ile alt ve üst bölüm olarak ayrılmıştır. Alt bölüm sandukadan itibaren mezar taşının sağıyla kapı arasında kalan alandan oluşmaktadır.
163
Fotoğraf 105:“N” Duvarının Genel Görünümü
Duvarın alt bölümüne bordür, ulama ve pano desenlerine ait çiniler yerleştirilmiştir. Alanın alt kenarında çift şerit sisteminden oluşan bordür desenine ait çiniler bulunmaktadır. “L” duvarında da kullanılan desen hatâyî grubu motiflerle oluşturulmuştur. Bordürün üzerinde sağa rûmî ve hatâyî grubu motiflerden oluşturulan pano desenine ait bir parça yerleştirilmiştir. Sola duvarın üst bölümüne
164
de uygulanan hatâyî ve rûmî grubu motiflerle oluşturulmuş ulama desene ait çini parça monte edilmiştir.
Fotoğraf 106: “N” Duvarında Mezar Taşı ve Kapı Arasında Kalan Alandan Detay
Karoların üzerinde duvarı alt ve üst bölüm olarak ayıran bordür deseni bulunmaktadır. Desen duvarın alt kenarında da kullanılan bordürün aynısıdır. Bordür deseni kapının üst kenarından duvarın sağ kenarına doğru devam ettirilmiştir.
Fotoğraf 107: “N” Duvarında Kapının Üzerindeki Bordürden Detay Duvarın üst bölümü, aynı bordür deseni ile boyuna şekilde ikiye bölünmüştür. Sağına ve soluna ulama desenler yerleştirilmiştir. Bordür desenlerin sağ ve sol kenarında tekrarlanmıştır. Alanın sağına duvarın alt bölümünde de kullanılan hatâyî ve rûmî grubu motiflerle oluşturulmuş ½ simetrik boyuna gelişen ulama desen
165
karoları yerleştirilmiştir.Karolar alana yanlış monte edildiği için desen şeması net olarak algılanmamaktadır.
Fotoğraf 108: “N” Duvarının Üst Bölümünde Sağa Yerleştirilen Boyuna Gelişen Ulama Desenin Genel Görünümü
166
Fotoğraf 109: “N” Duvarının Üst Bölümünde Sağa Yerleştirilen Boyuna Gelişen Ulama Desenden Detay
Çizim 26: “N” Duvarının Üst Bölümünde Sağa Yerleştirilen Boyuna Gelişen Ulama Deseni Oluşturan Bir Karonun Çizimi(İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü‟nden)
167
Solda, “S” “I”, “J”,“K” ve “L” duvarlarına da uygulanan kısmen simetrili ulama desene ait karolar monte edilmiştir.
Fotoğraf 110: “N” Duvarının Üst Bölümünde Sola Yerleştirilen Boyuna Gelişen Ulama Desenin Görünümü
Duvar üst kenarına yapıların taç bölümü için hazırlanan tepeliklerle oluşturulmuş enine simetrik bordür deseni uygulanmıştır. Bordür “M” duvarındaki desenin devamı şeklinde alana monte edilmiştir. Böylece duvarlar arasında desen bütünlüğü sağlanmaya çalışılmıştır.
Fotoğraf 111: “N” Duvarına Üst Kenarına Yerleştirilen Tepeliklerle Oluşturulmuş Enine Simetrik Bordür Deseni
Değerlendirme:
Duvardaki ulama desen çiniler renk, sır, astar ve desen özelliklerinden dolayı 16.yy‟a tarihlendirilebilir. Çini süslemesi iki ulama ve iki bordür deseniyle meydana getirilmiştir. Desenleri oluşturan çiniler renk, motif ve desen olarak üretildikleri
168
dönemin özelliklerini yansıtmaktadır. Bordürlerle ulama desenler pano haline getirilmiştir. Hatâyî, rûmî grubu ve yarı stilize edilmiş motiflerle oluşturulmuş desenler duvarın geneline belli bir düzen içerisinde yerleştirilmiştir. Fakat hatâyî grubu motiflerin kullanıldığı bordür karoları desen şemasına uyulmadan yani yanlış monte edilmiştir. Hatâyî ve rûmî grubu motiflerle hazırlanan ulama desen karolarının yerleştirilmesi de doğru değildir. Hatâyî grubu motiflerle oluşturulan bordür karoları da yanlış monte edilmiştir. Ulama desen karoları bordürlere göre daha yoğundur. Hatâyî, rûmî grubu ve yarı stilize edilmiş motiflerin yoğun kullanıldığı görülmektedir. Rûmî grubu motifler bordürde tek başına, ulama desenin birinde hatâyî grubu ile kullanılmıştır. Motifler kobalt mavi, turkuaz, yeşil, kırmızı, kahverengi ve beyaz ile renklendirilmiştir. Kobalt mavi ve kırmızının desenlerde yoğun kullanıldığı görülmektedir. Hatâyî grubu motiflerle oluşturulan bordürlerin zemini kobalt mavi ile doldurulmuştur. Desenler tonlama, noktalama ve havalı boyama tekniği ile bezenmiştir.
