Doğrudan Yabancı Yatırımcılar olarak Çokuluslu İşletmeler İşletmeler

1900'lerde birçok girişimci, zaman, mekân, ulusal sınırlar, dil, gelenekler ve ideolojiler konularında sınırları aşan stratejik görüşlere sahipti. Bu girişimciler, dünyayı kapsayan teknikler bularak, herhangi bir yerde üretilip her yerde satılabilecek ürünler geliştirerek kendilerini dünyanın her yerine yayma eğilimine girdiler. Küresel iletişim kanalları aracığı ile de dünya üzerinde neredeyse her ülkeye, her şehre, her köye, her mahalleye ulaşarak 21. yüzyılın dünya imparatorlukları haline geldiler. Bu işletmeler hammaddeyi uygun ülkelerden satın alarak, emeğin ucuz olduğu ülkelerde fabrikalar kurdular. Böylece ürettikleri mamullerini başka ülkelerde satışa sunarak dünyanın hemen hemen her köşesinde faaliyet göstermektedirler. Öncelikle ulusal özelliğe sahipken dış pazarlardaki büyüme fırsatlarını değerlendiren başarılı işletmeler, uluslararası işletmelere daha sonrasında ise çokuluslu işletmelere dönüştüler. Ford, VW, Toyota markaları gibi markalar ürünlerinin tasarımını, üretimini farklı ülkelerde tamamlayarak satışa sunan çokuluslu işletmelere örnek olarak gösterilebilir. Özellikle son asırda yıldızları parlayan çokuluslu işletmeler devasa finansal güce sahip oldular. Öyle ki son yarım asırda bazı global dev şirketlerin yıllık kârlarının birçok ülkenin gayri safi hasılasından daha fazla olduğu pek çoğumuzun dikkatini çekmektedir. Örneğin 2018 yılında Fortune Dergisi tarafından dünyanın en çok gelir elde eden 500 şirketinin sıralandığı Global 500 listesinde ilk sırada bulunan perakende devi Walmart şirketinin geliri

500 milyar 343 milyon dolar²⁰ iken 2018 yılı gayri safi yurt içi hâsıla büyüklüğüne göre ülke sıralamasında 43. sırada yer alan Şili’nin GSYH’si 481 milyar 282 milyon dolar21 idi. Listede 194 ülkenin yer aldığı da düşünüldüğünde bahsi geçen şirketin ülke listesine 43. sıradan yerleşebildiği görülmektedir. Yine aynı yıl için en çok geliri elde eden ikinci şirket olan Exxon Mobil ise 244 milyar 363 milyon dolarlık geliri ile 219 milyar 739 milyon dolarlık GSYİH’lı Etiyopya’yı geçerek 64. sıraya ulaştığını söyleyebiliriz. Diğer bir ifadeyle Walmart şirketi elde ettiği gelirler ile 151 ülkeyi, Exxon Mobil şirketi 129 ülkeyi geride bırakmıştır.

Bu şirketlerin özellikle dışa yaptıkları yatırımlar sayesinde bu denli büyüdükleri ve pek çok ülkede doğrudan yabancı yatırımın birincil kaynağı oldukları kabul edilmektedir. Geniş finansal kaynaklarını kârlı gördükleri ülkelere aktarmaları özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan devletlerin ekonomileri ve sosyal politikaları üzerinde oldukça etkili oldukları varsayılmaktadır. Şimdi genel itibarı ile literatürde çokuluslu şirketler için yapılan tanımlamalara göz atalım.

• En basit şekliyle “birden fazla ülkede benzer eşdeğerlilikte faaliyet gösteren işletmeler çokuluslu şirketler” olarak tanımlanmakta olup Birleşmiş Milletler tarafından yapılan tanıma göre ise çokuluslu işletmeler:22

20 https://fortune.com/fortune500/2019/search/, Erişim Tarihi: 01.08.2020.

21 IMF, veritabanından elde edilmiştir.

o “Ekonomik işletme birimlerinin hukuki şekli ve uğraşı alanlarına bakılmaksızın iki ya da daha fazla ülkede faaliyet gösteren,

o İşletme birimleri arasında evrensel stratejiyi oluşturmak üzere, uyumlu ve ilgili ve ortak politikaların saptanmasına yol açan, bir ya da birden fazla karar alma merkezinin efektif kontrolüne dayalı bir karar alma sistemi altında, nüfuzun sahiplik ya da birimler arasındaki diğer bağlar yoluyla kullanıldığı,

o Bilgi, kaynak ve sorumlulukların birimler arasında paylaşıldığı, ekonomik işletmelerden oluşan ticari bir teşebbüstür.”

