Bordür Desenler

Kenar süslemeleri Fransızca “bordür”, Farsça “pervaz” olarak adlandırılmış ve dilimize girmiştir. Bazı kaynaklarda kenar süslemeleri için Türkçe olan “kenar suyu” terimi kullanılmaktadır. Hatta uygulandıkları alana göre kenarsuyu(dış pervaz) ve arasuyu(ara pervaz) olarak farklı adlandırılmıştır (Birol, 2008: 184). Türk çini sanatında bordürler genellikle ana desenin kenarlarında kullanılmaktadır.

Çini tezyinatında bordür desenlerinin ana birimi genellikle dikdörtgen alanlardan oluşturulur. Meydana getirilen desenler dikdörtgen formlu çini plakalar üzerine uygulanır. Dikdörtgen bordür desenlerinin bazen ana desenle birlikte aynı alanda yer aldığı görülmektedir. Bu desenlerin birim tekrarı aynı karoda sınırlı kalabildiği gibi bazen diğerine taşacak şekilde de tasarlanır. Geniş alanlar için tasarlanan bordürlerde ise kare formlar kullanılır ve desenler karolara uygulanır (Bakır, 1999: 229).

Türk çini sanatında bordür desenleri kuruluş şekillerine dört ana başlıkta toplanabilir.

3.1.3.1.Tek ġerit Sisteminden OluĢan Bordürler

Tek şerit sisteminden oluşan bordürlerin ana şeması, aynı ölçüdeki sinüs eğrilerinin devam ettirilmesiyle meydana gelen çizgiden meydana gelmektedir. Oluşturulan eğrinin ve belli noktalarından ayrılan aynı şekildeki yan dallarla desen

25

şeması tamamlanır (Birol, 2008:187). Bu desenler bazı kaynaklarda “tek yönde boyuna gelişen desenler” olarak adlandırılmaktadır (Bakır, 1999: 232). Tek şerit sisteminden oluşturulan bordürler yan dalların ve üzerlerine yerleştirilen motiflerin farklı tasarlanmasıyla çeşitlendirilir. Motifler genellikle aynı yöne bakmaktadır ve aynı motif grubu kullanılmaktadır. Nadir olarak farklı grup motiflerinin aynı sap üzerinde birlikte uygulandığı örnekler görülmektedir. Bu örnekler genellikle hâtâyî grubu motifler ve yarı stilize çiçeklerle oluşturulur. Yarı stilize çiçek motifleri bordür desenlerinde aynı dal üzerine kendi sapı ve yaprağı ile yerleştirilir.

3.1.3.2.Çift ġerit Sisteminden OluĢan Bordürler

Çift şerit sisteminden oluşan bordürlerin ana şeması aynı ölçüdeki sinüs eğrilerinin devam ettirilmesiyle meydana gelen iki çizginin kaydırılarak üst üste oturtulmasıyla meydana gelmektedir. Oluşturulan eğrilerin ve belli noktalarından ayrılan aynı şekildeki yan dallarla desen şeması tamamlanır. Birbirinden bağımsız eğriler üzerine aynı ya da farklı motif grupları yerleştirilir. Bu bordürlerin bazılarında farklı gruptan motif çeşitleri kullanılabilir (Birol, 2008:188). Farklı motif çeşitleriyle oluşturulan bordür desenlerinde genellikle yarı stilize çiçekler kullanılır.

3.1.3.3.Üç ġerit Sisteminden OluĢan Bordürler

Üç şerit sisteminden oluşan bordürlerin ana şeması aynı ölçüdeki sinüs eğrilerinin devam ettirilmesiyle meydana gelen üç çizginin kaydırılarak üst üste oturtulmasıyla meydana gelmektedir. Oluşturulan eğrilerin ve belli noktalarından ayrılan aynı şekildeki yan dallarla desen şeması tamamlanır. Genellikle bu bordür desenlerinde rûmî grubu motiflerle hazırlanan kalıplaşmış klasik şekilleri kullanılmaktadır. Geniş alanlarda özellikle çini tezyinatında nadir de olsa farklı motif gruplarının uygulandığı örneklerde görülmektedir Üç dal sisteminden oluşan bordürlerde desen aynı yöne doğru devam ettirilerek bir akış hareketi sağlanmaktadır. Bu nedenle yürüyen desenler olarak da adlandırılır. Eşit aralıklarla tekrar eden bir akış hareketi olduğu için desen şemasında simetri yoktur (Birol, 2008:189). Üç dal sisteminden oluşan bordürlerde genellikle rûmî grubu motifler kullanılmaktadır. Farklı motif grupları bu desenlerde çok nadir kullanılır. Deseni oluşturan dalların üzerine motifler genellikle aynı yöne bakmaktadır. Bazı örneklerde dallar üzerine motifler farklı yönlere doğru bakacak şekilde yerleştirilir.