Restorasyon öncesinde duvarın tamamında L” duvarının üst bölümünde de uygulanan boyuna gelişen ulama desen kullanılmıştı. Desende kullanılan renklerden dolayı çinilerin 16.yy. İznik‟te üretildiği düşünülmektedir. Bu parçalar restorasyon sonrası sökülerek türbenin diğer duvarlarına taşındı.
169 “O” Duvarı
Sekizgen türbe yapısının karşısındaki dehliz duvarı “O” harfiyle kodlanmıştır (Çizim:3). Duvarın alt bölümünün sağında Peygamber efendimizin (SAV) ayak izinin yerleştirildiği niş, ortasında hacet penceresi, solunda ise türbenin dehlizin girişi sağlayan kapı bulunmaktadır. Üst bölümünde ise belli aralıklarla yerleştirilmiş basık teğet kemerli altı pencere yer almaktadır. Tamamen çinilerle kaplanmış duvara desenler bir düzen içerisinde yerleştirilmiştir. Duvarın alt bölümünde bordürlerle sınırlandırılmış panolarla kullanılmıştır. İki sıra halinde üst üstte dizilmiş panolar Hacet pencerenin üst kenarına kadar devam etmektedir. Üst bölümde pencere kenarları bordürlerle, arada kalan tüm yüzey ise ulama desenin uygulandığı çini karolarla kaplanmıştır. Nişancı Ahmet Paşa sanduka nişinin içinde kalan alan hariç Hacet penceresinin üst hizasına yerleştirilen kenar bezemesi ile duvarın alt ve üst bölümü birbirinden ayrılmıştır.
Fotoğraf 113: “O” Duvarının Genel Görüntüsü
Duvarın alt bölümünde birinci sıraya yan yana dokuz pano yerleştirilmiştir. Sağ kenardaki ilk panoda çintemani motifleriyle ile oluşturulan basit ulamalı desen kullanılmıştır. Desen, zik zak şeklinde yerleştirilen çintemani motifinin dudak
170
bölümü ve aralarındaki beneklerden meydana getirilmiştir. Motifler panoyu oluşturan karolar üzerine ½ simetrik olarak yukarıya doğru ilerleyecek yerleştirilmiştir.
171
Fotoğraf 115: “O” Duvarında İlk Sıranın Birinci Panosuna Yerleştirilmiş Desenden Detay
Renk ve Teknik: Desende dudak bölümü bu motifte genelde olduğu gibi yan yana iki tane tasarlanmış, araları boş bırakılmıştır. Her iki parçanın yarısı açık, diğeri koyu kobalt maviyle boyanmıştır. İki parça aynı şekilde renklendirilerek motife boyut(derinlik) kazandırılmıştır. Bazı karolarda boyama sırasında tam tersi uygulama yapılmıştır. Böylelikle desende tasarım ilkelerinden ritim sağlanmıştır. Aralarına yerleştirilen çintemani beneklerinin renklendirmesi üç kademe halinde yapılmıştır. Birbirlerine bakan beneklerin iç kısımları turkuaz, ortası açık, dışı ise koyu kobalt mavisidir. En dış bölümdeki boyama kalın bir tahrir gibi uygulanmıştır. Bazı karolarda motiflerin son kademesindeki bölüm daha ince boyandığı için motif iki kademe halindeymiş gibi görülmektedir. Motiflerin tahrirleri siyah renklidir, desenin zemini beyaz bırakılmıştır.
172
Çizim 27:“O” Duvarında İlk Sıranın Birinci Panosuna Yerleştirilmiş Desenin Çizimi