UNCTAD tarafından yapılan tanımlamada ise Çokuluslu İşletmeler (Multinational Enterprises-MNE), ana şirketleri ve ana şirkete bağlı yabancı iştirakleri içeren adi veya ticaret şirketleridir. Burada ana kuruluş, genellikle, belirli bir özkaynak payına sahip olmakla, kendi ülkesi dışındaki ülkelerde faaliyet gösteren diğer şirketlerin varlıklarını kontrol eden bir kuruluş olarak tanımlanır.23

Bu tanımlamayla birlikte daha kapsamlı bakış açılarıyla değerlendirilen tanımlardan bazıları ise aşağıda sunulmaktadır.

• Doğrudan yabancı sermaye yatırımı yaparak birden fazla ülkede gelir getiren aktif değerlere sahip olan veya bunları kontrol eden, dolayısıyla kaynak ülke dışında mal ve hizmet üreten

özetle uluslararası üretim yapan firmalar24 olarak da ifade edilmektedir.

• Daha farklı bir tanımla çokuluslu işletme, birden fazla ülkede gelir getirici etkinlikte bulunan; ekonomik, mali ve üretime yönelik temel kararların belli bir merkezden saptandığı veya dolaylı yoldan bağlı işletmelere empoze edildiği işletmelerdir. • “Çokuluslu işletme, bir ana merkez ve bu merkeze bağlı olarak

değişik ülkelerde faaliyet gösteren şubelerden oluşan bir bütündür. Burada dış ülkelerde yatırım yapan/faaliyet gösteren asıl (çekirdek) işletme "ana işletme" (parent company), yabancı ülkede edinilen işletme ise "yavru işletme" (subsidary), "yabancı sermaye işletmesi" veya "şube" adı verilmektedir. Ana şirketler şubelerin yönetimini denetlemekte ve adeta bir sinir sisteminin beyni gibi rol oynamaktadır”.²⁵

Görüldüğü gibi birçok yazar ve aydın tarafından çokuluslu şirketleri tanımlamada farklılıklar ortaya çıkmış ve tam olarak ortak bir fikir birliğine varılamamıştır. Ancak, tüm yazarların üzerinde fikir birliğine vardıkları bir tek bir tanım elde edilememesine rağmen; yapılan

24 Karluk, S. R. (1997). Çokuluslu şirket üzerine bir inceleme. Eskişehir ITIA Dergisi, C.8, No:2, Eskişehir, Haziran, ss.184-259.

25Fırat, A. ve Mortaş, M. (2005). Çokuluslu işletmelerin yabancı ülkeye giriş yollarından biri: ortak yatırım (joint venture). Mevzuat Dergisi, Yıl:8, Mayıs,

Sayı:89 http://www.mevzuatdergisi.com/2005/05a/03.htm#_edn3 (Erişim

tanımlarda açıkça belirtilmiş olsun veya olmasın herkes tarafından kabul edilen iki unsur mevcuttur:²⁶

• Bu şirketlerin doğrudan üretime yönelik faaliyet göstermeleri ve • Söz konusu etkinlikleri birden fazla ülkede gerçekleştirmiş

olmaları gerekliliğidir.

Çokuluslu işletmelerin ortaya çıkışından gelişim gösterdiği sürece kadar edindiği özellikleri de dikkate alınarak yazarlar tarafından yeni tanımlamalar ortaya atılmıştır.

Bunlardan;

• “Yabancı ülkelerdeki üretimi, kârı veya personeli; toplam üretiminin, kârının veya personelinin önemli bir miktarını oluşturan”27,

• “Yurt dışındaki varlıkları, toplam varlıklarının en az % 20’sini oluşturan”28,

• “Toplam satışları ve karlarının en az % 35’ini yurt dışındaki faaliyetlerinden elde eden”29,

• “Farklı milliyetlerden oluşan şirketlerin ortak bir yönetim stratejisi için ortak mülkiyet ve sorumluluk bağları ile bir araya gelmelerinden oluşan”30,

26Fidan, E. (1995). Çok uluslu şirketler ve az gelişmiş ülkeler üzerine etkileri. Yönetim ve Ekonomi, Sayı:1, s.102.

27 Tümer, a.g.e., s.34.

28 Mcdonald, J. G. ve Parker. H. (1962). Creating a strategy for ınternational growth. International Enterprise, McKinsey Co. Inc., Newyork, s. 17.