26 3.1.3.4.Simetrili Bordür Desenler

Simetrili bordür desenlerinin tasarımı tamamen simetri üzerine kurulmuşlardır. Bu bordür desenleri belirlenen simetrik birim alanın tekrarlanmasıyla devam ettirilirler (Birol, 2008:190-191). Simetrili bordürler belirlenen birim alanın tekrarlanması açısından ulama desen özelliği göstermektedirler. Fakat bu tür kenar bezemeleri iki yanından sınırlanıp, bir eksen üzerinde tekrarlanmasıyla diğer ulama desenlerden ayrılırlar. Bazı kaynaklarda simetrili bordür desenlerinin bir bölümü “tek dal üzerinde gelişen bordür kompozisyonları” olarak adlandırılmaktadır (Bakır, 1999: 230).

Simetrili bordürler çizimi kolay ve tasarımı her motife uygun olduğu için çok zengin desen çeşitleri bulunmaktadır. Bu desenler, kendi içinde enine, boyuna, hem enine hem boyuna olmak üzere üç gruba ayrılır. Enine simetrili bordürlerde simetri eksenleri desenin sınırlandığı cetvele diktir (Birol, 2008:191). Bu desen birim alan düz ve ters simetrik olarak tasarlanmıştır. Düz simetrik olarak tasarlanan desenler genellikle tepelik motiflerinin yanyana dizilmesiyle meydana gelmektedir. Bazen tepelikler tek başına kullanılmasının yanında içleri rûmî grubu motiflerle hurdelenmektedir. Bazen tepelikler pafta şeklinde kullanılarak bazen içlerine diğer motif gruplarından oluşan desenler yerleştirilir. Tepelikler birbirlerine genellikle altlarından saplarla bağlanmaktadır. Bu desenler genellikle mimari alanların süslemesinde en üst bölümünde kullanıldığı gibi panoların ve ulama desenlerin kenarlarında da görülmektedir. Genellikle tepelik motifleriyle hazırlanması ve çoğunlukla süsleme alanlarının üst bölümlerinde kullanılması nedeniyle bazı kaynaklarda “tepelik bordür” veya “çini taçlandırma kuşakları” olarak adlandırılmaktadır (Bakır, 1999: 237-238). Tepelik bordür desenleri nadir de hâtâyî motiflerinin alt bölümlerinin birbirine bağlanarak yan yana dizilmesiyle de hazırlanmaktadırlar. Enine düz simetrili bordürlerin bir dal sistemi olmadan motiflerin serbest şekilde yerleştirilmesiyle meydana getirilen tasarımları da bulunmaktadır. Bunlar genellikle çintemani motiflerinin belli aralıklarla birbirinden bağımsız olarak yerleştirilmesiyle meydana getirilir.

Enine ters simetrili desenlerin ana şeması genellikle yan yatmış “S” şeklindeki dalların yan yana dizilmesiyle oluşturulmuştur. “S”lerden oluşan birim alanlar bazen aralarına yerleştirilen motiflerle birbirine bağlanmaktadır. Birleşme

27

noktalarında motiflerin yanı sıra madalyon ve şemse gibi formlar kullanılmıştır. Bu desenlerin bazılarında birim alanı oluşturan dallar birbirlerine geçmiş şekildedir. Bazılarında ise birim alan birbirinden bağımsız olarak yan yana yerleştirilmiştir.

Boyuna simetrili bordür desenlerinde simetri eksenleri desenin sınırlandığı cetvele paraleldir. Yani desen birim alanın simetri ekseni üzerinde üst üste konularak tekrarlanmasıyla oluşmaktadır. Genellikle tek, çift ve üç dal sisteminden oluşan bordürlerin simetrik yerleştirilmesiyle meydana getirilirler (Birol, 2008: 191). Boyuna simetrili bordür desenlerinde genellikle rûmî ve bulut grubu motiflerin kullanıldığı görülmektedir. Bu şekilde hazırlanan desenlerde birim alanın tekrarlandığı noktalarda ortabağ, tepelik gibi bağlayıcı motifler kullanılır.

3.1.3.5.Boyuna ve Enine Simetrili Bordür Desenleri

Boyuna ve enine simetrili bordürlerde desen sınırlandığı cetvellere hem dik hem de paralel olarak tasarlanmışlardır. Diğer bordür desenlerine göre daha geniş tasarlanmışlardır. Bu desenlerin bir bölümünün kenarlarına yarım motifler yerleştirildiğinden ulama desen özelliği gösterirler (Birol, 2008: 192).

Sınıflandırdığımız bordürlerin yanında çini sanatında nadir olarak kullanılan bordür desenleri bulunmaktadır. Tek şerit ve zencerekler olarak adlandırılan bu bordür desenleri genellikle diğerlerine göre daha dar alanlara uygulanır. Bordür ve ana desen arasındaki geçişi sağlarlar.