29 Phatak, A. V. (1974). Managing multinational corporations. Praeger Publishers, NewYork, s. 21.

• “Şirketin büyüklüğü, üretimi, ülke dışında sahip olunan varlıkların değeri ve faaliyetlerin dünya çapında yaygınlık derecesi gibi faktörlere önem veren”31,

• Serbest ticaretin teşviki yoluyla uluslararası dikey entegrasyon kısmen de yatay bütünleşme ile uluslararası ticaret politikasının belirlenmesi üzerinde liberal bir etkiye sahip olan32, işletmeler çokuluslu işletmeler olarak ifade edilmektedir.

• Yabancı ülke yasaları ve kuralları altında faaliyet gösteren33, faaliyette bulundukları ülkelerin sayıları çoğaldıkça ve buna paralel olarak ulusal ve uluslararası konularda ekonomik ve politik güçleri arttıkça global şirket olarak34. varlığını sürdüren işletmelerdir.

• Ülke sınırlarını aşan yani pek çok ülkede sürekli şekilde ekonomik faaliyetlerini sürdüren, üretim, yönetim ve istihdam konularında eşdeğer nitelikte faaliyet gösteren, ülkeler arasında koordinasyonu sağlamada ve işbirliğini arttırmada önemli bir güce sahip olan şirketleri çokuluslu şirketler olarak tanımlayabiliriz.

30 Vernon, R. (1968). Economic sovereignty at bay: foreign affairs. Vol.7, No.1 October s.114.

31 Alpar, C. (1977). Çokuluslu şirketler ve ekonomik kullanma. İTİA Yayını, No:103, Ankara, s.24.

32 Hillman, A. L. and Ursprung, H. W. (1993). Multinational firms, political competition, and international trade policy. International Economic Review, and Heinrich W. Ursprung Vol. 34, No. 2, (May), pp. 347-363.

33 Lilienthal, D. E. (1985). Management of the multinational corporation, management and corporations. (ed. Anshen, Melven – Bach, G. L.), McGraw-Hill Book Company, New York, s. 119.

34 Eells, R.S.F. (1972). Global corporations: the emerging system of world economic power. Interbook.Inc., New York.

• “Farklı ülkelerdeki üretim ve hizmet birimlerinin uyum içerisinde çalışmasını temel alan”35,

• “Farklı ülkelerde üretim faaliyetinde bulunan firmaların üretimle ilgili kararlarının (teknoloji seçimi, kaynak kullanımı, pazarlama yöntemleri vb.) ana şirketin bulunduğu ülkelerde saptayan ve geliştiren”36,

• “Ekonomik işletme birimlerinin hukuki şekli ve uğraşı alanlarına bakılmaksızın, iki ya da daha fazla ülkede faaliyet gösteren, işletme birimleri arasında, global stratejiyi oluşturmak üzere, uyumlu ve ortak politikaların saptanmasına yol açan, bir ya da birden fazla karar alma merkezlerinin efektif kontrollerine dayalı bir karar alma sistemi altında, nüfusun sahiplik ya da birimler arasındaki diğer bağlar yoluyla kullanıldığı, bilgi, kaynak ve sorumlulukların birimler arasında paylaşıldığı ekonomik işletmelerden oluşan ticari teşebbüsler”37,

• “İki veya daha fazla ülkede firmaya sahip olan ve onları tek yönetim stratejisi altında yöneten bunun yanı sıra dünya çapındaki faaliyetlerini, bir bütün olarak organize eden ve karar vermede kuvvetli bir şekilde merkezîleşmiş, işletme kaynaklarının ülkeye bakılmaksızın dağılımı ile mülkiyet ve üst yönetimi çokuluslu olan”38,

35 Gürün, a.g.e., s.1.

36 Alpar, a.g.e., s.25.

37 U.N. (1980). Commission On Transnational Corporations, Report On The Sixth , (23 June-4 July 1980), Economic and Social Council, Official Records, Supplement No.10E/1980/40. Rev.1, E/C, 10/75, New York, ss.31-32.

• “Gerek ülke içi ve gerekse denizaşırı faaliyetlerini çevreleyen bütünleşik global bir felsefeye sahip”39 işletmeler çok uluslu işletmelerdir.

• “Uluslararası ekonomik faaliyetlerde bulunan, yatırım ve üretim faaliyetlerinde bulundukları ülkeler arasında fark gözetmeksizin, kendi ülkeleri gibi kabul eden ve herhangi bir ülke ya da ulusa karşı, ırk ve milliyetçilikten kaynaklanan bir davranışta bulunmayan bir üst yönetime sahip”40,

• “Üretimle ilgili kararlarını yavru şirketlere dikte ettiren firmalar tek merkezli, yavru şirketlere belirli bir özerklik tanınmışsa çok merkezli, şirket yönetici ve hissedarları çeşitli milliyetlerden oluşuyorsa dünya merkezli olan”41 işletmeler çokuluslu işletmelerdir.

Tüm tanımlamalar ışığı altında genel bir tanımlamayla: ekonomik ve finansal yönden güçlü, sermaye paylarının, üretim, istihdam ve kârlılık düzeylerinin faaliyet gösterilen ülkeler için hemen hemen eşdeğer şekilde iki veya daha fazla ülkede faaliyet gösteren, faaliyet süreçlerinde evrensel boyutlar ve tutumlar sergilenerek bütünleşmiş karar alma ve kontrol mekanizmalarına sahip işletmeler çok uluslu işletmeler olarak tanımlanabilir.

39 Daniels, J. D ve Radebaugh, L. H. International business: environments and operations. .(8th ed.), Addison Wesley Pub, Massachusetts 1998, s. 9.

40 Alpar, a.g.e., s.25.

Firmaların çokuluslu mu yoksa sadece uluslararası bir firma mı olduğunun ayrımını yapabilmek için 1964’te hükümetler arası bir örgüt olarak kurulan ve ticaret ve kalkınma alanında BM Genel Kurulu’nun en önemli organı olan UNCTAD, şirketlerin çokulusluluk derecesini ölçebilmek için şirketlerin mülkiyet yapılarını dikkate almayan bir “çokulusluluk endeksi” oluşturmuştur. UNCTAD tarafından oluşturulan bu endeks aşağıda yer alan üç adet oranla hesaplanmaktadır.

i. Şirketin diğer ülkelerde bulunan şirketlerinin gerçekleştirdiği satışların toplam satışlara oranı,

ii. Şirket tarafından diğer ülkelerde sahip olunan varlıkların toplam şirket varlıklarına oranı,

iii. Şirketin diğer ülkelerde sağladığı istihdamın toplam istihdama oranı.

Bu üç oranın ortalaması bir şirketin çokulusluluk derecesini verecektir. Dünya üzerinde faaliyet göstermekte olan çokuluslu şirketlerin çokulusluluk dereceleri genellikle %35 ila %75 aralığında değişmektedir. UNCTAD tarafından her yıl yayınlanmakta olan “World Investment Report”42 verilerine göre bu faal unsurların anılan derece etkinlikleri, son 10 yıllık dönem içerisinde artış eğilimindedir.

Fortune 500 dergisi dünya çapında yıllık gelirlerine göre büyük şirketleri sıralamaktadır. Bu şirketlerin çoğunluğu çokuluslu 42 www.unctad.org (Erişim Tarihi:15.04.2015).

şirketlerden oluşmaktadır. 2018 yılı için derginin belirlediği en büyük 10 şirketi içerisinde ABD menşeili Walmart şirketi 500 milyar dolarlık geliri ile birinci sırada yer almaktadır.

Grafik 1.1: 2018 Yılı Dünyanın En Büyük İlk 10 Şirketi (Yıllık Gelirine Göre-Milyar USD) (Kaynak: The Fortune 500 Dergisi)

Çokuluslu şirketleri yıllık gelirlerinin dışında yabancı varlıklarına göre, istihdam edilen çalışan sayısına hatta çokulusluluk endeksi büyüklüğüne göre de sıralayabiliriz. Aşağıdaki tabloda UNCTAD tarafından 2016 yılı için yabancı varlıklarına göre Dünyanın en büyük finansal olmayan çokuluslu şirketleri sıralanmış olup madencilik, taş ocakçılığı ve petrol sektöründe faaliyet gösteren toplam 92.000 çalışanı olan İngiltere Menşeili Royal Ducth Shell firması 349.720

0 100 200 300 400 500 General Motors AT&T Amazon.com CVS Health McKesson UnitedHealth Group Apple Berkshire Hataway Exxon Mobil Walmart 157 160 177 184 198 201 229 242 244 500

milyon dolarlık yabancı varlıkları ile birinci sırada yer almıştır. Ayrıca çokulusluluk endeksi %74,3 ile endeks sıralamasında 38. sırada yer almıştır.

1.1.4. Çokuluslu İşletmeler ve Doğrudan Yabancı